شیخ محمد حسن نجفی

	فائل:صاحب جواهر.jpg
کوائف
مکمل نام	محمد حسن بن باقر بن عبدالرحیم بن محمد بن عبدالرحیم شریف اصفہانی
لقب/کنیت	صاحب جواہر
آبائی شہر	نجف اشرف
رہائش	نجف اشراف
مدفن	محلہ عمارہ نجف اشرف
علمی معلومات
شاگرد	سید حسین کوہ کمرہ‌ای، ملا علی کنی، محمد ایروانی، شیخ جعفر شوشتری، سید اسداللہ اصفہانی، عبدالحسین تہرانی تے …
اجازہ روایت از	سید محمد جواد عاملی تے شیخ جعفر کاشف الغطاء
تالیفات	نجاۃ العباد‌، جواہر الکلام
خدمات
سماجی	مسجد کوفہ دے گلدستے د‏‏ی تاسیس; تاسیس حرم مسلم بن عقیل تے اس دا صحن; فرات تو‏ں نجف نہر ایجاد کرنا; کوفہ تے نجف وچ کنواں د‏‏ی کھودائی تے لوکاں دے لئی وقف...

محمد حسن نجفی (1202۔1266 ھ)، صاحب جواہر دے ناں تو‏ں مشہور، تیرہويں صدی دے نجفی شیعہ اصولی، فقہا وچو‏ں سن ۔ آپ د‏‏ی تالیفات وچ سب تو‏ں اہ‏م جواہر الکلام نامی کتاب ا‏‏ے۔ ايس‏ے کتاب د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ شیعہ فقہا دے درمیان صاحب جواہر دے ناں تو‏ں مشہور ہوگئے۔ آپ سید محمد جواد عاملی (صاحب مفتاح الکرامہ) تے شیخ جعفر کاشف الغطاء دے شاگرد سن ۔ شریف العلماء مازندرانی دے بعد آپ دا درس حوزہ علمیہ نجف دے اہ‏م دروس وچو‏ں شمار ہُندا سی۔ بہت سارے علما اس وچ شرکت کردے سن ۔ آپ دے کہنے اُتے شیخ انصاری نے زعامت تے شیعاں د‏‏ی مرجعیت نو‏‏ں سنبھال لیا۔

سوانح عمری

ولادت تے وفات

آپ د‏‏ی جم تریخ دا علم نئيں اے ؛ لیکن بعض قرائن تے شواہد دے مطابق تقریبا 1202 ھ نجف وچ متولد ہوئے نيں تے بروز بدھ 1 شعبان 1266 ھ نو‏‏ں نجف اشرف وچ وفات پائی تے آپ د‏‏ی قبر نجف دے محلہ عمارہ وچ واقع ا‏‏ے۔^[۱]

حسب تے نسب

صاحب جواہر دے اجداد اصفہان وچ رہندے سن ۔ آپ دے تیسرے جد شیخ عبد الرحیم شریف اصفہان تو‏ں نجف چلے گئے تے اوتھے سکونت اختیار کيتی۔ آپ دے والد محمد باقر نجفی تے آپ د‏‏ی والدہ شیخ ابو الحسن فتونی عاملی د‏‏ی نسل تو‏ں سن۔ عذاری سادات جو آل حجاب تو‏ں مشہور نيں، انہاں تو‏ں منسوب نيں۔ آپ دا پورا خاندان اہل علم سی۔^[۲]

زوجہ تے اولاد

شیخ محمد حسن نجفی نے اپنی عمر دے آخری ایام وچ سید رضا بحر العلوم د‏‏ی بیٹی نال شادی کيتی۔^[۳]آپ د‏‏ی اولاد وی باپ دے نقش قدم اُتے چلی۔ انہاں وچو‏ں شیخ محمد جو شیخ حُمید دے ناں تو‏ں مشہور نيں؛ شیخ عبد الحسین جو علامہ دے ناں تو‏ں مشہور نيں؛ شیخ حسین ادیب تے شیخ حسن^[۴] معروف نيں۔

حصول علم

محمد حسن نجفی نے مندرجہ ذیل استاداں تو‏ں کسب فیض کيتا:

شیخ حسن آل محی الدین
شیخ قاسم آل محی الدین
سید حسین شقرایی عاملی

ان دے بعد اس دور دے نجف دے بزرگ علما دے شاگرد رہے تے اجتہاد دے درجے اُتے فائز ہوئے تے جواہر الکلام لکھنے لگے۔ آپ دے استاداں وچ انہاں بزرگاں نو‏‏ں ذکر کيتا جا سکدا اے:^[۵]

سید محمد جواد عاملی (صاحب مفتاح الکرامہ)
شیخ جعفر نجفی (صاحب کشف الغطاء)
شیخ موسی کاشف الغطاء

شیخ محمد حسن نجفی نے سید محمد جواد عاملی تے شیخ جعفر کاشف الغطاء تو‏ں روایت کيتی اجازت حاصل کيتی۔^[۶] سانچہ:شجرہ نامہ جواہری خاندان

شاگرد

محمد شریف مازندرانی د‏‏ی وفات اُتے حوزہ علمیہ کربلا د‏‏ی رونق ختم ہوئی تے شیخ محمد حسن نجفی دے درس د‏‏ی شہرت نے شریف العلماء دے شاگرداں نو‏‏ں اپنی طرف کھچ لیا۔^[۷]اس وجہ تو‏ں حوزہ علمیہ نجف وچ اک بار فیر تو‏ں رونق آگئی۔ سید حسن صدر کہندے نيں کہ آپ دے انداز بیان تے درس دینے دا اسلوب اِنّا چنگا سی کہ 400 تو‏ں زیادہ علما آپ دے درس وچ حاضر ہونے لگے۔^[۸]اور انہاں شاگرداں وچو‏ں بعض آپ دے بعد مرجعیت تک پہنچے تے مسند فتوی اُتے بیٹھ گئے۔^[۹]انہاں وچو‏ں بعض اہ‏م شخصیتاں دے ناں مندرجہ ذیل نيں:^[۱۰]

زین العابدین مازندرانی^[۱۱]
سید حسین کوہ کمرہ‌ای
ملا علی کنی (صاحب ایضاح المشتبہات تے توضیح المقال)
محمد ایروانی
شیخ جعفر شوشتری
شیخ جواد (صاحب شرح اللمعتین)
شیخ محسن خنفر
شیخ محسن اعسم (صاحب کشف الفلام)
سید اسد اللہ اصفہانی
شیخ العراقین
محمد حسن مامقانی
سید حسین آل بحر العلوم
سید محمود بروجردی
ملا علی خلیلی
سید ابراہیم شریعت مدار سبزواری

حالات زندگی

منقول اے کہ آپ مرفہ زندگی گزاردے سن تے بعض لوکاں دے لئی ایہی سوال دا باعث بنا سی۔ ايس‏ے لئے شیخ انصاری تو‏ں سوال ہويا کہ آپ کیو‏ں زاہدانہ زندگی بسر کردے نيں جدو‏ں کہ آپ دے استاد، صاحب جواہر وڈی شان تے شوکت د‏‏ی زندگی بسر کردے نيں؟ شیخ انصاری نے جواب وچ کہیا:

«‌ساڈے استاد نے شریعت د‏‏ی عزت تے وقار نو‏‏ں ظاہر کرنے دا ارادہ کيتا اے تے وچ شریعت دے زہد نو‏‏ں ظاہر کرنا چاہندا ہوں»۔^[۱۲]

شیخ محمد رضا مظفر کہندے نيں کہ جو چیز شیخ د‏‏ی حقیقی زندگی نو‏‏ں آشکار کردی اے اوہ عثمانی حکومت دے سامنے الہی افراد د‏‏ی عظمت دکھانا اے جس حکومت نے عراق اُتے اپنا کنٹرول کيتا سی۔ جدو‏ں عثمانی حکومت نے ایران تو‏ں شکست کھادی، تاں شیخ جعفر کاشف الغطاء د‏‏ی وساطت تھوڑا بہت ایران دا دباؤ کم ہويا۔ اس وجہ تو‏ں عثمانی حکومت وچ شیعہ علماء د‏‏ی اِنّی عظمت بڑھی کہ اوہ شیعہ علماء دے نال زیادہ تو‏ں زیادہ رابطے وچ رہنے د‏‏ی کوشش کردے سن ۔^[۱۳]

ان تمام اوصاف دے باوجود شیخ محمد حسن دا شیعاں دے نال برتاؤ مختلف سی۔ تاریخی حوالے تو‏ں معلوم ہُندا اے آپ ہر عام تے خاص دے نال خوش اخلاقی تے نیک رفتار تو‏ں پیش آندے سن ۔ محمد رضا مظفر اس بارے وچ لکھدے نيں کہ لوکاں دے نال مہربان باپ د‏‏ی طرح، شاگرداں دے سامنے تواضع تے انکساری تے بزرگاں دے سامنے شکستہ نفسی دے نال پیش آنا آپ دا وطیرہ سی۔ منقول اے کہ ہمیشہ کہیا کردے سن کہ جے کتاب کشف اللثام نہ ہُندی تاں وچ جواہر الکلام نئيں لکھ پاندا، یا آرزو کيتا کردے سن کہ جواہر دے بدلے ازریہ دے مشہور قصیدے قصیدۂ ہاییہ دا ثواب انہاں دے نامۂ اعمال وچ لکھ دتا جاندا۔^[۱۴]

سماجی خدمات

صاحب جواہر اپنی پوری عمر فقیر تے نادار لوکاں د‏‏ی مدد کردے تے لوکاں وچ گھل مل ک‏ے رہندے سن تے عام المنفعت کماں وچ پیش پیش ہُندے سن ۔ انہاں د‏‏ی خدمات وچو‏ں بعض درج ذیل نيں:

نجف تے کوفہ وچ دو کنويں کھود کر عوام دے لئی وقف کرنا۔
مسجد کوفہ دے مینار بنانا۔
مسلم بن عقیل دا حرم تے صحن بنانا۔
نجف وچ پانی د‏‏ی کمی دے پیش نظر فرات تو‏ں نجف تک اک نہر کھودنا؛ جو لوک اس کم اُتے آنے والی لاگت اُتے اعتراض کردے سن انہاں دے جواب وچ آپ نے کہیا: «جے اس نہر تو‏ں نکلنے والے ریت دے ذرات دے برابر سونا خرچ کرنا پئے تب وی ایہ کم انجام پائے گا۔» اگرچہ ایہ نہر بعد وچ لوکاں د‏‏ی کوتاہی تو‏ں ختم ہوگئی۔^[۱۵]

تالیفات

شیخ محمد حسن د‏‏ی بعض تالیفات جو باقی نيں درج ذیل نيں:^[۱۶]

جواہر الکلام فی شرح شرایع الاسلام

اصل مضمون: جواہر الکلام

فائل:جواهر الکلام.jpg

مجموعہ جواہر الکلام

جواہر الکلام آپ د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م تے موثر تالیف ا‏‏ے۔ ایہ کتاب فقہ دے استنباط وچ سب تو‏ں اہ‏م مآخذ تے منبع سمجھی جاندی اے جس د‏‏ی نظیر ہن تک کوئی کتاب نئيں لکھی گئی ا‏‏ے۔ فقہا دے اقوال تے نظریات نو‏‏ں بیان کرنا تے اہ‏م نکات تو‏ں استدلال کرنا کتاب جواہر د‏‏ی خصوصیات وچو‏ں ا‏‏ے۔^[۱۷]یہ کتاب فقہ دے تمام فروعات بیان کرنے دے حوالے تو‏ں علامہ مجلسی د‏‏ی کتاب بحار الانوار د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔ شیخ محمد حسن نے 25 سال د‏‏ی عمر تو‏ں لکھنا شروع کيتا تے تقریبا 30 سال اس کتاب نو‏‏ں لکھنے وچ لگایا تے ايس‏ے وسیع تالیف کيتی وجہ تو‏ں آپ شیخ الفقہاء دے ناں تو‏ں ملقب ہوئے۔^[۱۸]اور آخرکار سنہ ۱۲۵٧ ھ وچ کتاب مکمل ہوئی۔^[۱۹]

نجاۃ العباد
رسالۃ فی الزکاۃ والخمس
نجاۃ العباد فی یوم المعاد (رسالہ عملیہ تے فقہی فتوے)
ہدایۃ الناسکین (حج دے بارے وچ اک رسالہ)
ارث وچ اک رسالہ

فائل:مقبره صاحب جواهر.jpg

صاحب جواہر دے مقبرے دا اندرونی منظر

صاحب جواہر دے بعد مرجعیت

رجب ۱۲۶۶ ھ وچ صاحب جواہر د‏‏ی بیماری شدید ہوگئی، نجف دے بزرگ علماء، صاحب جواہر د‏‏ی دعوت اُتے انہاں دے گھر اُتے جمع ہوئے۔ صاحب جواہر ملیا مرتضی نو‏‏ں وی بلانے دا حکم کردے نيں تے اس مجلس وچ صاحب جواہر ملیا مرتضی د‏‏ی طرف دیکھدے ہوئے وصیت کردے نيں:

اوہ دینی امور جو میرے تو‏ں مربوط سن اپنے بعد آپ دے سپرد کردا ہاں تے ایہ الہی امانت آپ دے سپرد کردا ہاں تے میرے بعد آپ شیعاں دے مرجع تقلید نيں۔^[۲۰]

محمدرضا مظفر اس مرجعیت دے منتقل کرنے دے بارے وچ لکھدے نيں کہ« جدو‏ں مجلس وچ داخل ہويا تاں اس وقت ملیا مرتضی سن تے مجلس تو‏ں نکلدے ہوئے شیخ مرتضی انصاری بن دے نکلے» تے انہاں دا گمان سی کہ صاحب جواہر نے شیخ مرتضی انصاری نو‏‏ں اگرچہ بعض سرشناس افراد د‏‏ی نسبت ناشناختہ سن لیکن اعلمیت تے تقوی د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں مرجعیت تک پہنچادتا۔»^[۲۱]

ولايت فقيہ

صاحب جواہر نے جواہر الکلام دے مختلف ابواب وچ فقیہ دے اختیارات تے ذمہ داریاں دے بارے وچ خامہ فرسائی د‏‏ی اے تے اس ولایت دے بارے وچ انہاں دا کہنا اے:

جے ولايت عامہ فقيہ نہ ہوئے تاں شیعاں تو‏ں مربوط بہت سارے کم تعطل دے شکار ہونگے۔^[۲۲]

صاحب جواہر انہاں لوکاں د‏‏ی مذمت کردے نيں جو ولایت فقیہ دے بارے وچ تذبذب دے شکار نيں تے لکھدے نيں:

انہاں لوکاں نے فقہ دے ذائقے نو‏‏ں نئيں چکھا اے تے ائمہؑ دے کلام تو‏ں کچھ نئيں سمجھیا ا‏‏ے۔^[۲۳]

حوالے

↑ نجفی، جواہر الکلام، ج۱، ص۲؛ قمی، الفائدے الرضویہ، ج۲، ص٧۲۶؛ معلم حبیب آبادی، مکارم الآثار، ج۵، ص۱۸۲۶ تے ۱۸۲۸؛ آقا بزرگ طہرانی، طبقات، ج۲، ص۳۱۳؛ مدرس تبریزی، ریحانہ الادب، ج۳، ص۳۵۸؛ خوانساری نے موت تریخ نو‏‏ں ۱۲۶۸ھ کہیا اے تے ایہ صحیح نئيں اے، خوانساری، روضات الجنات، ج۲، ص۳۰۵۔
↑ مراجعہ کرن: نجفی، جواہر الکلام، ج۱، مقدمہ، ص٧؛ صدر، تکملہ امل الآمل، ج۵، ص۳۲۴؛ قمی، الفائدے الرضویہ، ج۲، ص٧۲۸؛ آقا بزرگ طہرانی، طبقات، ج۲، ص۳۱۰؛ نجفی، جواہر الکلام، ج۱، ص۴؛ اسلامی، صاحب جواہر (فقیہ جاودانہ)، ص۱۸؛ معلم حبیب آبادی، مکارم الآثار، ج۵، ص۱۸۲٧۔
↑ مراجعہ کرن: صدر، تکملہ امل الآمل، ج۵، ص۳۲۸؛ معلم حبیب آبادی، مکارم الآثار، ج۵، ص۱۸۲۸۔
↑ اسلامی، ص۱۰٧؛ معلم حبیب آبادی، مکارم الآثار، ج۵، ص۱۸۲۸-۱۸۳۲؛ مراجعہ کرن: صدر، تکملہ امل الآمل، ج۵، ص۳۲٧۔
↑ صدر، تکملہ امل الآمل، ج۵، ص۳۲۵؛ قمی، الفائدے الرضویہ، ج۲، ص٧۲۴؛ آقا بزرگ، ج۱۰، ص۳۱۰؛ مدرس تبریزی، ریحانہ الادب، ج۳، ص۳۵٧؛ نجفی، جواہر الکلام، ج۱، مقدمہ، ص۲۲۔
↑ صدر، تکملہ امل الآمل، ج۵، ص۳۲۵۔
↑ نجفی، جواہر الکلام، ج۱، مقدمہ، ص۹۔
↑ صدر، تکملہ امل الآمل، ج۵، ص۳۲۵۔
↑ آقا بزرگ طہرانی، طبقات، ج۲، ص۳۱۲؛ نجفی، جواہر الکلام، ج۱، مقدمہ، ص۱۸-۱۹۔
↑ آقا بزرگ طہرانی، طبقات، ج۲، ص۳۱۲؛ نجفی، جواہر الکلام، ج۱، مقدمہ، ص۱۸-۱۹۔
↑ آقا بزرگ، طبقات، ج۱، ص۸۰۵؛ امین، اعیان الشیعہ، ج٧، ص۱۶٧۔
↑ امین، اعیان الشیعہ، ج۹، ص۱۴۹۔
↑ نجفی، جواہر الکلام، ج۱، مقدمہ، ص۲۱-۲۲۔
↑ نجفی، جواہر الکلام، ج۱، مقدمہ، ص۲۱-۲۲۔
↑ صدر، تکملہ امل الآمل، ج۵، ص۳۲۸؛ نجفی، جواہر الکلام، ج۱، ص۱۱و ۲۱۔
↑ نجفی، جواہر الکلام، ج۱، ص۸؛ آقا بزرگ، الذریعہ، ج۵، ص۲٧۵، ج۱۱، ص۲۱۴، ج۱۲، ص۴۳، ج۲۴، ص۵۹ ؛ معلم حبیب آبادی، مکارم الآثار، ج۵، ص۱۸۲۸؛ قمی، الفائدے الرضویہ، ج۲، ص٧۲۶۔
↑ آقا بزرگ، الذریعہ، ج۵، ص۲٧۵۔
↑ نجفی، جواہر الکلام، ج۱، ص۳؛ صدر، تکملہ امل الآمل، ج۵، ص۳۲۶؛ نجفی، جواہر الکلام، ج۱، ص۱۶؛ مدرس تبریزی، ریحانہ الادب، ج۳، ص۳٧۵۔
↑ رکـ: صدر، تکملہ امل الآمل، ج۵، ص۳۲۶؛ قمی، الفائدے الرضویہ، ج۲، ص٧۲۵۔
↑ آل محبوبہ، ماضی النجف، ج۲، ص۱۳۴۔
↑ نجفی، جواہر الکلام، ج۱، ص۱۹۔
↑ نجفی، جواہر الکلام، ج۲۱، ص۳۹٧۔
↑ نجفی، جواہر الکلام، ج۲۱، ص۳۹٧۔

مآخذ

آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
طبقات اعلام الشیعہ الکرام البررہ فی القرن الثالث بعد العشرہ، تعلیقات سید عبد العزیز طباطبایی، در المرتضی للنشر، مشہد، ۱۴۰۴ق.
آل محبوبہ، ج‍ع‍ف‍ر ب‍ن‌ ب‍اق‍ر، ماضی النجف تے حاضرہیا، دار الاض‍واء‏‫، بیروت، ۱۹۸۶ع
اسلامی، ابراہیم، صاحب جواہر (فقیہ جاودانہ)، بی‌جا، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳٧۳ش.
امین، سید محسن، اعیان الشیعہ، بیروت، دار المتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
حبیب‌ آبادی، محمد علی، مکارم الآثار در احوال رجال دو قرن ١٣ تے ١۴ ہجری، نفایس مخطوطات اصفہان، اصفہان، ١٣۶۴ ش.
خوانساری، محمد باقر بن زین العابدین، روضات الجنات في أحوال العلماء تے السادات، اسماعیلیان، قم.
صدر، حسن، تکملہ امل الآمل، تحقیق حسین علی محفوظ، عدنان دباغ، عبد الکریم دباغ، دار المورخ العربی، بيروت.
قمی، عباس، الفواید الرضویہ فی احوال علماء المذہب الجعفریہ، تحقیق ناصر باقری بیدہندی، بوستان کتاب، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزہ علمیہ قم، قم، ١٣٨۵ ش.
مدرس تبریزی، محمد علی، ریحانہ الادب فی تراجم المعروفین بالکنیہ او اللقب، کتاب فروشی خیام، تہران، ١٣۶٩ش.
نجفی، محمد حسن، جواہر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی، دار الکتب الاسلامیہ، تہران، ۱۳۶٧ش.

[1] نجفی، جواہر الکلام، ج۱، ص۲؛ قمی، الفائدے الرضویہ، ج۲، ص٧۲۶؛ معلم حبیب آبادی، مکارم الآثار، ج۵، ص۱۸۲۶ تے ۱۸۲۸؛ آقا بزرگ طہرانی، طبقات، ج۲، ص۳۱۳؛ مدرس تبریزی، ریحانہ الادب، ج۳، ص۳۵۸؛ خوانساری نے موت تریخ نو‏‏ں ۱۲۶۸ھ کہیا اے تے ایہ صحیح نئيں اے، خوانساری، روضات الجنات، ج۲، ص۳۰۵۔

[2] مراجعہ کرن: نجفی، جواہر الکلام، ج۱، مقدمہ، ص٧؛ صدر، تکملہ امل الآمل، ج۵، ص۳۲۴؛ قمی، الفائدے الرضویہ، ج۲، ص٧۲۸؛ آقا بزرگ طہرانی، طبقات، ج۲، ص۳۱۰؛ نجفی، جواہر الکلام، ج۱، ص۴؛ اسلامی، صاحب جواہر (فقیہ جاودانہ)، ص۱۸؛ معلم حبیب آبادی، مکارم الآثار، ج۵، ص۱۸۲٧۔

[3] مراجعہ کرن: صدر، تکملہ امل الآمل، ج۵، ص۳۲۸؛ معلم حبیب آبادی، مکارم الآثار، ج۵، ص۱۸۲۸۔

[4] اسلامی، ص۱۰٧؛ معلم حبیب آبادی، مکارم الآثار، ج۵، ص۱۸۲۸-۱۸۳۲؛ مراجعہ کرن: صدر، تکملہ امل الآمل، ج۵، ص۳۲٧۔

[5] صدر، تکملہ امل الآمل، ج۵، ص۳۲۵؛ قمی، الفائدے الرضویہ، ج۲، ص٧۲۴؛ آقا بزرگ، ج۱۰، ص۳۱۰؛ مدرس تبریزی، ریحانہ الادب، ج۳، ص۳۵٧؛ نجفی، جواہر الکلام، ج۱، مقدمہ، ص۲۲۔

[6] صدر، تکملہ امل الآمل، ج۵، ص۳۲۵۔

[7] نجفی، جواہر الکلام، ج۱، مقدمہ، ص۹۔

[8] صدر، تکملہ امل الآمل، ج۵، ص۳۲۵۔

[9] آقا بزرگ طہرانی، طبقات، ج۲، ص۳۱۲؛ نجفی، جواہر الکلام، ج۱، مقدمہ، ص۱۸-۱۹۔

[10] آقا بزرگ طہرانی، طبقات، ج۲، ص۳۱۲؛ نجفی، جواہر الکلام، ج۱، مقدمہ، ص۱۸-۱۹۔

[11] آقا بزرگ، طبقات، ج۱، ص۸۰۵؛ امین، اعیان الشیعہ، ج٧، ص۱۶٧۔

[12] امین، اعیان الشیعہ، ج۹، ص۱۴۹۔

[13] نجفی، جواہر الکلام، ج۱، مقدمہ، ص۲۱-۲۲۔

[14] نجفی، جواہر الکلام، ج۱، مقدمہ، ص۲۱-۲۲۔

[15] صدر، تکملہ امل الآمل، ج۵، ص۳۲۸؛ نجفی، جواہر الکلام، ج۱، ص۱۱و ۲۱۔

[16] نجفی، جواہر الکلام، ج۱، ص۸؛ آقا بزرگ، الذریعہ، ج۵، ص۲٧۵، ج۱۱، ص۲۱۴، ج۱۲، ص۴۳، ج۲۴، ص۵۹ ؛ معلم حبیب آبادی، مکارم الآثار، ج۵، ص۱۸۲۸؛ قمی، الفائدے الرضویہ، ج۲، ص٧۲۶۔

[17] آقا بزرگ، الذریعہ، ج۵، ص۲٧۵۔

[18] نجفی، جواہر الکلام، ج۱، ص۳؛ صدر، تکملہ امل الآمل، ج۵، ص۳۲۶؛ نجفی، جواہر الکلام، ج۱، ص۱۶؛ مدرس تبریزی، ریحانہ الادب، ج۳، ص۳٧۵۔

[19] رکـ: صدر، تکملہ امل الآمل، ج۵، ص۳۲۶؛ قمی، الفائدے الرضویہ، ج۲، ص٧۲۵۔

[20] آل محبوبہ، ماضی النجف، ج۲، ص۱۳۴۔

[21] نجفی، جواہر الکلام، ج۱، ص۱۹۔

[22] نجفی، جواہر الکلام، ج۲۱، ص۳۹٧۔

[23] نجفی، جواہر الکلام، ج۲۱، ص۳۹٧۔

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]