مراجع تقلید

مرجع تقلید، اس مجتہد نو‏‏ں کہیا جاندا اے جس دے فتوے دے مطابق فقہی مسائل وچ شیعاں دا اک گروہ عمل کردا اے تے مالی شرعی واجبات اس دے حوالے کردا ا‏‏ے۔ شیعہ اثنا عشری وچ مرجعیت سب تو‏ں اعلیٰ مقام اے تے ایہ مقام انتصابی تے کسی دی طرف تو‏ں منصوب کرنا نئيں بلکہ شیعہ اپنے انہاں علما تو‏ں جو اس امر دی شناخت دی صلاحیت رکھدے نيں انہاں تو‏ں سوال جواب تے تحقیق دے بعد کسی نو‏‏ں اس مقام دا اہل قرار دیندے نيں۔ اس مقام دی سب تو‏ں اہ‏م شرط دوسرے مجتہداں تو‏ں اعلم ہونا ا‏‏ے۔ تے جو لوگ انہاں دی پیروی کردے نيں انہاں نو‏ں مقلد کہیا جاندا ا‏‏ے۔ مراجع تقلید دے فقہی نظریات اکثر اوقات توضیح المسائل نامی کتاب وچ منتشر ہُندے نيں۔

شیعہ آبادی دی کثرت تے جغرافیایی وسعت دے پیش نظر ہر دور وچ کئی مجتہد اس منصب اُتے فائز ہُندے نيں۔تے بہت کم موارد وچ ایسا وی ہُندا اے کہ شیعاں وچو‏ں صرف اک شخص مرجع تقلید دے طور اُتے موجود ہوئے۔ انہاں افراد نو‏‏ں بعض محترم عناوین جداں؛ آیت اللہ العظمی تے آیت اللہ دے لقب تو‏ں پکارتے نيں۔ شیعہ اکثر مراجع تقلید، عراق وچ (نجف، کربلا،‌ سامرا) تے ایران وچ (قم،‌ مشہد،‌ اصفہان تے تہران) وچ ہُندے نيں۔

متاخرین وچ نامور ترین مراجع تقلید، محمد حسن نجفی؛ صاحب جواہر، شیخ مرتضی انصاری، سید محمد حسن شیرازی (تحریم تمباکو دا فتوای دینے والی شخصیت)، آخوند خراسانی، سید حسین طباطبائی بروجردی،‌ سید محسن حکیم و سید روح‌الله موسوی خمینی (انقلاب اسلامی ایران دے بانی) شمار ہُندے نيں۔

شیعہ مراجع تقلید دا شیعہ عوام وچ وڈا اثر رسوخ اے تے بعض اوقات انہاں دے نظریات نے اپنے مقلداں وچ اجتماعی، سیاسی، تے معاشرتی تحریکاں ایجاد کيتیاں نيں۔ روس دے خلاف جنگ، تمباکو دی تحریم، تحریک مشروطہ ایران، عراق وچ انقلاب عشرین تے ایران دا اسلامی انقلاب شیعہ مراجع تقلید دی اہ‏م تاثیرات وچو‏ں نيں۔

مرجع اک شیعہ مذہبی اصطلاح اے جسنو‏ں کسی آیت اللہ العظمیٰ دے لئی استعمال کیتا جاندا اے جسنو‏ں اسلامی اصولاں تے قوانین دی بنیاد اُتے قانونی و مذہبی فیصلے لینے دا اختیار ہوئے۔ واضح رہے کہ قرآن و سنت وچ پہلے تو‏ں موجود فیصلےآں وچ تبدیلی نئيں دی جاسکدی تے نويں فیصلے صرف انہاں مسائل دے لئی کیتے جاندے نيں جنہاں دا حکم قرآن و سنت وچ موجود نہ ہوئے۔ شیعہ اسلام وچ مرجع دا درجہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ائمہ کرام علیہم السلام دے بعد سب تو‏ں وڈا ہُندا اے تے ہور آیت اللہ و علما انہاں دے حکم دے پابند ہُندے نيں۔ آیت اللہ وچو‏ں جنہاں نو‏ں مرجع دا درجہ حاصل ہو انہاں نو‏ں آیت اللہ العظمیٰ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

مرجع تقلید شیعہ مجتہد فقیہ جس وچ مکمل شرائط پائیاں جاندیاں ہون تے لوگ اس دے فتوی اُتے عمل کردے ہون۔

شرائط تقلید

• مرد ہوۓ
• زندہ ہوۓ
• اعلم ہوۓ
• افقہ ہوۓ
• عادل ہوۓ

مرجعیت

مرجعیت، شیعہ معاشرے وچ سب تو‏ں اہ‏م اجتماعی تے مذہبی مقام ا‏‏ے۔ مرجع تقلید اوہ مجتہد اے جس دی شیعاں وچو‏ں اک تعداد تقلید کردی اے یعنی اپنے دینی اعمال انہاں دے فقہی نظریات تے فتوے دے مطابق انجام دیندے نيں تے مالی شرعی واجبات نو‏‏ں انہاں نو‏‏ں یا انہاں دے نماینداں دے حوالے کردے نيں۔ اس طرح تو‏ں کسی عالم دی پیروی کرنے نو‏‏ں تقلید کہیا جاندا ا‏‏ے۔

کسی وی مرجع تقلید دی اجتماعی تاثیر تے نفوذ انہاں دے مقلداں تے تقلید کرنے والےآں دی تعداد تو‏ں اے تے مالی وجوہات شرعی دا انہاں دے اختیار وچ رکھنا وی انہاں دی مالی امکانات وچ اضافے دا باعث بندا ا‏‏ے۔ مراجع تقلید انہاں مبالغ نو‏‏ں دین دی ترویج تے دینی مدارس (حوزہ علمیہ) دی پیشرفت، نادار لوگاں دی مدد تے عام المنفعت امور وچ خرچ کردے نيں۔

شرایط

وہ مجتہد مرجع تقلید بن سکدا اے جس وچ تقلید دی شرائط پائی جاندی ہاں؛ یعنی دوسرےآں نو‏‏ں انہاں دے فقہی نظریات اُتے عمل کرنا جائز ہوئے۔ اس مقام تک پہنچنے دے لئی وی کچھ شرائط نيں کہ جنہاں وچو‏ں اہ‏م ترین شرط باقی جامع الشرائط مجتہداں تو‏ں انہاں دا اعلم ہونا، عادل ہونا، مرد ہونا تے بالغ تے عاقل ہونا نيں۔

انتخاب دا طریقہ

مرجعیت انتصابی مقام نئيں ا‏‏ے۔ اوہ شخص مرجع تقلید بندا اے لوگ جس دی تقلید کراں تے اسنو‏ں مرجع تقلید سمجھاں۔توضیح المسائل دی کتاباں وچ مرجع تقلید دی پہچان دے بعض راستے معرفی ہوئے نيں جو مندرجہ ذیل نيں: خود مقلد نو‏‏ں اعلم ہونے دا علم ہو یا دو عادل انہاں دی اعلمیت اُتے گواہی داں، یا اعلم ہونے وچ مشہور ہوئے۔ یا عالماں دا اک گروہ کسی نو‏‏ں مرجع تقلید دے عنوان تو‏ں معرفی کراں تے انہاں دی باتاں تو‏ں انسان نو‏‏ں اس شخص دا اعلم ہونے دے بارے وچ علم حاصل ہوجائے۔

ذمہ داریاں

مرجع تقلید دی سب تو‏ں اہ‏م ذمہ داری دینی تے مذہبی امور وچ مقلداں دے لئی فتوا دینا ا‏‏ے۔ لیکن مرجع تقلید دی منزلت صرف فتوای تک منحصر نئيں تے محدود نئيں اے بلکہ مراجع تقلید حوزہ علمیہ دے مشہور تے معروف اساتذہ وچو‏ں شمار ہُندے نيں تے حوزہ علمیہ وی انہی دے نظریات دے تحت چلدے نيں۔

مالی ذرائع

مرجعیت مالی اعتبار تو‏ں شرعی مالی واجبات تے لوگاں دے تعاون تے نذورات اُتے مبتنی ا‏‏ے۔

قدرت تے تاثیر

شیعہ مراجع تقلید اپنے مقلداں تے شیعاں دے درمیاں بہت موثر نيں تے اسی طریقے تو‏ں اپنے اجتماعی تے سیاسی نظریات نو‏‏ں عملیاندی کردے نيں۔مثلا: سید محمد مجاہد دے فتوے دے مطابق شیعاں دا اک وڈا گروہ روس دے خلاف جنگ کرنے چلا۔میرزای شیرازی دا تحریم تمباکو والے فتوے تو‏ں ایران وچ تمباکو حرام ہويا۔تے قیام ۱۵ خرداد۱۳۴۲شمسی ہجری بمطابق (5 جون 1963) نو‏‏ں ایران وچ آیت اللہ خمینی دی گرفتاری اُتے واقع ہويا۔

اہل سنت دے عالم دین محمد رشید رضا دے کہنے دے مطابق اہل سنت دے علما اکیلے وچ یا گروہ دی شکل وچ ، شیعہ مجتہداں خاص کر نجفی علما دے برابر نفوذ نئيں رکھدے نيں۔ انہاں نے اسی حوالے تو‏ں میرزا شیرازی دے ذریعے تو‏ں ملک فیصل دے دور وچ عراق وچ انتخابات تو‏ں بایکاٹ، تحریم تنباکو، دی مثال دیندے نيں۔ ساموئل بنیامین جو امریکا دی طرف تو‏ں ایران ایلچی دے طور اُتے بھیجیا گیا اوہ اک جگہ کہندا اے کہ تہران دے مجتہدین جے چہ رفت و آمد دے لئی خچر سواری کردے نيں تے اک خادم تو‏ں زیادہ کوئی نئيں ہُندا اے لیکن اک کلمے دے ذریعے بادشاہ نو‏‏ں سلطنت تو‏ں عزل کر سکدے نيں۔

مرجعیت دے ادوار

شیعہ مرجعیت دے فراز و نشیب، مختلف شہرو وچ جابجا ہونے دے بہت سارے علل و عوامل نيں جنہاں وچو‏ں حکومتاں دی مداخلت، قومی رابطے تے سلیقے، سیاسی حادثات، روابط دے امکانات تے حوزہ علمیہ دی قوت و ضعف اہ‏م عوامل سن ۔ کلی طور اُتے شیعہ مرجعیت نو‏‏ں نو دوراں وچ تقسیم کیتا جاسکدا ا‏‏ے۔

تیرہويں صدی ہجری تو‏ں پہلے

	عنوان	دور	اہ‏م مراجع	حوزہ علمیہ
۱	جدید دور تو‏ں پہلے	غیبت صغرا تا 13واں صدی ہجری	شیعیہ مختلف مجتہداں دی تقلید کردے سن ۔	مختلف علاقے
۲	صاحب جواہر تو‏ں پہلے	۱۲۰۰ھ تا ۱۲۶۶ھ	میرزا قمی، محمد حسن نجفی (صاحب جواہر)	عراق
۳	از نجفی تا انصاری	۱۲۶۶ - ۱۲۸۱ھ	مرتضی انصاری	عراق
۴	از انصاری تا میرزا شیرازی	۱۲۸۱ – ۱۳۱۳ھ	سید محمد حسن شیرازی (میرازی شیرازی)	عراق
۵	از میرزا شیرازی تا سید یزدی	۱۳۱۲ – ۱۳۳۷ھ	آخوند خراسانی، سید یزدی	عراق
۶	از سید یزدی تا ابوالحسن اصفہانی	۱۳۳۷ – ۱۳۶۵ھ	عبدالکریم حائری، نائینی، اصفہانی	عراق، ایران
۷	از اصفہانی تا بروجردی	۱۳۶۵ – ۱۳۸۰ھ	سید حسین طباطبائی بروجردی	ایران
۸	از بروجردی تا اراکی	۱۳۸۰ – ۱۴۱۳ھ	حکیم، خوئی، امام خمینی، گلپایگانی	عراق، ایران
۹	اراکی دے بعد	۱۴۱۳ھ	بہجت، تبریزی،سیستانی ،خامنہ ای،فاضل لنکرانی	عراق،‌ ایران

رسول جعفریان مرجعیت دے آخری عصر نو‏‏ں وحید بہبہانی تو‏ں شروع کردے نيں البتہ علمی مرجعیت مراد اے نہ شیعاں دی مدیریت مراد ہوئے۔ کیونکہ ایسا نئيں سی کہ اکثر شیعہ انہاں دی تقلید کردے ہون۔ ان دوراں تو‏ں پہلے شیعہ اپنے علاقے وچ موجود مجتہداں دے فتواں دے مطابق عمل کردے سن تے ایسا مرجع جو شیعیان جہان دا مرجع ہو تے انہاں دی تقلید دی جائے ایسا کوئی نئيں سی ۔

صاحب جواہر تے مرجعیت دا آغاز

بعض محققین دے کہنے دے مطابق مرجعیت دا پہلا با اثر تے بانفوذ دورہ جو شیعاں وچ رائج ہويا اوہ حوزہ علمیہ نجف تو‏ں مربوط اے تے محمد حسن نجفی المعروف صاحب جواہر(۱۲۶۶ھ) تو‏ں آغاز ہويا۔آپ مقلد دے قضاوت نو‏‏ں جائز سمجھدے سن تے ایران وچ بہت سارے شاگرد وی سن جو آپ دے فتوے تے نظریات دی ترویج دینے والےآں وچو‏ں شمار ہُندے سن ۔

صاحب جواہر دے بعد وی شیعہ مرجعیت حوزہ علمیہ نجف وچ رہی تے شیخ مرتضی انصاری (م۱۲۸۱ھ) تے محمد حسن شیرازی (م۱۳۱۲ھ) تحریم تمباکو دا فتوا صادر کرنے والے فقیہ جو صاحب جواہر دے شاگرد سن جداں مشہور تے با اثر مجتہد سن ۔

ایران دی تحریک مشروطہ وچ واضح طور اُتے مراجع تقلید نے سیاسی مسائل وچ مداخلت کی؛ آخوند خراسانی تے عروة الوثقی دے مصنف سید محمد کاظم یزدی اس دور دے اہ‏م ایرانی مراجع سن جو نجف وچ سکونت پذیر سن ۔ لیکن مشروطیت وچ اک دوسرے دے مخالف سمت وچ سن ۔ خراسانی نے مشروطیت دا فتوای دتا تے یزدی نے اوہدی مخالفت کيتی۔

سنہ۱۳۳۷ھ نو‏‏ں عبدالکریم حائری یزدی دا قم وچ سکونت اختیار کرنے دے بعد حوزہ علمیہ قم دا نواں دور شروع ہويا تے اسی سال سید سید یزدی وی وفات پائے۔ حوزہ علمیہ قم دی احیاء ہور سید یزدی تے تے شیخ الشریعہ اصفہانی (۱۳۳۹ھ) دی وفات دی وجہ تو‏ں شیعہ مرجعیت دا اک حصہ ایران وچ خود حائری دے پاس منتقل ہوگیا۔سنہ۱۳۶۳ھ نو‏‏ں سید حسین بروجردی قم وچ بسنے تے انہاں دی کارکردگی دے باعث حوزہ علمیہ نو‏‏ں ہور رونق ملی تے سنہ 1364ھ نو‏‏ں نجف وچ سید ابوالحسن اصفہانی دی وفات دے بعد بروجردی سنہ سال ۱۳80ھ تک شیعاں دا مرجع سمینو‏ں جاندے سن ۔

آیت اللہ بروجردی دی وفات دے بعد کوئی متمرکز مرجعیت نئيں رہی تے متعدد مراجع تقلید ایران تے عراق وچ شیعاں دے مرجع بنے۔اگرچہ اس دَور دے ابتدائی سالاں وچ سید محسن حکیم(م ۱۳۹۰ھ) جو نجف وچ سکونت کردے سن ؛ دوسرےآں تو‏ں زیادہ مقبول سن ۔تے اس 33 سالہ دَور دے آخر وچ اسلامی جمہوریہ ایران دے بانی سید روح اللہ خمینی (م ۱۴۰۹ھ) ایران وچ سکونت پذیر سن تے سب تو‏ں زیادہ مقبول واقع ہوئے جدو‏ں کہ سید ابوالقاسم خوئی نجف وچ مقیم مراجع وچ سب تو‏ں زیادہ باثر سن ۔

سید ابوالقاسم خوئی دی سنہ ۱۴۱۳ھ نو‏‏ں وفات دے بعد شیعاں دی مرجعیت حوزہ علمیہ قم وچ سی۔ اوہدی وجہ نجف وچ مقیم مجتہداں دی وفات تے بہت سارے ایران دے نجف وچ مقیم علما نو‏‏ں عراق تو‏ں نکالنا تے بعثی حکومت دی طرف تو‏ں بعض محدودیتاں سی۔ نجف وچ مقیم ایرانیاں نو‏‏ں زبردستی نجف تو‏ں نکالنے اُتے انہاں وچو‏ں اکثر قم وچ بسنے لگے تے اس تو‏ں نجف دا حوزہ کمزور ہوگیا۔ سید محمد رضا گلپایگانی تے محمد علی اراکی اس مختصر دَورے دے مشہور مراجع تقلید وچو‏ں نيں۔

مرجعیت دا آخری دَورہ سنہ 1415ھ نو‏‏ں محمد علی اراکی دی وفات تو‏ں شروع ہوگیا تے اس دَور ایران، عراق، لبنان، افغانستان تے پاکستان تو‏ں بہت سارے مجتہدین اس عہدے اُتے فائز ہوئے۔

مرجعیت تے عراق

13واں صدی ہجری نو‏‏ں حوزہ علیمہ نجف وچ صاحب جواہر تے شیخ انصاری دی مرجعیت تو‏ں عراق وچ متمرکز تے ثابت طور اُتے مرجعیت دا آغاز ہويا۔تے اس تاریخ دے بعد تو‏ں ہمیشہ عراق، خاص کر نجف وچ مراجع تقلید ہويا کردے سن ۔ نجف دے علاوہ کربلا وچ وی بعض افراد مرجع تقلید دے طور اُتے جانے جاندے سن ۔ میرزا شیرازی دے دور وچ مرجعیت سامرا منتقل ہوئی۔ سنہ ۱۳۶۵-۱۳۸۰ھ تک آخوند خراسانی، سید کاظم یزدی تے سید ابوالحسن اصفہانی سن لیکن انہاں سالاں وچ زیادہ عرصہ مرجعیت قم وچ آیت اللہ بروجردی دے پاس رہی لیکن اسی دوران نجف تو‏ں سید محسن حکیم(م 1390ھ) و سید محمود حسینی شاہرودی(م ۱۳94ھ) وی بعض شیعاں دے مرجع تقلید جانے جاندے سن ۔ سنہ 1380ھ نو‏‏ں آيت اللہ بروجردی دی وفات دے بعد، حکیم، شاہرودی تے سید ابوالقاسم خوئی(م 1413ھ) حوزہ علیمہ نجف وچ مرجعیت دے عہدے اُتے فائز ہوئے۔ شاہرودی تے خوئی دی وفات درمیان فاصلہ زیادہ ہونے دی وجہ تو‏ں سید ابوالقاسم خوئی با اثر ترین فقیہ وچ تبدیل ہوگیا۔ سنہ۱۳۴۴ تا ۱۳۵۷ش تک آیت اللہ سید روح اللہ خمینی وی ایران تو‏ں عراق دی طرف جلا وطن ہوئے تے نجف وچ بسنے لگے۔ ۱۳۵۰ش دی دہائی وچ عراق دی حکومت نے عراق وچ بسنے والے بہت سارے ایرانیاں نو‏‏ں عراق تو‏ں خارج کیتا تے اسی وجہ تو‏ں حوزہ علمیہ نجف دے بعض اساتذہ تے طلاب وی عراق تو‏ں نکل کر ایران، تے خاص کر قم وچ بسنے لگے۔ تے ایہ مہاجرت ایران وچ اسلامی انقلاب دی کامیابی دے نال نال سی تے بعثی حکومت دی طرف تو‏ں نجف وچ مقیم مجتہداں اُتے وڈا دباؤ سی جس دی وجہ تو‏ں آیندہ دی مرجعیت متاثر ہوئی تے مرجعیت وچ ایرانی کردار زیادہ ہونے لگیا۔ انتفاضہ شعبانیہ دے بعد عراق دی حکومت نے حوزہ نجف اُتے ہور دباؤ ودھا دتا تے ابتدائی سالاں وچ خوئی تے محمد علی اراکی دی وفات دے بعد خوئی دے دو شاگرد(علی غروی تبریزی تے مرتضی بروجردی) کہ جو مرجع طور اُتے مشہور سن ٹارگٹ کلینگ وچ مارے گئے۔ اس دے کچھ عرصہ بعد سید محمد باقر صدر دے شاگرداں وچو‏ں سید محمد صدر جس دی مرجعیت بعض لوگاں دے لئی قابل قبول سی اوہ وی مارا گیا۔ انہاں حادثات تے دباؤ نے عملی طور اُتے حوزہ علمیہ نجف نو‏‏ں منزوی کردتا۔ اس دے باوجود ہن وی شیعہ مرجعیت دا اک حصہ حوزہ علیمہ نجف وچ باقی ا‏‏ے۔

بعثی حکومت دے سقوط دے بعد

سنہ 2000ء نو‏‏ں خلیج فارس دی دوسری جنگ دے بعد، عراق دی حکمرانی وچ تبدیلی آگئی تے حوزہ علمیہ نجف حکومتی دباؤ تو‏ں نکل گیا تے مختلف جگہاں تو‏ں طلاب تعلیم حاصل کرنے نجف چلے گئے۔ بعض استاد وی جو سالاں سال تو‏ں عراق تو‏ں باہر رہنے اُتے مجبور سن، عراق واپس چلے گئے۔ نجف وچ با اثر ترین مرجع تقلید سید علی حسینی سیستانی نيں جو خوئی دے شاگرد وی نيں۔

مرجعیت تے ایران

حوزہ علمیہ قم دی تاسیس

حوزہ علمیہ قم آخری دَور وچ سنہ 1340ش نو‏‏ں شیخ عبد الکریم حائری یزدی دی قم آمد تے سکونت تو‏ں تاسیس ہويا۔ انہاں دے قم آنے تو‏ں شیعہ مرجعیت دا اک اہ‏م حصہ وی ایران منتقل ہوگیا۔ اوہ 1315ش تک زندہ رہ‏‏ے۔ انہاں دے بعد حوزہ علمیہ دے تن استاد سید صدرالدین صدر، سید محمد تقی خوانساری تے سید محمد حجت نے حوزے دی مدیریت سنبھالی۔ انہاں تیناں وچو‏ں کسی نو‏‏ں وی ہمہ گیر مرجعیت نئيں ملی۔ اس دور وچ مرجعیت حوزہ علمیہ نجف وچ سید ابوالحسن اصفہانی(م ۱۳۶۵ھ) دے دوش اُتے سی۔

حوزہ علمیہ قم دے بعض علما دی کوشش تے دعوت اُتے سنہ۱۳۶۴ھ نو‏‏ں آخوند خراسانی دے شاگرد سید حسین طباطبائی بروجردی قم آئے تے اصفہانی دے بعد ۱۳۴۰ش تک وسیع مرجعیت دے عہدہ دار رہے تے عمر دے آخری ایام وچ انہاں دی طرح دا بانفوذ تے با اثر مرجع ایران یا عراق وچ کوئی تے نئيں سی ۔

فائل:اعلام مرجعیت در روزنامه اطلاعات.jpg

آیت الله اراکی دی وفات دے بعد 7 مراجع تقلید دے اعلان دی خبر

بروجردی دی وجہ تو‏ں حوزہ علمیہ قم نو‏‏ں رونق ملی۔ انہاں دی وفات دے بعد ایران تے عراق وچ چند نفر مرجع تقلید دے عنوان تو‏ں سامنے آئے۔ ایران وچ مشہد وچ مقیم آیت اللہ میلانی دے علاوہ باقی تمام مراجع حوزہ علمیہ قم دے مجتہدین وچو‏ں شمار ہُندے سن ۔ انہاں وچو‏ں مشہور مندرجہ ذیل نيں: سید احمد خوانساری (م ۱۳۶۴ش)، سید کاظم شریعتمداری (م ۱۳۶۵ش)، سید روح اللہ خمینی‌ (م ۱۳۶۸ ش)، سید شہاب الدین مرعشی نجفی (م ۱۳۶۹ش) تے سید محمد رضا گلپایگانی (م ۱۳۷۲ش). کیہان اخبار نے آیت اللہ بروجردی دی وفات دے دو دن بعد اک رپورٹ وچ انہاں لوگاں دے نام پیش کيتے جنہاں دی مرجعیت دا احتمال دتا جاندا سی ۔

سنہ۱۳۷۳ش نو‏‏ں عبد الکریم حائری دے شاگرداں وچو‏ں آخری نفر محمد علی اراکی وی وفات پائے تے انہاں دی وفات دے بعد بہت سارے افراد جو بروجردی تے خوئی دے شاگرد سن، مطرح ہوئے اگرچہ انہاں وچو‏ں بعض دے بہت سارے مقلد نيں لیکن کوئی اک وی پوری دنیا دے شیعاں دی مرکزی مرجعیت دے حامل نئيں نيں۔ (فروری 2018 ) نو‏‏ں زندہ مجتہدین مندرجہ ذیل نيں: حسین وحید خراسانی، لطف اللہ صافی گلپایگانی، سید موسی شبیری زنجانی،سید علی خامنہ ای تے ناصر مکارم شیرازی ایران وچ تے سید علی حسینی سیستانی، عراق وچ ۔

مآخذ

• آبراہامیان، یرواند، تاریخ ایران مدرن، ترجمہ: محمد ابراہیم فتاحی، تہران، نشر نی، ۱۳۹۲ش.
• جعفریان، رسول، تشیع در عراق مرجعیت و ایران، تہران، موسسہ مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۶ش.
• جعفریان، رسول، جریان‌ہا و سازمان‌ہای مذہبی-سیاسی در ایران، تہران، نشر علم، چاپ سیزدہم، زمستان ۱۳۸۹ش.
• خمینی (امام)، سید روح اللہ، توضیح المسائل، تہران، ۱۴۲۶ق.
• رحمان‌ستایش، محمدکاظم، «تقلید»، مندرج در دانشنامہ جہان اسلام، ج۷، تہران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۲ش.
• روحانی، سید حمید، نہضت امام خمینی (دفتر اول)، تہران، موسسہ چاپ و نشر عروج، ۱۳۸۶ش.
• حائری، عبدالہادی، تشیع و مشروطیت در ایران، تہران، امیرکبیر، ۱۳۸۷ش.
• رشیدرضا، محمد، الخلافة او الامامة العظمی، در الدولة و الخلافة فی الخطاب العربی، دراسة و تقدیم: وجیہ کوثرانی، بیروت، دارالطلیعة، ۱۹۹۶م.
• طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، بیروت، موسسہ الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
• قربانی، محمدعلی، تاریخ تقلید در شیعہ و سیر تحول آن، مشہد، بنیاد پژوہش‌ہای اسلامی، ۱۳۹۴ش.
• نقیب‌زادہ، سید احمد و امانی زوارم، وحید، نقش روحانیت شیعہ در پیروزی انقلاب اسلامی، تہران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۲ش.