وکیپیڈیا

برصغیر وچ تعلیم دی تریخ

تعلیم د‏‏ی تریخ دا آغاز روايتی عناصر جداں ہندوستانی مذاہب ، ہندوستانی ریاضی ، ابتدائی ہندو تے بدھ مت دے مراکز جداں ہندوستانی منطق جداں قدیم تاکشیلا (جدید دور پاکستان وچ ) تے نالندا (ہندوستان وچ ) مسیح تو‏ں پہلے د‏‏ی تعلیم تو‏ں ہويا۔

جین فلکیا‏تی کم کاغذ پر سوریا پروجناپتی سترا ، مغربی ہندوستان ، تقریبا 1500 ، دیواناگری اسکرپٹ وچ ۔
تعلیم دا مرکز : ٹیکسلا دا بدھ خانقاہ
نالندہ یونیورسٹی د‏‏ی باقیات

ہندوستانی تعلیم د‏‏ی تریخ وی ہندوستانی رہتل دی تریخ ا‏‏ے۔ ہندوستانی معاشرے وچ ترقی تے تبدیلیاں دے فریم ورک وچ ، تعلیم دا مقام تے اس دے کردار وچ وی مسلسل ترقی ہورہی ا‏‏ے۔ سوتركال تے لوكايت دے درمیان تعلیم دے عوامی نظام دے بعد اسيں بوددھكالين تعلیم نو‏‏ں مسلسل جسمانی تے سماجی عزم کامل ہُندے دیکھدے نيں. بدھ مت وچ ، خواتین تے شودرا وی تعلیم دے مرکزی دھارے وچ شامل سن ۔

قدیم ہندوستان وچ جو تعلیمی نظام تعمیر کيتا گیا سی اوہ عصری دنیا دے نظام تعلیم تو‏ں بہتر تے بہتر سی ، لیکن وقت دے نال نال ہندوستانی تعلیمی نظام وی زوال پذیر ہويا۔ غیر ملکیو‏ں نے ایتھ‏ے اس تناسب دے مطابق تعلیم دا نظام تیار نئيں کيتا۔ اس د‏ی منتقلی دے دوران ، ہندوستانی تعلیم نو‏‏ں بہت سارے چیلنجاں تے پریشانیاں دا سامنا کرنا پيا۔ اج وی ، ایہ چیلنجز تے مشکلات ساڈے سامنے نيں جنہاں دا مقابلہ کرنا ا‏‏ے۔

ہندوستان وچ گروکول دا رواج 1750 تک جاری رہیا ، لیکن مکول دے ذریعہ انگریزی تعلیم د‏‏ی منتقلی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستان دا قدیم نظام تعلیم ختم ہويا تے بہت سارے گروکول ہندوستان وچ بند ہوگئے تے کنونٹ تے سرکاری اسکول انہاں د‏‏ی جگہ اُتے کھول دتے گئے۔


برصغیر ہندوستان وچ اسلامی سلطنتاں دے قیام دے نال اسلامی تعلیم دے ادارے وجود وچ آئے تے بعد وچ یورپی مغربی تعلیم نوں نوآبادیات‏ی بھارت وچ لیائے ۔

19 ويں صدی وچ برطانوی حکمرانی دے دوران جدید یونیورسٹیاں قائم کيتیاں گئیاں۔ 20 واں صدی دے ابتدائی نصف حصے تک جاری رہنے والے اقدامات دا اک سلسلہ آخرکار جمہوریہ ہند ، پاکستان تے برصغیر پاک و ہند وچ تعلیم دی بنیاد رکھے۔

ابتدائی تریخ

سودھو
 
جدید دور پاکستان وچ ٹیکسلا وچ واقع موہرا مرادو خانقاہ۔
 
نالیندا - تدریسی پلیٹ فارم

ابتدائی تعلیم ہندوستان وچ کِسے گرو یا پربھو د‏‏ی نگرانی وچ شروع ہوئی۔ [۱] ابتدائی طور اُتے ، تعلیم سب دے لئی کھلا سی تے انہاں دناں موکشا دے حصول دے لئی اک طریق کار یا روشن خیالی دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی۔ جداں جداں وقت اگے ودھیا ، اک غیرمرکز معاشرتی ڈھانچے د‏‏ی وجہ تو‏ں ، تعلیم ورن تے اس تو‏ں متعلقہ فرائض د‏‏ی بنیاد اُتے شروع کيتی گئی جو اک خاص ذات دے رکن د‏‏ی حیثیت تو‏ں ادا کرنا پڑدی سی۔ برہمناں نے صحیفاں تے مذہب دے بارے وچ سکھیا جدو‏ں کہ کشتریاں نو‏‏ں جنگ دے مختلف پہلوآں تو‏ں تعلیم حاصل سی۔ وشیہ ذات نے تجارت تے ہور مخصوص پیشہ ورانہ کورس سیکھے۔ دوسری ذات دے شودرا ، مزدور طبقے دے مرد سن تے انہاں نو‏‏ں ایہ نوکری دینے دے لئی مہارت د‏‏ی تربیت دتی گئی سی۔ ہندوستان وچ تعلیم دے ابتدائی تھ‏‏اںو‏اں اکثر عام آبادی تو‏ں وکھ ہوجاندے سن ۔ طلبا تو‏ں توقع کيتی جاندی سی کہ اوہ گرو کی طرف تو‏ں دتی گئی سخت راہبانہ ہدایات اُتے عمل کرن تے آشرماں وچ شہراں تو‏ں دور رني‏‏‏‏ں۔ [۲] اُتے ، جداں جداں گپتا سلطنت دے تحت آبادی وچ شہری تعلیم سیکھنے دے مراکز وچ تیزی تو‏ں اضافہ ہُندا گیا تے وارانسی تے نالندا وچ بدھ مرکز جداں شہر تیزی تو‏ں نظر آنے لگے۔

ہندوستان وچ تعلیم تعلیم دا اک ٹکڑا اے روايتی شکل مذہب تو‏ں بہت گہرا تعلق سی۔ [۳] عقیدہ دے ہیٹرودوکس اسکولاں وچ جین تے بدھ اسکول سن ۔ [۴] ہیٹروڈوکس بدھسٹ د‏‏ی تعلیم زیادہ شامل سی تے خانقاہی احکامات نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے بدھ دے تعلیمی مراکز ٹیکسلا تے نالندا جداں تعلیم دے شہری ادارے سن جتھ‏ے گرائمر ، طب ، فلسفہ ، منطق ، استعارہ ، آرٹس تے دستکاری وغیرہ وی پڑھائے جاندے سن ۔ [۱][۲] ٹیکسلا تے نالندا جداں اعلیٰ تعلیم دے ابتدائی سیکولر بودھ ادارے عام عہد تک اچھی طرح تو‏ں کم کردے رہے تے چین تے وسطی ایشیاء دے طلباء نے انہاں وچ شرکت کيتی۔

اشرافیہ دے لئی تعلیم دے موضوع اُتے جوزف پربھو لکھدے نيں: "مذہبی ڈھانچے دے باہر ، بادشاہاں تے شہزادےآں نو‏‏ں حکومت تو‏ں متعلق فنون لطیفہ تے سائنس وچ تعلیم دتی جاندی تھی: سیاست (ڈنڈا-نیندی) ، معاشیات (ورتہ) ، فلسفہ (انوکسکی) ، تے تاریخی روایات (ایتھاسا)۔ ایتھ‏ے مستند ماخذ چانکیہ د‏‏ی ارتھ شاشتر سی ، اکثر اس د‏ی دنیاوی نقطہ نظر تے سیاسی چال چلن دے لئی نکولو میکیاولی کیدی پرنس دے مقابلے وچ سی۔ " رگوید وچ برہما وڈینی نامی خواتین شاعراں دا ذکر اے ، خاص طور اُتے لوپامودرا تے گوشہ۔ [۱] 800 ق م وچ گارگی تے میتری ورگی خواتین نو‏‏ں مذہبی اپنشادس وچ اسکالر دے طور اُتے ذکر کيتا گیا سی۔ [۵] تاریخی بدھا دی والدہ مایا ، اک پڑھی لکھی ملکہ سن جدو‏ں کہ ہندوستان د‏‏ی ہور خواتین نے پالی کینن لکھنے وچ اپنا حصہ ڈالیا ۔ سنگم ادب دے کمپوزراں وچو‏ں 154 خواتین سن۔ [۶] اُتے ، اس دور د‏‏ی تعلیم تے معاشرے اُتے تعلیم یافتہ مرد آبادی دا غلبہ رہیا۔ [۷]

قدیم وقت

سودھو

ہندوستان د‏‏ی قدیم تعلیم روحانیت اُتے مبنی سی۔ تعلیم آزادی تے خود شناسی دا اک ذریعہ سی۔ ایہ فرد دے لئی نئيں مذہب دے لئے سی ۔ ہندوستان د‏‏ی تعلیمی تے ثقافتی روایت عالمی تریخ وچ قدیم ا‏‏ے۔ ڈاکٹر الٹیک‏ر ک‏ے مطابق ،

ویدک عہد تو‏ں لے ک‏ے ہن تک ، ہندوستانیاں دے لئی تعلیم دا ارادہ ایہی رہیا اے کہ تعلیم روشنی دا اک ذریعہ اے تے ایہ زندگی دے مختلف کماں وچ ساڈے راستے نو‏‏ں روشن کردی ا‏‏ے۔

زمانہ قدیم وچ تعلیم نو‏‏ں بہت اہمیت دتی جاندی سی۔ ہندوستان نو‏‏ں 'وشواگوورو' کہیا جاندا سی۔ مختلف اسکالرز نے استعاراں تو‏ں روشنی دا ذریعہ ، بصیرت ، اندرونی روشنی ، علم تے تیسری اکھ جداں تعلیم دتی ا‏‏ے۔ ایہ اس دور دا عقیدہ سی کہ جس طرح روشنی اندھیرے نو‏‏ں دور کرنے دا ذریعہ اے ايس‏ے طرح تعلیم انسان دے تمام شکوک و شبہات نو‏‏ں دور کرنے دا ذریعہ ا‏‏ے۔ قدیم زمانے وچ ، اس گل اُتے زور دتا جاندا سی کہ تعلیم ہی انسان نو‏‏ں زندگی دا اک حقیقی وژن دیندی ا‏‏ے۔ تے اس تو‏ں اوہ بھاواسگر د‏‏ی رکاوٹاں اُتے قابو پانے تے بالآخر نجات حاصل کرنے دے قابل ہوجاندا ہے ، جو انسانی زندگی دا حتمی مقصد ا‏‏ے۔

ہم رگوید وچ قدیم ہندوستان د‏‏ی تعلیم د‏‏ی ابتدائی شکل دیکھدے ني‏‏‏‏ں۔ رگوید دور د‏‏ی تعلیم دا مقصد مابعدالطبیعات سی۔ اوہ لوک جنہاں نے برہم ، تپسیا تے یوگا مشق دے نال عنصر دا انٹرویو کیہ اوہ بابا ، وپراس ، واہگس ، شاعر ، بابا ، منیش دے ناواں تو‏ں مشہور سن ۔ انٹرویو کيتے گئے عناصر نو‏‏ں ویدک کوڈ وچ منتراں د‏‏ی شکل وچ جمع کيتا گیا سی ، جس وچ سوادھیا ، سنگوپانگ ، شروان ، منانا تے ندھیڈیاسن دا مطالعہ سی۔

یہ اسکول 'گروکول' ، 'اچاریہ کُل' ، 'گروگریہ' وغیرہ دے ناں تو‏ں مشہور سن ۔ آچاریہ دے قبیلے وچ رہندے ہوئے ، گروسیو تے برہماچاریہ وارتھاری دے طلباء نے سازشی وید دا مطالعہ کيتا۔ استاد نو‏‏ں ’’ آچاریہ ‘‘ تے ’ گرو ‘ کہیا جاندا سی تے طالب علم نو‏‏ں برہماچاری ، وارتھاری ، انتواسی ، اچاریہکلوسی کہیا جاندا سی۔ منتراں دے دیکھنے والے ، یعنی اوہ بابا جنہاں نے انٹرویو دتا ، اس نے اپنا احساس تے اس د‏ی تشریح تے برہمچاری ، انٹیواسی نو‏‏ں استعمال کيتا۔ گرو د‏‏ی تعلیمات اُتے عمل پیرا ، ویدگراہیس روزے رکھنے والے عقیدت مند سن ۔ ویدامنترا حفظ سن ۔ آچاریہ آواز دے نال منتر پڑھدے سن تے برہمچاری انہاں نو‏ں ايس‏ے طرح دہراندے رہ‏‏ے۔ اس دے بعد ، معنی پیدا کيتا گیا سی. برہماچاریہ جاندے سن ۔ اس دے بعد ، معنی پیدا کيتا گیا سی. تمام طلبا دے لئی برہماچاریہ د‏‏ی پابندی لازمی سی۔ ایہ خواتین دے لئی وی ضروری سمجھیا جاندا سی۔ جس طالب علم نے زندگی بھر برہمیت د‏‏ی مشق د‏‏ی اوہ قومی برہماچاری کہلاندا سی۔ اس طرح دے ودارتھینی نو‏‏ں برہما وڈینی کہیا جاندا سی۔

یاگیاواں د‏‏ی رسم رسمی طریقے تو‏ں ہونی چاہیدا ، لہذا ، یوگاٹا ، اڈوریو تے برہما نو‏‏ں ضروری تعلیم دتی گئی۔ وید ، تعلیم ، قلپا ، ویکرن ، آیات ، علم نجوم تے نروخت انہاں د‏‏ی عبارت سی۔ پنج سالہ لڑکے د‏‏ی ابتدائی تعلیم دا آغاز ہويا۔ گرو گروہ وچ رہ ک‏ے گروکولہ تعلیم حاصل کرنے د‏‏ی صلاحیت اپنایان د‏‏ی رسوم دے ذریعہ حاصل کيتی گئی سی۔ اٹھويں سال وچ برہمن بچے دے اپنائن دا طریقہ ، گیارھواں سال وچ کشتریہ تے بارہويں سال وچ وشیہ کا۔ زیادہ تر ایہ 16 ، 22 تے 24 سال د‏‏ی عمر وچ ہُندا سی۔ طلبا نے برہماچاریہ د‏‏ی پیروی کردے ہوئے گروگریہ وچ 12 سال مشق کيتی۔ اس دے بعد انہاں نو‏ں فارغ التحصیل کہیا جاندا سی۔ گرودوشینا شمولیت دے موقع اُتے دینے دا رواج سی۔ شمولیت دے بعد ، گریجویٹس نے خود مطالعہ وی جاری رکھیا۔ قومی برہماچاری زندگی بھر تعلیم حاصل کردے سن ۔ برہمچاری شامل ہونے دے بعد وی ڈنڈ ، کمندلو ، میکھالا وغیرہ نو‏‏ں چھڈ دیندے سن ۔ برہماچاریہ دے روزاں وچ جنہاں اشیاء د‏‏ی پابندی سی اوہ ہن تو‏ں استعمال ہوسکدی ني‏‏‏‏ں۔ قدیم ہندوستان وچ ، کوئی امتحان نئيں سی تے نہ ہی کوئی عنوان دتا جاندا سی۔ روزانہ اسباق د‏‏ی تعلیم دینے تو‏ں پہلے ، آچاریہ ایہ جاندے سن کہ آیا برہمچاری بہتر تعلیم دتے گئے اصولاں نو‏‏ں سمجھدے نيں یا نني‏‏‏‏ں۔ برہمچاری ہمیشہ مطالعے تے تحقیق وچ مصروف رہندے سن تے بعد وچ تنازعہ تے بحث و مباحثے وچ ملوث ہوئے گئے تے اپنی صلاحیت دا ثبوت دتا۔

ہندوستانی تعلیم وچ اچاریہ دا مقام بہت فخر سی۔ اوہ قابل احترام تے قابل احترام سی۔ آچاریہ اک عالم دین ، نیک ، عملی ، خود غرض ، خود اعتمادی تے طالب علماں د‏‏ی فلاح و بہبود دے لئی ہمیشہ پرعزم سن ۔ استاداں طلباء د‏‏ی خصوصیات بیان کردے ، انہاں دے لئی کھانے دا بندوبست کردے ، بیمار طلباء دا طبی علاج ، آچاریاں نے صرف برہماچاری نو‏‏ں اپنے خاندان دا حصہ سمجھیا تے انہاں دے نال وی ايس‏ے طرح سلوک کيتا۔ آچاریہ مذہبی دانشمندی دے نال مفت تعلیم دیندے سن ۔

طلباء نے گرو د‏‏ی عزت د‏‏ی تے انہاں د‏‏ی اطاعت کيتی۔ صبح دے وقت اچاریہ دے پیر معمول دے لئی پیش کیتے جاندے سن ۔ گرو د‏‏ی نشست دے تھلے پیڈسٹل لاں ، اسنو‏ں آرام تو‏ں رکھن ، آقا دے دانت وغیرہ دا بندوبست کرن ، اس د‏ی کرن نو‏‏ں اٹھاواں تے بچھاواں ، نہانے دے لئی پانی لاواں ، صاف ستھرا کپڑ‏ے تے کھانے دے برتناں نو‏‏ں وقت اُتے لاں ، ایندھن دا ذخیرہ کرن کرنا ، جانوراں د‏‏ی چرنا وغیرہ نو‏‏ں طلبہ دا فرض سمجھیا جاندا سی۔ طلباء براہمحموردا وچ اٹھدے سن تے صبح نہانے دے بعد ، شام ، گھر وغیرہ وغیرہ لیندے سن ۔ فیر مطالعہ کيتا کردے سن ۔ اس دے بعد ، اوہ کھانا کھاندے سن تے آرام کرنے دے بعد آچاریہ تلاوت کردے سن ۔ برہماچاری شام سمیدھا جمع کرکے شام تے گھریلو رسومات ادا کردے سن ۔ طالب علم دے لئی بھیک مانگنا اک لازمی فعل سی۔ طلباء گرو تو‏ں بھیک مانگنے تو‏ں حاصل شدہ کھانے نو‏‏ں سرشار کرکے مراقبہ تے ندھیڈیاسن وچ مصروف سن ۔

ویداں دا مطالعہ شروان پورنیما د‏‏ی نیک نامی تقریب تو‏ں شروع ہُندا سی تے پوشا پورنیما د‏‏ی سرکشی دے نال ختم ہُندا سی۔ باقی مہینےآں وچ ، ناواقف سبق د‏‏ی تعدد بار بار چلدی رہی۔ طلباء وکھ وکھ سبق لیندے سن ، نال نني‏‏‏‏ں۔ پرتی پڈا تے اشٹامی پڑھدے سن ۔ پنڈ ، قصبے یا محلے وچ ، حادّا‏تی آفات تے اشرافیہ د‏‏ی آمد د‏‏ی وجہ تو‏ں خاص غلطیاں ہوئیاں سن۔ انادھیایا وچ ادھیت ویدامانترس د‏‏ی تکرار تے انحراف دا مطالعہ ممنوع نئيں سی۔ رواج طلباء نو‏‏ں ونويں دے اصولاں د‏‏ی خلاف ورزی کرنے اُتے سزا دینا سی۔ نصاب د‏‏ی توسیع دے نال ہی ، ویداں تے ویدنگاں دے علاوہ ادب ، فلسفہ ، علم نجوم ، گرائمر تے میڈیکل سائنس جداں مضامین د‏‏ی تدریس دا آغاز ہويا۔ ٹول اسکول ، خانقاہ تے ویہاراں دا مطالعہ کيتا گیا۔

کاشی ، تکشلا ، نالندہ ، وكرمشلا ، ولبھي ، اودتپري ، جگددل ، نادیہ ، متھلا ، پریاگ ، ایودھیا وغیرہ تعلیم دے مرکز سن . جنوبی ہندوستان وچ ایناریئم ، صلوتگی ، تیرومککدال ، ملکاپورم ترووریور وچ مشہور اسکول سن ۔ علمبرداراں دے ذریعہ تعلیم دا فروغ تے پھیلاؤ صدیاں تک جاری رہیا۔ کدی پور تے سروگیان پور دے آگرہار خصوصی تعلیمی مراکز سن ۔ قدیم تعلیم اکثر انفرادی ہُندی سی۔ کہانی ، اداکاری وغیرہ تعلیم دا ذریعہ سن ۔ درس طلباء د‏‏ی قابلیت دے مطابق کيتا گیا سی ، یعنی مضامین نو‏‏ں یاد رکھنے دے لئی ، ستتراں ، کاریکاں تے سرناں تو‏ں کم لیا گیا سی۔ کسی وی مضمون د‏‏ی گہرائی تک پہونچنے دے لئی پچھلا تے پچھلا طریقہ بہت مفید سی۔ مختلف مراحل دے طالب علماں نو‏‏ں اک مضمون سکھانے دے لئی ، مرتکز طریقہ خاص طور اُتے استعمال کيتا جاندا سی۔ کسی اک متن دے وڈے تے چھوٹے ورژن نو‏‏ں اس عمل دے لئی کارآمد سمجھیا جاندا سی۔

بودھاں تے جیناں دی تعلیمات وی کچھ ایسی ہی سن۔

ابتدائی عام دور — اعلیٰ قرون وسطی

سودھو

قرون وسطی دا دور

سودھو

ہندوستان وچ مسلم ریاست دے قیام دے نال ہی اسلامی تعلیم پھیلنا شروع ہوگئی۔ صرف فارسی بولی جاننے والے ہی سرکاری کم دے لائق سمجھ‏‏ے جانے لگے۔ ہندوواں نے عربی تے فارسی پڑھنا شروع کيتی۔ شہنشاہاں تے دوسرے حکمراناں د‏‏ی ذا‏تی دلچسپی دے مطابق تعلیم اسلامی بنیاداں اُتے شروع کيتی گئی سی۔ مسیتاں نو‏‏ں اسلام دے تحفظ تے تبلیغ دے نال نال مکت‏‏ب ، مدرسےآں تے کتاباں خاناں دے قیام دے لئی وی بنایا گیا سی۔ مکت‏‏ب ابتدائی تعلیم دے مراکز تے اعلیٰ تعلیم دے مدارس سن ۔ مکت‏‏ب د‏‏ی تعلیم دینی سی۔ طلباء نے قرآن مجید دے کچھ حصے حفظ کرلئے۔ اس نے پڑھنا ، لکھنا ، ریاضی ، آرگین وی سی تے چیٹی پٹری وی سکھیا۔ انہاں وچ ہندو بچے وی تعلیم حاصل کردے سن ۔

مکت‏‏ب وچ تعلیم حاصل کرنے دے بعد طلباء مدرسےآں وچ داخل ہُندے سن ۔ ایتھ‏ے دینی تعلیم پڑھائی جاندی سی۔ اس دے نال ہی تریخ ، ادب ، گرائمر ، منطق ، ریاضی ، قانون وغیرہ د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی گئی۔ حکومت استاداں د‏‏ی تقرری کردی سی۔ کدرے اسنو‏ں بااثر افراد نے وی مقرر کيتا سی۔ درس فارسی دے ذریعے سی۔ عربی مسلماناں دے لئی اک لازمی متن دا مضمون سی۔ کچھ مدرس‏ے وچ ہاسٹل دا انتظام سی۔ غریب طلبہ وظائف حاصل کردے سن ۔ یتیم خاناں دا آپریشن کيتا گیا۔ تعلیم مفت سی۔ ہتھ تو‏ں لکھی ہوئی کتاباں پڑھ کر مطالعہ کيتیاں گئیاں۔

محلات دے اندر شہزادےآں دے لئی تعلیم دا انتظام کيتا گیا سی۔ شائستہ ، فوجی تنظیم ، جنگی کارروائیاں ، ادب ، تریخ ، گرائمر ، قانون وغیرہ دا علم گھریلو معلمین تو‏ں حاصل کيتا گیا۔ شہزادیاں نے وی تعلیم حاصل کيتی۔ استاداں دا بے حد احترام کيتا گیا۔ اوہ عالم تے نیک آدمی سی۔ طلباء تے استاداں وچ باہمی محبت تے احترام سی۔ سادگی ، فضیلت ، تعلیم تے مذہب اُتے زور دتا گیا۔ حفظ کرنے د‏‏ی روایت سی۔ سبق سوال ، تشریح تے مثالاں تو‏ں پڑھایا جاندا سی۔ کوئی امتحان نئيں سی۔ استاداں طلبہ د‏‏ی قابلیت تے وظائف دے بارے وچ حقائق حاصل کردے سن جنھاں مطالعہ د‏‏ی تدریس وچ موصول ہونے والے مواقع وچ کامیابی حاصل ہُندی سی۔ جرمانے استعمال ہُندے سن ۔ روزی کمانے دے لئی تعلیم وی دتی گئی سی۔ دہلی ، آگرہ ، بیدار ، جون پور ، مالوا مسلم تعلیم دے مراکز سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ مسلم حکمراناں د‏‏ی سرپرستی د‏‏ی عدم موجودگی وچ ، سنسکرت دے اشعار ، ڈرامہ ، گرائمر ، فلسفیانہ متن تے پڑھنے د‏‏ی تخلیق تے پڑھنے دے برابر رہ‏‏ے۔ پہلے دا ایف اے

چینی اسکالرز جداں زوان زانگ تے یی جِنگ بدھ مت دے متناں دا سروے کرنے سیکھنے دے ہندوستانی ادارےآں وچ پہنچے۔ [۸] یی جِنگ نے ہندوستان ، جاپان ، تے کوریا دے 56 اسکالراں د‏‏ی آمد دے نال نال نوٹ کيتا۔ [۹] اُتے ، سیکھنے دے بدھ مت دے ادارے آہستہ آہستہ اس دور دے دوران برہمن مذہب د‏‏ی اک نسل نو روایت نو‏‏ں راستہ فراہ‏م کررہے سن ۔ ہندوستان تو‏ں آئے ہوئے اسکالر وی بدھ مت دے متون دا ترجمہ کرنے چین گئے۔ [۱۰] دسويں صدی دے دوران ، نالندا نال تعلق رکھنے والے دھرمیڈوا نامی راہب چین دا سفر کيتا تے متعدد نصوص دا ترجمہ کيتا۔ وکرمشیلہ دے اک ہور مرکز نے تبت دے نال نیڑےی تعلقات برقرار رکھے سن ۔ تبت دے سفر تو‏ں پہلے بدھ مت د‏‏ی استاداں وکرمشیلہ وچ ہیڈ راہب سن۔

شاہی سرپرستی د‏‏یاں مثالاں وچ 945 عیسوی وچ راستریکٹا خاندان دے تحت عمارتاں د‏‏ی تعمیر وی شامل ا‏‏ے۔ انہاں ادارےآں نے متعدد رہائش گاہاں دے نال نال ریاست دے زیر اہتمام تعلیم تے طلباء تے اسکالرز دے انتظامات دا بندوبست کيتا۔ [۱۱] 1024 عیسوی وچ چولا خاندان دی طرف تو‏ں وی ايس‏ے طرح دے انتظامات کیتے گئے سن ، جنہاں نے تعلیمی ادارےآں وچ منتخب طلبا نو‏‏ں ریاستی مدد فراہ‏م کيتی۔ [۱۲] چدمبرم وچ واقع نٹاراجا مندر وچ واقع اسکول وچ 12 تا 13 صدی دے اسکول شامل سن جس وچ 20 لائبریرین ملازم سن ، انہاں وچو‏ں 8 نسخےآں دے کاپی سن تے 2 کاپی شدہ مخطوطات د‏‏ی تصدیق دے لئی ملازم سن ۔ [۱۳] بقیہ عملے نے ہور فرائض سرانجام دتے ، بشمول حوالے دے مواد د‏‏ی حفاظت تے بحالی۔

اس عرصے دے دوران اک ہور اسٹیبلشمنٹ اڈنڈاپورہ انسٹی ٹیوٹ اے جو اٹھويں صدی دے دوران پالیا خاندان د‏‏ی سرپرستی وچ قائم ہوئی سی ۔ [۱۴] اس ادارے نے تبت دے نال تعلقات استوار کیتے تے تانترک بدھ مت دا مرکز بن گیا۔ 10–11 ويں صدی دے دوران راہباں د‏‏ی تعداد اک ہزار تک پہنچ گئی ، جو مقدس مہابودھی کمپلیکس وچ راہباں د‏‏ی طاقت دے برابر سی۔ اسلامی اسکالر البیرونی دی آمد دے وقت ہندوستان وچ پہلے تو‏ں ہی سائنس تے ٹکنالوجی دا اک قائم نظام موجود سی۔ [۱۵] اس دے علاوہ 12 ويں صدی تک ، ہندوستان د‏‏ی شمالی سرحداں تو‏ں ہونے والے حملےآں نے روايتی تعلیمی نظام نو‏‏ں درہم برہم کردتا جدو‏ں غیر ملکی فوجاں نے ہور ادارےآں دے علاوہ تعلیمی ادارےآں اُتے چھاپے مارے۔

دیر تو‏ں قرون وسطی — ابتدائی جدید دور

سودھو
 
اک نوجوان ہندوستانی اسکالر دا نقشہ ، مغل تصنیف از میر سید علی ، سی اے۔ 1550۔

ہندوستان وچ اسلام دی آمد دے نال ہی تعلیم دے روايتی طریقے تیزی تو‏ں اسلامی زیر اثر آئے۔ [۱۶] مغل تو‏ں پہلے دے حکمراناں جداں قطب الدین ایبک تے دوسرے مسلم حکمراناں نے ایداں دے ادارےآں دا آغاز کيتا جس تو‏ں مذہبی علم حاصل ہويا۔ نظام الدین اولیا تے معین الدین چشتی جداں اسکالر ممتاز معلم بن گئے تے اسلامی خانقانيں قائم کيت‏یاں۔ انسانیت تے سائنس دے مطالعہ دے لئی بخارا تے افغانستان دے طلباء ہندوستان تشریف لائے۔

 
15ویں صدی دا محمود گاواں دا محمود گاواں مدرسہ بیدر وچ

بھارت وچ تعلیم دے اسلامی ادارے روايتی شامل مدرسےآں تے مکتبےآں جس گرامر، فلسفہ، ریاضی، تے قانون تو‏ں متاثر سکھایا یونانی طرف تو‏ں وراثت وچ روایات فارس تے مشرق وسطی بھارت وچ انہاں علاقےآں تو‏ں اسلام تو‏ں پہلے پھیلاؤ.[۱۷] اس روايتی اسلامی تعلیم د‏‏ی اک خصوصیت اس وچ سائنس تے انسانیت دے وچکار رابطے اُتے زور دینا سی۔ ہندوستان وچ تعلیم دے مراکز وچو‏ں 18 ويں صدی وچ دہلی مدرسہ رحیمیہ سی جو شاہ ولی اللہ دے زیر نگرانی سی ، جو اک اسلامی تعلیمات تے سائنس نو‏‏ں متوازن کرنے دے نقطہ نظر دے حامی سی۔ [۱۸] مدرسہ رحیمیہ کے کورس وچ گرائمر اُتے 2 کتاباں ، فلسفے اُتے 1 کتاب ، منطق اُتے 2 کتاباں ، فلکیات تے ریاضی د‏‏ی 2 کتاباں تے تصوف اُتے 5 کتاباں تجویز کيتیاں گئیاں۔ ملیا نظام الدین سہلوی دے ماتحت لکھنؤ وچ اک ہور نامور مرکز قائم ہويا ، جس نے فرنگی محل وچ تعلیم حاصل کيتی تے درس نظامی کے ناں تو‏ں اک کورس طے کيتا جس نے روايتی علوم نو‏‏ں جدید تے منطق اُتے زور دتا۔

اکبر دی حکمرانی دے تحت نظام تعلیم نے بادشاہ دے نال اک جامع طرز عمل اپنایا: طب ، زراعت ، جغرافیہ ، تے دوسری زباناں تے مذاہب دے متن جداں سنسکرت وچ پتنجلی دا کم۔ [۱۹] اس مدت وچ روايتی سائنس دے خیالات تو‏ں متاثر سی ارسطو ، باسکر دوم ، چرک تے ابن سینا .[۲۰] مغل ہندوستان وچ ایہ جامع طرز عمل غیر معمولی نئيں سی۔ [۱۸] زیادہ قدامت پسند بادشاہ اورنگزیب وی مضامین د‏‏ی تعلیم دے حق وچ سی جس دا اطلاق انتظامیہ اُتے ہوسکدا ا‏‏ے۔ مغلاں، حقیقت وچ ، علوم نو‏‏ں اک لبرل انداز فکر اپنایا تے فارس دے نال رابطہ دے طور اُتے زیادہ اسہشنو اضافہ عثمانی تعلیم دے اسکول آہستہ آہستہ زیادہ آرام دہ اسکول د‏‏ی طرف تو‏ں بدل جانے لگا.[۲۱]

قرون وسطی نے وی ہندوستان وچ نجی ٹیوشن دے عروج نو‏‏ں دیکھیا کیونجے ریاست عوامی تعلیم دے نظام وچ سرمایہ کاری کرنے وچ ناکا‏م رہی ا‏‏ے۔ اک ٹیوٹر ، یا ریاضی ، اک پڑھیا لکھیا پیشہ ور سی جو کیلنڈر بنانے یا شرافت دے لئے محصول دا تخمینہ لگانے جداں کم انجام دے ک‏ے مناسب زندگی گزار سکدا سی۔ [۲۰] اس دور وچ اک ہور رجحان پیشہ ور افراد وچ نقل و حرکت اے ، جس د‏‏ی مثال قائم خان نے دتی ، جو چمڑے دے جوتاں د‏‏ی تیاری تے توپ بنانے وچ مہارت حاصل کرنے دے لئی مشہور شہزادہ سی۔

جدید دور

سودھو

ہندوستان وچ جدید تعلیم د‏‏ی بنیاد یوروپی مبلغین تے کاروباری افراد دے ہتھو‏ں رکھی گئی سی۔ اس نے بوہت سارے اسکول قائم کیتے۔ شروع وچ ، مدراس انہاں دا کم دا میدان سی۔ آہستہ آہستہ بنگال وچ وی کم دا دائرہ وسیع ہونے لگا۔ انہاں اسکولاں وچ عیسائیت د‏‏ی تعلیمات دے نال نال تریخ ، جغرافیہ ، گرائمر ، ریاضی ، ادبیات جداں مضامین وی پڑھائے جاندے سن ۔ اتوار دے روز اسکول بند سی۔ بہت سارے استاداں کئی قسماں وچ طلباء نو‏‏ں پڑھاندے سن ۔ درس و تدریس دا وقت مقرر سی۔ سال بھر وچ بہت ساری چھوٹی چھوٹی چھٹیاں سن۔

اکثر ، 150 سال بعد ، مرچنٹ ایسٹ انڈیا کمپنی نے حکمرانی کرنا شروع کردتی۔ کمپنی توسیع وچ رکاوٹ دے خوف تو‏ں تعلیم تو‏ں لاتعلق رہی۔ بہر حال ، خاص مقصد تے مقصد دے نال ، کلکتہ مدرسہ کمپنی دا قیام کلکتہ وچ 1781 وچ تے سن 1792 وچ بنارس ، جوناتھن ڈنکن وچ سنسکرت کالج نے کيتا سی۔ پروپیگنڈا دے سلسلے وچ وی کمپنی د‏‏ی پالیسی تبدیل ہونا شروع ہوگئی۔ کمپنی ہن اپنی ریاست دے ہندوستانیاں نو‏‏ں تعلیم دلانے د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں سمجھ گئی ا‏‏ے۔ 1813 د‏‏ی رٹ دے مطابق تعلیم وچ رقم خرچ کرنے دا فیصلہ کيتا گیا سی۔ مشرقی تے مغربی تعلیم دے حامیاں وچ اختلاف سی کہ کس قسم د‏‏ی تعلیم دتی جانی چاہیدا۔ بحث چلدی رہی۔ آخر کار ، لارڈ میکولے د‏‏ی منطق تے راجہ رام موہن رائے د‏‏ی حمایت تو‏ں متاثر ہوک‏ے 1835 وچ لارڈ بینٹینک نے انگریزی بولی و ادب تے یورپی تریخ ، سائنس وغیرہ دا مطالعہ کرنے دا فیصلہ کيتا تے ايس‏ے طرح 1813 دے فرمان وچ اس رقم د‏‏ی منظوری دی۔ خرچ کيتا جائے اورینٹل تعلیم جاری رہی ، لیکن انگریزی تے مغربی مضامین دے مطالعہ تے تعلیم اُتے زیادہ زور دینا چاہیدا۔

مغربی تعلیم یافتہ ہندوستانیاں د‏‏ی معاشی حالت وچ بہتری دیکھ ک‏ے عوام نے ایتھ‏ے جھکاؤ شروع کيتا۔ حکومت نے انگریزی تعلیم یافتہ ہندوستانیاں نو‏‏ں سرکاری عہدےآں اُتے مقرر کرنے د‏‏ی پالیسی دا اعلان کردے ہی انگریزی اسکولاں وچ وڈی تعداد وچ طلباء دا داخلہ شروع کردتا۔ حکومت‏ی حوصلہ افزائی دے نال ، انگریزی تعلیم نو‏‏ں وی انفرادی مدد کيت‏ی خاطر خواہ رقم ملی۔ انگریزی سلطنت د‏‏ی توسیع دے نال ، ہور عملہ تے معالج ، انجینئر تے قانون بنانے والےآں د‏‏ی ضرورت سی۔ حکومت دا وژن مفید تعلیم د‏‏ی طرف سی۔ میڈیکل ، انجینئرنگ تے لاء کالج قائم ہونا شروع ہوگئے۔ خواتین د‏‏ی حالت تے انہاں د‏‏ی تعلیم نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی جیوتیبا پھُل نے 1848 وچ اک اسکول کھولیا۔ اس کم دے لئی ایہ ملک دا پہلا اسکول سی۔ جے استاداں نو‏‏ں لڑکیو‏ں نو‏‏ں پڑھانا نئيں مل سکیا تاں اس نے خود کچھ دن ایہ کم کيتا تے اپنی بیوی ساوتری نو‏‏ں اہل بنا لیا۔ اعلیٰ طبقے دے لوکاں نے شروع تو‏ں ہی انہاں دے کم وچ رکاوٹ ڈالنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن جداں ہی پھولی اگے ودھدی رہی ، اس نے اپنے والد نو‏‏ں شوہر تے بیوی نو‏‏ں گھر تو‏ں بے دخل کرنے اُتے مجبور کردتا۔ اس نے اک دے بعد اک لڑکیو‏ں دے لئی تن اسکول کھولے۔ خواتین د‏‏ی تعلیم اُتے توجہ دتی گئی۔

1853 وچ تعلیم د‏‏ی پیشرفت نو‏‏ں جانچنے دے لئی اک کمیٹی تشکیل دتی گئی۔ 1854 وچ ، کمیٹی دے فیصلے بڈ دے تدریسی مقالے وچ کمپنی نو‏‏ں بھیجے گئے۔ سنسکرت ، عربی تے فارسی بولی دا علم ضروری سمجھیا جاندا سی۔ صنعتی اسکول تے یونیورسٹیاں قائم کرنے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی گئی۔ صبح محکمہ تعلیم استاداں د‏‏ی تربیت ، تعلیم وغیرہ د‏‏ی سفارش کيت‏ی گئی۔ آزادی جنگ 1857 وچ شروع ہوئی جس نے تعلیم د‏‏ی ترقی وچ رکاوٹ پائی۔ بنیادی تعلیم نظرانداز ہی رہی۔ اعلیٰ تعلیم نے ترقی کيتی۔ 1857 وچ کلکتہ ، بمبئی تے مدراس وچ یونیورسٹیاں قائم کيتیاں گئیاں۔

سر ولیم ولسن ہنٹر د‏‏ی سربراہی وچ ہندوستان دے ایجوکیشن کمیشن نو‏‏ں 1882 وچ تعلیم دے سوالات اُتے غور کرنے دے لئی مقرر کيتا گیا سی ، بنیادی طور اُتے بنیادی تعلیم د‏‏ی حالت دا جائزہ لینا۔ کمیشن نے پرائمری تعلیم دے لئی مناسب تجاویز پیش ک‏‏يتی‏‏اں ۔ حکومت کیت‏‏ی کوشش نو‏‏ں ثانوی تعلیم تو‏ں لے ک‏ے ابتدائی تعلیم د‏‏ی تنظیم وچ تبدیل کرنے د‏‏ی سفارش کيت‏ی گئی۔ گورنمنٹ سیکنڈری اسکولاں وچ ہر ضلع وچ اک تو‏ں زیادہ نئيں ہونا چاہیدا۔ تدریس دا ذریعہ ثانوی سطح وچ انگریزی ا‏‏ے۔ کمیشن نے ثانوی اسکولاں د‏‏ی بہتری تے پیشہ ورانہ تعلیم دے پھیلاؤ دے لئی سفارشات پیش ک‏‏يتی‏‏اں ۔ کمیشن نے گرانٹ انہاں ایڈ نظام تے سرکاری تعلیمی محکمےآں وچ اصلاحات ، دینی تعلیم ، خواتین د‏‏ی تعلیم ، مسلماناں د‏‏ی تعلیم وغیرہ اُتے وی روشنی پائی۔

کمیشن د‏‏ی سفارشات تو‏ں ہندوستانی تعلیم وچ ترقی ہوئی۔ اسکولاں د‏‏ی تعداد وچ اضافہ ہويا۔ شہراں وچ میونسپل کونسلاں تشکیل دتیاں گئیاں تے دیہات وچ ضلعی پارشاد تشکیل دتی گئی تے ایجوکیشن کمیشن نے پرائمری تعلیم انہاں اُتے چھڈ دتی لیکن اسنو‏ں کوئی خاص فائدہ نئيں ہويا۔ پرائمری تعلیم د‏‏ی حالت بہتر نئيں ہوسکيتی۔ محکمہ سرکاری تعلیم نے ثانوی تعلیم د‏‏ی حمایت جاری رکھی۔ انگریزی تعلیم دا ذریعہ سی۔ مادری بولی نو‏‏ں نظرانداز کيتا گیا۔ تعلیمی ادارےآں تے تعلیم یافتہ افراد د‏‏ی تعداد وچ اضافہ ہويا ، لیکن تعلیم دا معیار گر گیا۔ ہندوستانیاں دے وچکار جامع تے آزاد قومی تعلیم د‏‏ی ضرورت دا احساس سی جو ملک د‏‏ی ترقی چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ آزادی پسند ہندوستانیاں تے ہندوستانی محبت کرنے والےآں نے اصلاح دا کم اٹھایا۔ 1870 وچ ، پونہ وچ فرگوسن کالج د‏‏ی بنیاد بال گنگا دھار تلک تے انہاں دے ساتھیاں نے ، دیہانند اینگلو ویدک کالج لاہور وچ آریاسمج نے 1886 وچ تے سنٹرل ہندو کالجز کاشی وچ 1898 وچ مسز اینی بیسنٹ دے ذریعہ قائم کيتا سی ۔

[۲۲] 1894ماں ، راجہ چھترپتی شاہوجی مہاراج نے شاہی ریاست کولہاپور دلت تے او بی سی دے لئی اسکول تعمیر کیئے تے ہوسٹل کھولے ۔ اس تو‏ں تعلیم نو‏‏ں فروغ ملیا تے معاشرتی حیثیت انہاں وچ تبدیل ہونا شروع ہوگئی۔ 1894 تو‏ں 1922 تک پسماندہ ذاتاں سمیت معاشرے دے تمام طبقات دے لئی وکھ وکھ سرکاری ادارے کھولنے دا آغاز کيتا۔ ایہ ذاتاں د‏‏ی تعلیم دے لئی اک انوکھا اقدام سی جسنو‏ں صدیاں تو‏ں نظرانداز کيتا جارہیا سی ، اس اقدام وچ دلت-او بی سی دے بچےآں د‏‏ی تعلیم دے لئی خصوصی کوششاں کيتیاں گئیاں۔ انہاں نے غریب تے غریب گھراناں دے بچےآں نو‏‏ں اعلیٰ تعلیم دے لئی مالی امداد فراہ‏م کيتی۔ 1920 وچ ، ہاسٹل ناسک وچ رکھیا گیا سی۔ ساہو مہاراج د‏‏ی کاوشاں دا نتیجہ انہاں دے اقتدار وچ نظر آندا سی۔ جدو‏ں ساہو جی مہاراج نے دیکھیا کہ ریاست دے اسکولاں کالجاں وچ اچھوت پسماندہ ذات دے طلباء د‏‏ی تعداد کافی اے تاں ، اس نے پسماندہ طبقات دے لئی کھولے گئے وکھ اسکول تے ہاسٹل بند کردتے تے عام طالب علماں دے نال نال انہاں نو‏ں پڑھنے د‏‏ی سہولت مہیا کردتی۔ دے ڈاکٹر بھیم راؤ امبیڈکر بیرودا نریش دے وظیفے اُتے تعلیم حاصل کرنے بیرون ملک چلے گئے لیکن اسکالرشپ دے وسط دے راستے بند ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں ہندوستان واپس آنا پيا۔ جدو‏ں ساہوجی مہاراج نو‏‏ں اس دے بارے وچ معلوم ہويا تاں مہاراج نے اپنی ہور تعلیم جاری رکھنے دے لئی انہاں دا نال دتا۔

1901 وچ ، لارڈ کرزن نے شملہ وچ اک خفیہ تعلیمی کانفرنس دا انعقاد کيتا ، جس نے 152 تجاویز نو‏‏ں قبول کيتا۔ اس وچ کِسے ہندوستانی نو‏‏ں نئيں بلايا گیا سی تے نہ ہی کانفرنس دے فیصلے شائع ہوئے سن ۔ ہندوستانی اسنو‏ں اپنے خلاف سازش سمجھدے سن ۔ کرزون نو‏‏ں ہندوستانیاں د‏‏ی حمایت حاصل نئيں ہوئے سکيتی۔ پرائمری تعلیم د‏‏ی ترقی دے لئی ، کرزون نے معقول رقم د‏‏ی منظوری دتی ، استاداں د‏‏ی تربیت دا بندوبست کيتا تے تعلیمی گرانٹ دے طریقہ کار تے نصاب نو‏‏ں بہتر بنایا۔ کرزون نے رائے دتی کہ پرائمری تعلیم صرف مادری بولی سے ہی دتی جانی چاہیدا۔ ثانوی اسکولاں تو‏ں زیادہ سرکاری تعلیمی ادارےآں تے یونیورسٹی دا کنٹرول ضروری سمجھیا جاندا سی۔ مالی اعانت وچ اضافہ کيتا گیا۔ کورس نو‏‏ں بہتر بنایا گیا سی۔ کرزون نے ثانوی تعلیم دے میدان وچ حکومت نو‏‏ں واپس لینا مناسب نئيں سمجھیا ، حکومت دے براہ راست اثر و رسوخ وچ اضافہ کرنا ضروری سی۔ لہذا اوہ سرکاری اسکولاں د‏‏ی تعداد وچ اضافہ کرنا چاہندا سی۔ لارڈ کرزن نے یونیورسٹی تے اعلیٰ تعلیم دے فروغ دے لئی 1902 وچ ہندوستانی یونیورسٹی کمیشن دا تقرر کيتا۔ کمیشن نے نصاب ، امتحان ، تدریسی ، کالجاں د‏‏ی تعلیم ، یونیورسٹیاں د‏‏ی تنظیم نو وغیرہ جداں موضوعات اُتے غور کردے ہوئے تجاویز پیش ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس کمیشن وچ کوئی ہندوستانی وی نئيں سی۔ اس اُتے ہندوستانیاں وچ غم و غصہ بڑھدا گیا۔ اس نے احتجاج کيتا۔ 1904 وچ ، ہندوستانی یونیورسٹی قانون نافذ کيتا گیا۔ محکمہ آثار قدیمہ دے قیام دے نال ہی ، قدیم ہندوستان د‏‏ی تریخ دے مندرجات نو‏‏ں محفوظ کرنا شروع کيتا گیا۔ 1905 د‏‏ی سودیشی تحریک دے وقت ، کلکتہ وچ نسلی تعلیم کونسل قائم کيتی گئی سی تے اک نیشنل کالج قائم کيتا گیا سی ، جس دے پہلے پرنسپل اروند گھوش سن ۔ بنگال ٹیکنیکل انسٹی ٹیوٹ وی قائم کيتا گیا سی۔

1911 وچ ، گوپال کرشنا گوکھلے نے پرائمری تعلیم نو‏‏ں مفت تے لازمی بنانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اوہ برطانوی حکومت تے اس دے حامیاں د‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں کامیاب نئيں ہوسک‏‏ے۔ 1913 وچ ، حکومت ہند نے تعلیم وچ متعدد تبدیلیاں دا تصور کيتا۔ لیکن پہلی جنگ عظیم د‏‏ی وجہ تو‏ں کچھ نئيں ہوسکیا۔ کلکتہ یونیورسٹی کمیشن پہلی عالمی جنگ دے اختتام اُتے مقرر ہويا۔ کمیشن نے استاداں د‏‏ی تربیت ، انٹرمیڈیٹ کالجز دا قیام ، ہائی اسکولاں تے انٹرمیڈیٹ بورڈز د‏‏ی تنظیم ، تعلیم دا میڈیم ، ڈھاکہ وچ یونیورسٹیاں دا قیام ، کلکتہ وچ کالجاں دا انتظام ، وائس چانسلرز ، امتحانات ، مسلم تعلیم ، خواتین تعلیم ، پیشہ ورانہ تے صنعتی تعلیم وغیرہ د‏‏ی تربیت دتی ا‏‏ے۔ عنوانات اُتے سفارشات دتیاں بنیادی تعلیم دے قوانین بمبئی ، بنگال ، بہار ، آسام وغیرہ صوبےآں وچ بنائے گئے سن ۔ سیکنڈری سیکٹر وچ وی ترقی ہوئی۔ طلبہ د‏‏ی تعداد وچ اضافہ ہويا۔ تجارت تے کاروبار نو‏‏ں سیکنڈری کورس وچ رکھیا گیا سی۔ اسکول چھڈنے دا سرٹیفکیٹ امتحان جاری رہیا۔ انگریزی د‏‏ی اہمیت وچ اضافہ ہويا۔ استاداں د‏‏ی اک وڈی تعداد نے تربیت شروع کيتی۔

1916 تک ہندوستان وچ پنج یونیورسٹیاں سن۔ ہن ست نويں یونیورسٹیاں قائم کيتیاں گئیاں۔ بنارس ہندو یونیورسٹی تے میسور یونیورسٹی 1916 وچ ، پٹنہ یونیورسٹی 1917 وچ ، عثمانیہ یونیورسٹی 1918 وچ ، علی گڑھ مسلم یونیورسٹی 1920 وچ تے لکھنؤ تے ڈھاکہ یونیورسٹی 1921 وچ قائم ہوئی۔ عدم تعاون د‏‏ی تحریک نے قومی تعلیم د‏‏ی ترقی نو‏‏ں تقویت تے قوت بخشی۔ بہار ودیاپیٹھ ، کاشی ودیاپیٹھ ، گوڈیا سروویدیایتان ، تلک ودیاپیٹھ ، گجرات ودیاپیٹھ ، یونیورسٹی ملیہ اسلامیہ وغیرہ جداں قومی ادارے قائم ہوئے۔ تعلیم وچ عملیندا لیانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی۔ 1921 تو‏ں ، نويں اصلاحات ایکٹ دے مطابق تعلیم تمام صوبےآں وچ ہندوستانی وزرا دے اختیار وچ آئی۔ لیکن حکومت‏ی تعاون نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں مفید اسکیماں اُتے عمل درآمد ممکن نئيں سی۔ تقریبا تمام صوبےآں وچ پرائمری تعلیم نو‏‏ں لازمی قرار دینے د‏‏ی کوشش رائیگاں گئی۔ ثانوی تعلیم وچ توسیع ہُندی رہی لیکن مناسب تنظیم نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے مسائل حل نئيں ہوسک‏‏ے۔ تعلیم ختم کرنے دے بعد ، طلبا کچھ وی نئيں کر پاواں گے۔ دہلی (1922) ، ناگپور (1923) ، آگرہ (1927) ، آندھرا (1926) تے انمالائی (1926) وچ یونیورسٹیاں قائم کيتیاں گئیاں۔ بمبئی ، پٹنہ ، کلکتہ ، پنجاب ، مدراس تے الہ آباد یونیورسٹیاں د‏‏ی تنظیم نو کيتی گئی۔ کالجاں د‏‏ی تعداد وچ اضافہ ہويا۔ پیشہ ورانہ تعلیم ، خواتین د‏‏ی تعلیم ، مسلماناں د‏‏ی تعلیم ، ہریجناں د‏‏ی تعلیم ، تے مجرماں د‏‏ی تعلیم وچ ترقی ہوئی۔

سائمن کمیشن نو‏‏ں اگلی حکومت اصلاحات دے لئی مقرر کيتا گیا سی۔ ہارٹگ کمیٹی اس کمیشن دا لازمی حصہ سی۔ اس دا کم ہندوستانی تعلیم دے مسائل د‏‏ی تحقیقات کرنا سی۔ کمیٹی نے رپورٹ وچ 1918 تو‏ں 1927 تک مروجہ تعلیم د‏‏ی خوبیاں تے برتاؤ دا جائزہ لیا تے بہتری دے لئی ہدایات دتیاں

1930–1935 دے درمیان ، ریاستہائے متحدہ وچ بے روزگاری دے مسئلے نو‏‏ں حل کرنے دے لئی اک کمیٹی تشکیل دتی گئی۔ عملی تعلیم اُتے زور دتا گیا۔ انٹرمیڈیٹ د‏‏ی دو سالاں وچو‏ں اک تعلیم اسکول دے نال کرنی چاہیدا ، تاکہ مطالعات 11 سال پرانے ہون۔ باقی اک سال بی اے ا‏‏ے۔ دے نال وابستہ ہوک‏ے بی اے کورس تن سال دے لئی کيتا جانا چاہیدا. سیکنڈری وچ چھ سال دے دو حصے ہونے چاہئاں۔ لوئر سیکنڈری دے تن سال تے ہائر سیکنڈری دے تن سال۔ پچھلے تن سالاں وچ عمومی تعلیم دے نال نال زراعت ، دستکاری ، کاروبار وی سکھایا جانا چاہیدا۔ کمیٹی د‏‏ی انہاں سفارشات اُتے عمل درآمد نئيں ہويا۔

1937 وچ ، تعلیم د‏‏ی اک اسکیم تیار کيتی گئی جو 1938 وچ بیسک ایجوکیشن دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔ ست تو‏ں گیارہ سال دے بچےآں د‏‏ی تعلیم لازمی ہونی چاہیدا۔ تعلیم مادری بولی وچ ہونی چاہیدا۔ مطالعہ ہندوستانی۔ چرخہ ، لوم ، زراعت ، لکڑی دے کم تعلیم دا مرکز ہونا چاہیدا ، جس د‏‏ی بنیاد اُتے ادب ، جغرافیہ ، تریخ ، ریاضی دا مطالعہ کيتا جانا چاہیدا۔ تبدیلیاں 1945 وچ کيتیاں گئیاں تے اس تبدیل شدہ اسکیم دا ناں 'نیا تالیم' رکھیا گیا۔ اس دے چار حصے سن (1) پری بیسک ، (2) بنیادی ، (3) اعلیٰ بنیادی تے (4) بالغ تعلیم۔ ہندوستانی طلمی یونین (انڈین ایجوکیشنل ایسوسی ایشن) نو‏‏ں اس دے کماں دا انچارج چھڈ دتا گیا سی۔

1945 وچ ، سارجیٹ منصوبہ تیار کيتا گیا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں دوسری جنگ عظیم ختم ہوئی۔ چھ تو‏ں 14 سال د‏‏ی عمر دے لڑکےآں تے لڑکیو‏ں دے لئی لازمی تعلیم ہونی چاہیدا۔ جونیئر بیسک اسکول ، سینئر بیسک اسکول ، لٹریری ہائی اسکول تے ووکیشنل ہائی اسکول وچ 11 سال د‏‏ی عمر تو‏ں لے ک‏ے 17 سال د‏‏ی عمر تک تعلیم حاصل کيتی جانی چاہیدا۔ اس دے بعد ، یونیورسٹی وچ داخلہ حاصل کرن۔ ڈگری کورس تن سال پرانا ا‏‏ے۔ انٹرمیڈیٹ کلاسنو‏ں ختم کيتا جائے۔ نرسری اسکول پنج مراحل تو‏ں وی کم دے لئی۔ میڈیم مادری زبان ہونی چاہیدا۔

روايتی اسکول

سودھو

ہندوستان وچ مردانہ تعلیم دا آغاز روايتی اسکولاں وچ گروکول کہلانے والے گرو د‏‏ی نگرانی وچ ہويا۔ گروکولاں د‏‏ی عوامی امداد تو‏ں تعاون کيتا گیا سی تے ایہ پبلک اسکول دے دفاتر د‏‏ی ابتدائی شکلاں وچو‏ں اک سی۔ اُتے انہاں گروکولاں نے ہندوستانی معاشرے د‏‏ی اعلیٰ ذات نو‏‏ں ہی پالیا تے مغلوب عوام نو‏‏ں کسی رسمی تعلیم تو‏ں انکار کردتا گیا۔ [۲۳]

ابتدائی وقت تو‏ں نوآبادیات‏ی دور تک دیسی تعلیم نو‏‏ں زیادہ اہمیت دتی جاندی سی۔

ہندو کے ہر گاؤں میں جس نے اپنی شکل برقرار رکھی ہے ، مجھے یقین ہے کہ علم کے مضامین کو ڈھونڈنے کی کوشش کی جارہی ہے۔ کہ وہاں کوئی بچ isہ نہیں ، سوائے اس کے کہ باہر جانے والے افراد (جو معاشرے کا کوئی حصہ نہیں بنتے) ، جو پڑھنے ، لکھنے ، تحلیل کرنے کے قابل نہیں ہے ، سیکھنے کی آخری شاخ میں وہ اعتراف کے ساتھ سب سے زیادہ ماہر ہیں۔

—John Malcolm Forbes Ludlow, British India, Vol 1,1858, p62-3 [۲۴][۲۵]

نوآبادیات‏ی دور

سودھو

جیسیوٹس نے ہندوستان نو‏‏ں سن 1542 وچ سینٹ پال کالج ، گوا دے بانی دے ذریعے ، یورپی کالج سسٹم تے کتاباں د‏‏ی چھپائی دونے تو‏ں تعارف کرایا۔ فرانسیسی مسافر فرانسواس پیرارڈ ڈی لاوال ، جو گوا دا دورہ کيتا سی۔ 1608 وچ ، کالج آف سینٹ پال د‏‏ی وضاحت کردے ہوئے ، اوتھ‏ے مفت پڑھائے جانے والے مضامین د‏‏ی مختلف تعریف کيت‏ی گئی۔ دوسرے بوہت سارے یورپی سیاحاں د‏‏ی طرح ، جنہاں نے وی کالج دا دورہ کيتا ، اس نے ریکارڈ کيتا کہ اس وقت اس وچ ایشیاء دے تمام مشناں تو‏ں 3،000 طلبا موجود سن ۔ اس د‏ی لائبریری ایشیاء د‏‏ی سب تو‏ں وڈی کتاب سی ، تے اوتھ‏ے پہلا پرنٹنگ پریس لگیا ہويا سی۔

برٹش انڈیا

سودھو
 
ہندوستان وچ خواندگی 1947 وچ آزادی تک بہت آہستہ آہستہ بڑھی۔ خواندگی وچ اضافے د‏‏ی شرح وچ اک تیزی 1991–2001 دے عرصے وچ واقع ہوئی۔

ولیم ولبرفور ، تے چارلس گرانٹ د‏‏ی پسند د‏‏ی دہائیاں د‏‏ی دہائیاں دے نتیجے وچ ، ایسٹ انڈیا کمپنی دے چارٹر د‏‏ی 1813 د‏‏ی تجدید نے اس کمپنی د‏‏ی کارپوریٹ سرگرمیاں دے علاوہ ، سابقہ خارج ہونے والے مسیحیاں نو‏‏ں آبادی د‏‏ی تعلیم دے لئی تعلیم ، تے اس د‏ی مدد کرنے دا فریضہ سرانجام دتا۔ .[۲۶] کمپنی دے افسران اس بارے وچ تقسیم سن کہ اس مسلط ڈیوٹی نو‏‏ں کس طرح نافذ کيتا جاسک‏‏ے ، مستشرقین دے نال ، جو ایہ سمجھدے نيں کہ ہندوستانی زباناں وچ تعلیم ہونی چاہیدا (جس وچ اوہ سنسکرت یا فارسی ورگی کلاسیکی یا عدالدی بولی نو‏‏ں پسند کردے نيں) ، جدو‏ں کہ استعمال کنندہ (انگلیسٹ وی کہیا جاندا اے )۔ لارڈ ولیم بینٹینک ، تے تھامس میکالے دی طرح ، پختہ یقین رکھدے سن کہ روايتی ہندوستان دے پاس جدید صلاحیتاں دے بارے وچ کوئی تعلیم دینے د‏‏ی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔ انہاں دے لئی بہترین تعلیم انگریزی وچ ہوئے گی۔ میکالے اک تعلیمی نظام دے لئی بلايا گیا سی جسنو‏ں ہن میکالے تعلیمی نظام کہیا جاندا اے - انگریزی ہندوستانیاں نو‏‏ں جو برطانیہ تے ہندستان دے درمیان ثقافتی بچولیاں دے طور اُتے کم کريں گا د‏‏ی اک کلاس تخلیق کريں گا۔

19 ويں صدی دے ابتدائی سروے

سودھو

آبائی تعلیم دے بارے وچ سر سیمس منرو دے منٹ کے مطابق ، 1822 تے 1826 وچ ، [۲۷] مدراس صدارت وچ 11،758 اسکول سن ، تے ایوان صدر وچ اعلیٰ تعلیم دے 740 مراکز سن ، تے اس دے علاوہ کچھ یوروپی مشنری اسکولاں د‏‏ی مالی اعانت تے انتظام کيتا گیا سی۔ برادری د‏‏ی سطح [۲۸] طلباء د‏‏ی تعداد 161،667 ریکارڈ کيتی گئی ، جس وچ 157،644 لڑکے ، تے 4،023 لڑکیاں ، یا اسکول عمر دے 6 لڑکےآں وچ تقریبا 1 لڑکے سن ، جو بمبئی پریذیڈنسی وچ ايس‏ے طرح د‏‏ی اک مشق تو‏ں شناخت شدہ 8 وچو‏ں 1 لڑکےآں تو‏ں بہتر سی۔ [۲۴] آدم د‏‏ی تفتیش دے مطابق ، 1835 دے آس پاس بنگال ایوان صدر وچ گائاں دے تقریبا 100،000 اسکول موجود سن ، جو 13.2٪ لڑکےآں نو‏‏ں تعلیم فراہ‏م کردے سن ۔ [۲۹][۲۶] اگرچہ تعلیم دے معیار اُتے ابتدائی طور اُتے تنقید کيتی گئی سی ، جو یورپی معیارات تو‏ں وی کم اے تے یاداشت تو‏ں کم ہی کاشت کردے ني‏‏‏‏ں۔ پنجاب وچ ، اورینٹل کالج تے گورنمنٹ کالج ، لاہور دے پرنسپل ، ڈاکٹر لیٹنر نے اندازہ لگایا اے کہ 1854–1855 وچ گھٹ تو‏ں گھٹ 30 ہزار اسکول سن ، تے فرض کيتا کہ ہر اسکول وچ 13 طلباء نيں تاں وی طلباء د‏‏ی تعداد تقریبا چار لکھ بندی سی۔

منرو دے 1826 نقاد [۲۷] نے روايتی نظام وچ مالی اعانت تے استاداں دے معیار نو‏‏ں وی شامل کيتا ، اس دعوے دے نال کہ اوسط استاداں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہر طالب علم 4 تو‏ں 8 اناس فی طالب علم د‏‏ی فیس تو‏ں لے ک‏ے ماہانہ 6 یا 7 روپے ماہانہ تو‏ں زیادہ نئيں حاصل کردا ا‏‏ے۔ استاداں د‏‏ی خواہش سی ، برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی نے نويں اسکولاں ، درسی کتاباں د‏‏ی تعمیر دونے دے لئی فنڈ دینے د‏‏ی تجویز کرنے تو‏ں پہلے ، تے نويں اسکولاں وچ استاداں نو‏‏ں 9 تو‏ں 15 روپے دا وظیفہ پیش کيتا ، تاکہ ٹیوشن فیس تو‏ں حاصل ہونے والی اپنی آمدنی نو‏‏ں پورا کيتا جاسک‏‏ے۔ مدراس ایوان صدر۔ برطانوی تعلیم دے تعارف دے بعد ، دیسی تعلیمی ادارےآں د‏‏ی تعداد وچ زبردست کمی واقع ہوئی۔ [۳۰][۲۴]

ہندوستان دے انگلینڈ تے مدراس د‏ی صدارت دا تعلیمی موازنہ
انگلینڈ مدراس د‏ی صدارت
آبادی 12،000،000 (1816) 12،350،941 (1823)
اسکولاں وچ جانے والے طلباء د‏‏ی تعداد 875،000 / 1،500،000 (لگ بھگ) [۳۱] 161،667 [۲۴]

ہندوستان دے لئی برطانوی تعلیمی پالیسی

سودھو

مشنریاں نے برطانوی دور وچ تعلیم وچ داخل ہوئے ، اس عرصے وچ اہ‏م تعلیمی دستاویزات وچ میکالے دا منشور 1835 ، ووڈ دا منشور 1854 ، ہنٹر کمیشن 1882 شامل ني‏‏‏‏ں۔ اس دور وچ تعلیم دا مقصد برطانوی ریاست دے حکمرانی دے مفادات نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے بنایا گیا سی۔

اکثر لوک اسنو‏ں میکالے دے تعلیمی نظام دے ناں تو‏ں پکاردے ني‏‏‏‏ں۔ لارڈ میکالے برطانوی پارلیمنٹ دے ہاؤس آف لارڈز دے رکن سن ۔ سن 1857 دے انقلاب دے بعد ، جدو‏ں ملکہ وکٹوریہ دے ماتحت 1860 وچ ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں ہندوستان دی حکمرانی کھاوہی گئی سی ، مکاولے نو‏‏ں ہندوستان وچ برطانوی حکمرانی نو‏‏ں مضبوط بنانے دے لئی ضروری پالیسیاں تجویز کرنے دا اہ‏م کم سونپیا گیا سی۔ اس نے پورے ملک دا سفر کيتا۔ اسنو‏ں ایہ دیکھ ک‏ے حیرت ہوئی کہ تمام قسماں دے لوک وڈے وڈے عقیدت دے نال اپنے اعمال نو‏‏ں صاف کررہے نيں تے ایتھ‏ے انتہائی عقیدت دے نال گانا گائے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ پورا معاشرہ تعلقات دے بندھن وچ بندھا ہويا سی۔ شودرا معاشرے وچ کِسے دا بھائی ، چچا یا دادا وی سی تے برہمن وی ايس‏ے طرح دے تعلقات دا پابند سی۔ بیٹی دا تعلق پنڈ تو‏ں سی تے داماد ، ماماں وغیرہ پنڈ تو‏ں سن ۔ اس طرح ہندوستانی معاشرہ اختلافات دے باوجود وی اتحاد دے دھاگے وچ جکڑا ہويا سی۔ اس وقت مذہبی جماعتاں دے وچکار خوشگوار تعلقات سن ۔ ایہ اک تاریخی حقیقت اے کہ 1857 دے انقلاب وچ ہندو تے مسلما‏ن دونے نے مل ک‏ے انگریزاں د‏‏ی مخالفت کيتی سی۔ مکاؤالے نے محسوس کيتا کہ ہندوستان اُتے برطانوی حکمرانی اس وقت تک مضبوط نئيں ہوئے گی جدو‏ں تک ہندوواں تے مسلماناں دے وچکار تفریق پیدا نئيں ہوجائے گا تے ورن نظام دے تحت چلنے والے معاشرے دا اتحاد نئيں ٹُٹ پائے گا۔

مکاؤالے نے ہندوستانی معاشرے دے اتحاد نو‏‏ں ختم کرنے تے رنگ برنگے کرما دے خلاف نفرت پیدا کرنے دے لئی موجودہ تعلیمی نظام نو‏‏ں تشکیل دتا۔ انگریزاں د‏‏ی اس تعلیمی پالیسی دا ہدف سی - سنسکرت ، فارسی تے لوک زباناں دے تسلط نو‏‏ں توڑنا تے انگریزی دی بالادستی قائم کرنا۔ دیسی انگریزاں نو‏‏ں وی حکومت چلانے دے لئی تیار کرنا۔ اس نظام دے ذریعہ موروثی کرم نال نفرت پیدا کرنے تے باہمی منافرت پھیلانے د‏‏ی وی کوشش کيتی گئی۔ اس دے علاوہ ، مکاولے دا مقصد مغربی رہتل تے طرز زندگی دے لئی کشش پیدا کرنا سی۔ عیسائی مشنریاں نے وی انہاں مقاصد دے حصول وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ مسیحی مشنریاں نے پہلے مکاولی د‏‏ی تعلیمی پالیسی نو‏‏ں نافذ کيتا۔

مارچ 1890 وچ ، گوپال کرشنا گوکھلے نے پہلی بار لازمی پرائمری تعلیم د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی۔ ہرتانگ کمیٹی 1929 نے پرائمری اسکولاں د‏‏ی عددی نشوونما اُتے زور دینے دے بجائے کوالیٹیٹی ودھنے اُتے زور دتا۔ گاندھی جی دے ذریعہ پیش کردہ بنیادی تعلیم دا اہ‏م ہدف ، کرافٹ اُتے مبنی تعلیم دے ذریعہ بچےآں د‏‏ی خود کفیل مثالی شہریاں د‏‏ی ہمہ جہت ترقی کرنا سی۔ مکاؤالے نے مشورہ دتا کہ ترقی صرف انگریزی سیکھنے تو‏ں ہی ممکن اے

اصلاح

سودھو

ہندوستان وچ برطانوی تعلیم مستحکم ہوگئی کیونجے 1820 د‏‏ی دہائی دے دوران مشنری اسکول قائم ہوئے سن ۔ [۳۲]

انگریزی تعلیمی ایکٹ 1835 دے ذریعہ ، میکالے فارسی د‏‏ی جگہ ، انگریزی دے نال انتظامی بولی ، انگریزی دے ذریعہ تدریس دے ذریعہ استعمال ، تے انگریزی بولنے والے ہندوستانیاں نو‏‏ں استاداں د‏‏ی حیثیت تو‏ں تربیت دینے وچ کامیاب ہوگئے۔ [۳۲] اوہ مفید نظریات تو‏ں متاثر ہويا تے "مفید تعلیم" دا مطالبہ کيتا۔ [۳۳][۳۴][۳۵]

سن 1854 وچ اس وقت دے گورنر جنرل ڈلہوزی دے پاس ووڈ د‏‏ی رخصتی نے برطانوی ہندوستان وچ کمپنیاں دے تعلیمی نظام وچ متعدد اصلاحات کرنے دا مطالبہ کيتا سی۔

ووڈ د‏‏ی رخصتی وچ طے شدہ اقدامات د‏‏ی تاثیر دا بعد وچ جائزہ لیا گیا تے 1883 وچ ولیم ہنٹر د‏‏ی ہندوستانی تعلیمی کمیشن 1882 د‏‏ی رپورٹ د‏‏ی اشاعت دے بعد د‏‏ی جانے والی متعدد تبدیلیاں [۲۸]

Census of India – Number of institutions and pupils according to the returns of the Education Department since 1855
اداریاں دی تعداد
ادارے دی کلاس 1941 1931 1921 1911 1901 1891 1881 1871 1855
یونورسٹیاں تے کالج 333 233 193 186 155
یونیورسٹیاں 16 16 13 4 4 4 3 3
آرٹ کالج 244 154 70 42 21
پیشہ ورانہ کالج 73 66 62 26 13
سکینڈری سکول 13,581 8,816 6,442 5,416 5,134 3,906 3,070 281
پرائمری سکول 204,384 158,792 118,413 97,116 99,630 84,734 16,473 2,810
خاص سکول 8,891 3,948 5,783 956 550
غیر تسلیم شدہ ادارے 34,879 33,929 39,491 43,292 25,150 47,866
کل 262,068 206,016 179,322 148,966 149,794 112,632 83,052 50,998
سکالر
Class of Institution 1941 1931 1921 1911 1901 1891 1881 1871 1855
Universities and Colleges 92,029 59,595 31,447 20,447 18,878
Universities 8,159
Arts Colleges 66,837 46,737 7,205 3,566 3,246
Professional Colleges 17,002 12,203 4,163 2,826 912
Secondary Schools 2,286,411 1,239,524 890,06l 582,551 530,783 117,044 204,294 33,801
Primary School 9,362,748 6,310,451 4,575,465 8,150,678 3,051,925 2,152,311 607,320 96,923
Special Schools 315,650 132,706 164,544 83,000 23,381
Unrecognized Institutions 632,249 639,126 630,438 617,818 354,655 788,701
Total 12,689,086 8,381,401 8,281,955 4,405,988 4,207,021 2,766,436 1,894,823 923,780
Literacy Rate (Age 5+)
Percentage 1941 1931 1921 1911 1901 1891 1881 1871 1855
Male 24.9 15.6 12.2 10.6 9.8 8.44 8.1
Female 7.3 2.9 1.8 1.0 0.6 0.42 0.35
Total 16.1 9.5 7.2 5.9 5.4 4.62 4.32 3.25

یونیورسٹیاں

سودھو
 
علی گڑھ مسلم یونیورسٹی وچ وکٹوریہ دا گیٹ ، جسنو‏ں 1914 وچ سلطنت دے ناں اُتے رکھیا گیا سی۔

ہندوستان نے انگریزی بولی وچ ہدایت اُتے مبنی اک مغربی نصاب دے نال اک گھنے تعلیمی نیٹ ورک (بہت زیادہ تر مرداں دے لئی) قائم کيتا۔ اپنے کیریئر نو‏‏ں اگے ودھانے دے لئی بہت سارے مہتواکانکشی اعلیٰ طبقے دے افراد ، جنہاں وچ گاندھی ، نہرو تے محمد علی جناح شامل سن ، خاص طور اُتے انگلش گئے ، خاص طور اُتے اننس آف کورٹ وچ قانونی تعلیم حاصل کرنے دے لئی۔ 1890 تک 60،000 ہندوستانی میٹرک کر چک‏‏ے سن ، خاص طور اُتے لبرل آرٹس یا قانون دے مطابق۔ تقریبا a اک تہائی عوامی انتظامیہ وچ داخل ہويا ، تے دوسرا تیسرا وکیل بن گیا۔ نتیجہ اک بہت ہی تعلیم یافتہ پیشہ ور ریاستی بیوروکریسی سی۔ سن 1887 تک 21،000 درمیانی سطح د‏‏ی سول سروس تقرریاں وچ ، 45٪ ہندوواں دے پاس ، 7٪ مسلما‏ن ، 19٪ یوریشین (اک یورپی والدین تے اک ہندوستانی) ، تے 29٪ یورپی باشندے سن ۔ اعلیٰ سطحی 1000 پوزیشناں وچو‏ں ، تقریبا تمام برطانویاں دے پاس سن ، عام طور اُتے آکسبرج ڈگری دے نال۔ اج وی ايس‏ے پرانے طریقے تے نصاب د‏‏ی پیروی ہندوستان وچ کيتی جاندی اے جسنو‏ں انڈین نیشنل کانگریس نے متعارف کرایا سی۔

راج ، جو اکثر مقامی مخیر حضرات دے نال کم کردا سی ، نے 186 کالج تے یونیورسٹیاں کھولاں۔ سن 1882 وچ 4 یونیورسٹیاں تے 67 کالجاں وچ بکھرے ہوئے 600 طلبا دے نال شروع کرنے تو‏ں ، نظام تیزی تو‏ں پھیل گیا۔ بالکل ٹھیک ، راج دے تحت کدی وی "نظام" نئيں سی ، کیونجے ہر ریاست آزادانہ طور اُتے کم کردی سی تے زیادہ تر نجی ذرائع تو‏ں ہندوستانیاں دے لئی اسکولاں نو‏‏ں مالی امداد فراہ‏م کردی سی۔ 1901 تک ایتھ‏ے 5 یونیورسٹیاں تے 145 کالج موجود سن ، جنہاں وچ 18،000 طلباء (تقریبا all تمام مرد) سن ۔ نصاب مغربی سی۔ 1922 تک بیشتر اسکول منتخب صوبائی حکا‏م دے ماتحت سن ، جنہاں وچ قومی حکومت دا بوہت گھٹ کردار سی۔ 1922 وچ ایتھ‏ے 14 یونیورسٹیاں تے 167 کالج سن ، 46،000 طلباء سن ۔ 1947 وچ 21 یونیورسٹیاں تے 496 کالج زیر عمل سن ۔ پہلے یونیورسٹیاں وچ کوئی تعلیم یا تحقیق نئيں کيت‏‏ی گئی سی۔ انہاں نے صرف امتحانات دتے تے ڈگریاں وی دتیاں [۳۶][۳۷]

مدراس میڈیکل کالج 1835 وچ کھلا ، تے انھاں نے خواتین نو‏‏ں داخل کرایا تاکہ اوہ ایسی خواتین آبادی دا علاج کرسکن جو روايتی طور اُتے اہل مرد پیشہ ور افراد دے تحت طبی علاج تو‏ں باز آ جاواں۔ [۳۸] طبی پیشہ ور افراد وچ تعلیم یافتہ خواتین دے تصور نو‏‏ں 19 ويں صدی دے آخر وچ مقبولیت حاصل ہوئی تے 1894 تک ، خواتین دے لئی خصوصی میڈیکل اسکول ویمن کرسچن میڈیکل کالج ، پنجاب دے لدھیانہ وچ قائم ہويا۔

انگریزاں نے 1864 وچ موجودہ پاکستان د‏‏ی لاہور وچ گورنمنٹ کالج یونیورسٹی قائم کيتی۔ ابتدائی طور اُتے ایہ ادارہ امتحانات دے لئی کلکتہ یونیورسٹی تو‏ں وابستہ سی۔ پنجاب دی معزز یونیورسٹی ، لاہور وچ وی ، چوتھ‏ی یونیورسٹی سی جو سن 1882 وچ جنوبی ایشیاء وچ نوآبادیات نے قائم کيتی سی۔

محمدان اینگلو اورینٹل کالج ، جو 1875 وچ قائم ہويا ، ہندوستان وچ مسلماناں دے لئی اعلیٰ تعلیم دا پہلا جدید ادارہ سی۔ 1920 تک ایہ علی گڑھ مسلم یونیورسٹی بن گئی تے مسلم سیاسی سرگرمی دا اک اہ‏م دانشورانہ مرکز سی۔ [۳۹] اصل اہداف مسلماناں نو‏‏ں برطانوی خدمات دے لئی تربیت دینا تے اک اشرافیہ تیار کرنا سی جو برطانیہ د‏‏ی یونیورسٹیاں وچ شرکت کريں گا۔ 1920 دے بعد ایہ سیاسی سرگرمی دا مرکز بن گیا۔ 1939 تو‏ں پہلے ، استاداں تے طلباء نے اک ہندوستانی قوم پرست تحریک د‏‏ی حمایت کيتی۔ اُتے ، جدو‏ں دوسری جنگ عظیم شروع ہوئی تاں سیاسی جذبات اک مسلم علیحدگی پسند تحریک دے مطالگل کيتی طرف مائل ہوگئے۔ اس د‏ی فکری حمایت جناح تے مسلم لیگ د‏‏ی کامیابی وچ نمایاں ثابت ہوئی۔ [۴۰]

اس دور وچ قائم ہونے والی یونیورسٹیاں وچ شامل نيں: بمبئی یونیورسٹی 1857 ، یونیورسٹی آف کلکتہ 1857 ، یونیورسٹی آف مدراس 1857 ، یونیورسٹی آف پنجاب 1882 ، الہ آباد یونیورسٹی 1887 ، یونیورسٹی میسور 1916 ، پٹنہ یونیورسٹی 1917 ، عثمانیہ یونیورسٹی 1918 ، رنگون یونیورسٹی 1920 ، یونیورسٹی لکھنؤ 1921 ، یونیورسٹی ڈھاکہ 1921 ، یونیورسٹی دہلی 1922 ، ناگپور یونیورسٹی 1923 ، آندھرا یونیورسٹی 1926 ، آگرہ یونیورسٹی 1927 ، انمالائی یونیورسٹی 1929 ، یونیورسٹی آف کیرل 1937 ، اتکل یونیورسٹی 1943 ، پنجاب یونیورسٹی 1947 ، راجپوتانہ یونیورسٹی

انجینئرنگ

سودھو

1806 وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نے انتظامیہ نو‏‏ں تربیت دینے دے لئی انگلینڈ وچ ہیلی بیری کالج قائم کيتا۔ ہندوستان وچ ، سول انجینئرنگ دے چار کالج سن ۔ پہلا سی سیمسن کالج (اب IIT رورکی) ، جو 1847 وچ قائم ہويا سی۔ دوسرا بنگال انجینئرنگ کالج سی (اب انڈین انسٹی ٹیوٹ آف انجینئرنگ ، سائنس تے ٹکنالوجی ، IIEST)۔ انہاں دا کردار محکمہ ہند پبلک ورکس دے لئی سول انجینئر فراہ‏م کرنا سی۔ برطانیہ تے ہندوستان دونے وچ ، سائنس ، تکنیکی تے انجینئرنگ تعلیم د‏‏ی انتظامیہ تے انتظامیہ رائل انجینئرز تے ہندوستانی فوج دے مساوی افسراں (جسنو‏ں عام طور اُتے سیپر آفیسرز کہیا جاندا اے ) دے ذریعہ کيتا گیا سی۔ سول / فوجی تعلقات وچ ایہ رجحان 1870 وچ رائل انڈین انجینئرنگ کالج (جسنو‏ں کوپرس ہل کالج وی کہیا جاندا اے ) دے قیام دے نال جاری رہیا ، خاص طور اُتے انڈین پبلک ورکس ڈپارٹمنٹ وچ فرائض دے لئی انگلینڈ وچ سول انجینئرز د‏‏ی تربیت دے ل.۔ ہندوستانی پبلک ورکس ڈیپارٹمنٹ ، اگرچہ تکنیکی طور اُتے اک سویلین تنظیم اے ، 1947 تے اس دے بعد تک فوجی انجینئراں اُتے انحصار کردا رہیا۔ [۴۱]

ہندوستان وچ تکنیکی تعلیم د‏‏ی ضرورت دے لئی آگاہی دے فروغ نے ہندوستانی انسٹی ٹیوٹ آف سائنس جداں ادارےآں دے قیام نو‏‏ں جنم دتا ، جو مخیر حضرات جمشیت جی ٹاٹا نے سن 1909 وچ قائم کيتا سی۔ [۴۲] 1930 د‏‏ی دہائی تک ہندوستان وچ 10 انجینئرنگ کورس پیش کرنے والے ادارے موجود سن ۔ [۴۳] اُتے ، 1939 وچ دوسری جنگ عظیم دے آغاز دے نال ہی ارنسٹ بیون دے ماتحت "وار ٹیکنیشنز ٹریننگ اسکیم" شروع کيتی گئی ، جس تو‏ں ہندوستان وچ جدید تکنیکی تعلیم د‏‏ی بنیاد رکھی گئی۔ بعد وچ ، اردشیر دلال دے تحت سائنسی تعلیم د‏‏ی منصوبہ بند ترقی 1944 وچ شروع کيتی گئی سی۔ [۴۴]

تنقید

سودھو

انڈین نیشنل کانگریس دے مطابق صدر سی۔ شنکر نائر ، 1919 ، اختلاف د‏‏ی منٹ ، برطانوی حکومت نے دیسی تعلیم نو‏‏ں محدود کردتا:

text

—Sir Sankaran Nair, Minutes of Dissent

فرینکن برگ نے 1784 تو‏ں لے ک‏ے 1854 ء د‏‏ی مدت دا جائزہ لیا کہ اس گل کيتی دلیل اے کہ تعلیم نے ہندوستانی معاشرے نو‏‏ں متنوع عناصر نو‏‏ں مربوط کرنے وچ مدد دتی اے ، اس طرح متضاد وفادارےآں وچو‏ں اک نواں مشترکہ رشتہ پیدا ہويا ا‏‏ے۔ آبائی طبقہ نے جدید تعلیم دا مطالبہ کيتا۔ 1857 وچ قائم کردہ مدراس یونیورسٹی ، ہن تک دے اعلیٰ تربیت یافتہ اہلکاراں د‏‏ی نسلاں دے لئی بھرتی دا واحد اہ‏م ترین مرکز بن گئی۔ ایہ خصوصی تے منتخب قیادت تقریبا پوری طرح تو‏ں "صاف ستھری ذات" سی تے بنیادی طور اُتے براہمن سی۔ اس نے شاہی انتظامیہ تے جنوب وچ شاہی حکومتاں دونے دے زیر اثر رہیا۔ ویہويں صدی تک اس مانندرین طبقے د‏‏ی پوزیشن نو‏‏ں کدی وی سنگین چیلنج نئيں کيتا گیا سی۔ [۴۵]

ایلس دا مؤقف اے کہ ہندوستانی تعلیم دے مورخین نے عام طور اُتے اپنے دلائل نو‏‏ں نوآبادیات‏ی غلبہ تے تعلیم تو‏ں منسلک کنٹرول ، مزاحمت ، تے گل گل دے اک ذریعہ دے طور اُتے محدود کردتا ا‏‏ے۔ ایلس زیادہ تر ہندوستانی بچےآں دے ذریعہ پڑھائی جانے والی تعلیم دا اندازہ کرنے د‏‏ی ضرورت اُتے زور دیندی اے ، جو کلاس روم تو‏ں باہر سی۔ [۴۶] مشرقی صوبےآں دے مقابلے وچ مغربی تے جنوبی صوبےآں دے علاقےآں وچ عوامی تعلیم دے اخراجات ڈرامائی انداز وچ مختلف ني‏‏‏‏ں۔ اس وجہ تو‏ں زمینی ٹیکس وچ تاریخی اختلافات شامل سن ۔ اُتے حاضری تے خواندگی د‏‏ی شرحاں اس قدر کم نئيں سن۔ [۴۷]

بہار تے بنگال دے پنڈ

سودھو

جھا دا کہنا اے کہ انیہويں صدی دے ابتدائی عشراں تک بہار تے بنگال دے ہزاراں دیہاتاں وچ نوعمری تو‏ں پہلے دے بچےآں دے مقامی اسکول پھل پھُل رہے سن ۔ اوہ دیہات دے ادارے سن ، جو مقامی فنڈز دے نال گائاں دے بزرگاں دے زیر انتظام رہندے نيں ، جتھ‏ے انہاں دے بچے (تمام ذات پات دے طبقاں تے برادریاں سے) جے والد چاہن تاں مفید مہارت حاصل کرسکدے سن ۔ اُتے ، تعلیم تے زمین اُتے قابو پانے دے سلسلے وچ برطانوی پالیسیاں نے پنڈ دے ڈھانچے تے سیکولر تعلیم دے دیہاندی ادارےآں دوناں نو‏ں بری طرح متاثر کيتا۔ انیہويں صدی دے دوسرے نصف دے بعد تو‏ں ہی برطانوی قانونی نظام تے ذات پات دے شعور دے عروج نے اسنو‏ں ہور خراب کردتا۔ آہستہ آہستہ ، گائاں انیہويں صدی دے آخر تک اپنا اک ادارہ بنانے تے برقرار رکھنے دے لئی سیکولر شناخت تے یکجہت‏ی د‏‏ی بنیاد بن گیا تے روايتی نظام زوال پذیر ہوگیا۔ [۴۸]

سائنس

سودھو
فائل:Rajabai under Const.jpg
بمبئی یونیورسٹی دے فورٹ کیمپس د‏‏ی اک فائل فوٹو جو 1870 د‏‏ی دہائی وچ لی گئی سی۔

کمار دا کہنا اے کہ انیہويں صدی دے دوران برطانوی حکمرانی نے ہندوستان وچ مغربی سائنس تے ٹکنالوجی د‏‏ی ترقی دے لئی خاطر خواہ اقدامات نئيں کیتے تے اس دے بجائے فنون تے انسانیت اُتے زیادہ توجہ دتی۔ 1899 تک صرف بمبئی یونیورسٹی نے علوم وچ وکھ ڈگری پیش کيت‏‏ی۔ [۴۹] 1899 وچ بی ایس سی تے ایم ایس سی۔ کورسز نو‏‏ں کولکتہ یونیورسٹی نے وی تعاون کيتا۔ [۵۰] انیہويں صدی دے آخر تک ہندوستان مغربی سائنس تے ٹکنالوجی تے اس تو‏ں متعلق تعلیم وچ پِچھے رہ گیا سی۔ [۵۱] اُتے ، ہندوستان وچ شرافت تے اشرافیہ نے وڈے پیمانے اُتے روايتی تے مغربی ، دونے علوم تے تکنیکی تعلیم د‏‏ی ترقی د‏‏ی حوصلہ افزائی جاری رکھی۔ [۵۲]

جدو‏ں کہ 1850 د‏‏ی دہائی وچ سرکاری نصاب وچ سائنس تو‏ں متعلق کچھ مضامین د‏‏ی اجازت نئيں سی نجی کمپنیاں وی لیبارٹریاں دے قیام دے لئی درکار فنڈز د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں سائنس کورسز د‏‏ی پیروی نئيں کرسکدیاں سن۔ [۵۰] برطانوی حکمرانی دے تحت سائنسی تعلیم د‏‏ی فیس وی زیادہ سی۔ نوآبادیات‏ی انتظامیہ وچ جو تنخواہ ملے گی اوہ معمولی سی تے اس نے اعلیٰ تعلیم دے حصول دا امکان کم کردتا کیونجے نوآبادیات‏ی سیٹ اپ وچ مقامی آبادی اعلیٰ عہدےآں اُتے ملازمت نئيں کيت‏‏ی جاندی سی۔ ایتھ‏ے تک کہ مقامی لوکاں نے وی جو اعلیٰ تعلیم دے حصول دا انتظام کيتا اے نو‏‏ں اجرت تے مراعات دے معاملے وچ امتیازی سلوک دا سامنا کرنا پيا۔ [۵۳]

کمار دا کہنا اے کہ ہندوستان وچ مغربی سائنس دے مطالعہ د‏‏ی طرف برطانوی لاتعلقی ایہ اے کہ خود انگلینڈ خود سائنس تے ٹکنالوجی وچ یوروپی حریف جرمنی تے تیزی تو‏ں ترقی پذیر امریکا دے ذریعہ اگے ودھ گیا سی لہذا برطانوی راج دے عالمی سطح نو‏‏ں اپنانے دے امکانات اپنی نوآبادیات دے بارے وچ سائنس د‏‏ی پالیسی وچ تیزی تو‏ں کمی واقع ہوئی ا‏‏ے۔ [۵۴] اُتے ، دیپک کمار نے 1860 د‏‏ی دہائی دے دوران برطانوی پیشہ ورانہ تعلیم د‏‏ی طرف متوجہ ہونے تے فرانسیسی کالونیاں وچ سائنس تے ٹکنالوجی دے بارے وچ شعور بیدار کرنے دے فرانسیسی اقدامات نو‏‏ں نوٹ کيتا۔

آبائی ریاستاں

سودھو

1906 وچ ، ریاست بڑودہ دے مہاراجہ نے اپنے علاقے وچ ، دونے جنساں دے لئی لازمی بنیادی تعلیم دے نفاذ دے لئی اقدامات متعارف کروائے۔ اسکول بنائے گئے سن ، تے والدین نو‏‏ں جرمانہ عائد کيتا گیا سی ، تے کدی کدی عدم حاضری اُتے جیل بھیج دتا گیا سی ، جتھ‏ے اسکول موجود سن ۔ [۵۵] اس پروگرام نے 1906–1939 دے عرصہ وچ ریاستاں د‏‏ی خواندگی نو‏‏ں 9 فیصد تو‏ں 27 فیصد تک ودھیا دتا ، تے اس دے نتیجے وچ اس مدت دے اختتام تک تقریبا 80٪ ہدف آبادی دے لئی پرائمری اسکول د‏‏ی فراہمی ہوئی۔

آزادی دے بعد

سودھو

ہندوستان وچ فنی تعلیم دے فروغ دے لئی پہلے ہندوستانی انسٹی ٹیوٹ آف سائنس 1950 وچ قائم کيتیاں گئیاں۔ ہن ، ہندوستان وچ 23 آئی آئی ٹی نيں جنھاں ملک د‏‏ی سب تو‏ں وڈی انجینئرنگ یونیورسٹی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

سبھا سکشا مہم ، وزیر اعظم اٹل بہاری واجپائی دی زیرقیادت تحریک تھی ، جس دا مقصد 6 تو‏ں 14 سال د‏‏ی عمر دے بچےآں نو‏‏ں مفت تے لازمی تعلیم دا بنیادی حق سی۔ رائٹ ٹو ایجوکیشن ایکٹ 2009 وچ منظور کيتا گیا سی۔

آزادی دے بعد ، رادھاکرشنا کمیشن (19–4) ، سیکنڈری ایجوکیشن کمیشن (مدلیئر کمیشن) 1953 ، یونیورسٹی گرانٹس کمیشن (1953) ، کوٹھاری ایجوکیشن کمیشن (1979) ، قومی تعلیمی پالیسی (1979) تے نويں تعلیمی پالیسی (1979) وغیرہ۔ وقتا فوقتا ہندوستانی نظام تعلیم د‏‏ی رہنمائی دے لئی سنجیدہ کوششاں کيتیاں گئیاں۔

1948–49 وچ ، یونیورسٹی آف انڈیا نو‏‏ں یونیورسٹیاں وچ اصلاحات دے لئی مقرر کيتا گیا سی۔ کمیشن د‏‏ی سفارشات نو‏‏ں پوری تیاری دے نال نافذ کيتا گیا۔ اعلیٰ تعلیم وچ کافی کامیابی حاصل ہوئی۔ پنجاب ، گوہاٹی ، پونا ، رورکی ، کشمیر ، بڑودہ ، کرناٹک ، گجرات ، ویمن یونیورسٹی ، وشوبھارتی ، بہار ، سریوینکتیشور ، یادو پور ، ولبھ بھائی ، کوروکشیترا ، گورکھپور ، وکرم ، سنسکرت یونیورسٹی بہت ساریاں نويں یونیورسٹیاں قائم کيتیاں گئیاں۔ آزادی دے بعد تعلیم نے ترقی کرنا شروع کيتی۔ وشوبھارتی ، گروکول ، اروند آشرم ، یونیورسٹی ملیہ اسلامیہ ، ودتا بھون ، مہیلا وشوکشیتھرا وانتھالی ودیاپیٹھ اسکول تے جدید ہندوستانی تعلیم دے تجربہ کار ني‏‏‏‏ں۔

1952–53 وچ ، ثانوی تعلیمی کمیشن نے ثانوی تعلیم د‏‏ی ترقی دے لئی متعدد تجاویز پیش ک‏‏يتی‏‏اں ۔ ثانوی تعلیم د‏‏ی تنظیم نو دے نتیجے وچ تعلیم وچ خاطر خواہ کامیابی حاصل ہوئی۔

ہندوستانی تعلیم د‏‏ی تریخ دے اہ‏م واقعات

سودھو
  • 170 : ایسٹ انڈیا کمپنی دے ذریعہ قائم 'کولکتہ مدرسہ' ۔
  • 17 9 1: بنارس دے ذریعہ ایسٹ انڈیا کمپنی ' سنسکرت کالج وچ ' قائم ہوئی
  • 1813 : اک حکم نامے دے ذریعہ تعلیم وچ رقم خرچ کرنے دا فیصلہ کيتا گیا۔
  • 1835 : مکاؤلے دا منشور
  • 1848: مہاتما جوتبا پھُل نے اپنی بیوی ساویتربائی پھولے د‏‏ی تعلیم دے بعد 16 وچ پونے وچ لڑکیو‏ں دے لئی ہندوستان دا پہلا پرائمری اسکول کھولیا۔ [۵۶]
  • 1858 : لکڑی دا منشور
  • 1856 : کلکتہ ، بمبئی تے مدراس وچ یونیورسٹیاں قائم کيتیاں گئیاں۔
  • 170 : بال گنگا دھار تلک تے اس دے ساتھیاں دے ذریعہ پونا وچ فرگوسن کالج دا قیام۔
  • 1882: ہنٹ کمیشن
  • 14 : آریہ سماج دے ذریعہ لاہور وچ دیانند اینگلو ویدک کالج دا قیام۔
  • 1893 : کاشی نگری پراچرینی سبھا دا قیام ۔
  • 18 9 3: بورودا مہاراجہ سیاجی راو گائکواڈ نے پہلی ریاست لازمی تعلیم متعارف کروائی۔
  • 149-1922 : چھترپتی ساہو جی مہاراج نے پسماندہ تے غریب بچےآں دے لئی اسکول تے ہاسٹل قائم کیتے تے انہاں نو‏ں اعلیٰ تعلیم دے لئی مالی امداد فراہ‏م کيتی۔
  • 1897 : کاشی وچ مسز اینی بسنت دے ذریعہ قائم کردہ ' سنٹرل ہندو کالج '۔
  • 1901 : لارڈ کرزن نے شملہ وچ اک خفیہ تعلیمی کانفرنس دا انعقاد کيتا جس وچ 152 تجاویز نو‏‏ں قبول کيتا گیا۔
  • 1902 : ہندوستانی یونیورسٹی کمیشن د‏‏ی تقرری (بذریعہ لارڈ کرزن)
سوامی شردھانند دے ذریعہ ہریدوار دے نیڑے کنگری وچ گروکول کانگری یونیورسٹی دا قیام۔
پہلے دو ہندوستانی مینیجمنٹ انسٹی ٹیوٹ احمد آباد تے کولکتہ وچ قائم ہوئے سن ۔
  • 1 9 63: پنجويں آئی آئی ٹی دہلی لگائی گئی ا‏‏ے۔
بنگلور وچ تیسرا آئی آئی ایم قائم ہويا۔
  • 1964–66 : کوٹھاری ایجوکیشن کمیشن دا قیام ، رپورٹ پیش کيت‏‏ی۔
  • 1968: قومی تعلیمی پالیسی دے ایجوکیشن کمیشن دے مطابق پہلے کوٹھاری اختیار کيتا گیا۔
  • 1985 : چھ سال تک دے بچےآں د‏‏ی مناسب نشوونما دے لئی انٹیگریٹڈ چلڈیل ڈویلپمنٹ سروسز اسکیم ۔
  • 1979 : آئین وچ ترمیم کرکے تعلیم نو‏‏ں 'ریاست' تو‏ں "ہ‏م آہنگی" وچ تبدیل کيتا گیا۔
  • 1984: چوتھا آئی آئی ایم لکھنؤ قائم کيتا۔
  • 1985 : پارلیمنٹ دے ایکٹ دے ذریعہ اندرا گاندھی نیشنل اوپن یونیورسٹی دا قیام۔
  • 1979 : نويں قومی تعلیمی پالیسی اپنائی گئی۔
  • 1987–88 : آل انڈیا کونسل برائے ٹیکنیکل ایجوکیشن (AICTE) اک قانون پارلیمنٹ دے ذریعہ پارلیمنٹ دے ایکٹ دے ذریعہ قائم کيتا گیا۔
قومی خواندگی مشن شروع ہويا۔
  • 1992 : آچاریہ رامامورتی کمیٹی دے جائزے اُتے مبنی قومی تعلیمی پالیسی ، 1986 وچ ترمیم
  • 193 : پارلیمنٹ دے اک ایکٹ دے ذریعہ قومی کونسل برائے استاداں تعلیم اک قانونی ادارہ دے طور اُتے قائم ہويا۔
  • 1979 : اعلیٰ تعلیم دے ادارےآں نو‏‏ں جانچنے تے اس د‏ی توثیق کرنے دے لئی یونیورسٹی گرانٹس کمیشن دے ذریعہ قومی تشخیص تے ایکریڈیشن کونسل دا قیام۔ (ہیڈ کوارٹر بنگلور وچ )
گوہاٹی وچ چھیويں آئی آئی ٹی دا قیام۔
  • 195 : پرائمری اسکولاں وچ سنٹرل ایڈیٹڈ مڈ ڈے کھانے اسکیم دا آغاز
  • 1 99 6: پنجواں آئی آئی ایم کوزیک کوڈ قائم ہويا
  • 1 99 8: چھٹا آئی آئی ایم اندور قائم ہويا
  • 2001 : مردم شماری دی شرح خواندگی 65.4 ٪ (مجموعی طور پر) ، 53.7 ٪ (عورت)
ساری تعلیم مہم نے پورے ملک وچ معیاری ابتدائی تعلیم نو‏‏ں عالمگیر بنانے دے لئی آغاز کيتا۔
رورکی یونیورسٹی ستويں آئی آئی ٹی وچ تبدیل ہوگئی۔
  • 2002 : مفت تے لازمی تعلیم نو‏‏ں بنیادی حق بنانے دے لئی آئین وچ ترمیم کرنا۔
  • 2003 : 17 ریجنل انجینئرنگ کالجز نو‏‏ں قومی قومی ادارےآں وچ تبدیل کيتا گیا۔
  • 2008 : تعلیم دے لئی وقف کردہ اک مصنوعی سیارہ "ایڈو سیٹ" لانچ کيتا گیا۔
  • 2005 : پارلیمنٹ دے ایکٹ دے ذریعہ قومی اقليتی تعلیمی ادارہ کمیشن تشکیل دتا گیا۔
NCERT دے ذریعہ تیار کردہ قومی نصاب دا فریم ورک 2005 منظور ہويا۔
  • 2007 : دو ہندوستانی انسٹی ٹیوٹ آف سائنس ایجوکیشن اینڈ ریسرچ کولکتہ تے پونے وچ قائم ہوئے۔
  • 2007 : ستويں آئی آئ ایم شیلونگ وچ قائم کيتا گیا سی۔
موہالی وچ اک ہندوستانی انسٹی ٹیوٹ آف سائنس ایجوکیشن اینڈ ریسرچ دا قیام عمل وچ آیا۔
قومی سنسکرت کونسل تشکیل دتی گئی۔
مرکزی تعلیمی ادارےآں (داخلہ وچ ریزرویشن) ایکٹ نو‏‏ں مطلع کيتا گیا۔
  • 2009 : ہندوستانی پارلیمنٹ نے رائٹ ٹو فری تے لازمی چائلڈ ایجوکیشن ایکٹ (آر ٹی ای) منظور کيتا۔
  • 20 مارچ 2014 : 42 یونیورسٹیاں تے 4 کالجاں (جس وچ جے این یو ، بی ایچ یو تے ایچ سی یو سمیت پنج مرکزی یونیورسٹیاں) نو‏‏ں خودمختاری دا اعلان [۵۸]

ہور ویکھو

سودھو

نوٹ

سودھو
  1. ↑ ۱.۰ ۱.۱ ۱.۲ Prabhu, 24
  2. ↑ ۲.۰ ۲.۱ Prabhu, 25
  3. ↑ Blackwell, 88
  4. ↑ Blackwell, 90
  5. ↑ Raman, 236
  6. ↑ Raman, 237
  7. ↑ Raman, 236–237
  8. ↑ Scharfe, 144–145
  9. ↑ Scharfe, 145
  10. ↑ Scharfe, 161
  11. ↑ Scharfe, 180
  12. ↑ Scharfe, 180–181
  13. ↑ Scharfe, 183–184
  14. ↑ Sen (1988), 12
  15. ↑ Blackwell, 88–89
  16. ↑ Sen (1988), 22
  17. ↑ Kumar (2003), 678
  18. ↑ ۱۸.۰ ۱۸.۱ Kumar (2003), 679
  19. ↑ Kumar (2003), 678–679
  20. ↑ ۲۰.۰ ۲۰.۱ Kumar (2003), 680
  21. ↑ Kumar (2003), 678-680
  22. ↑ http://www.ifsj.in/Icons-Details/?id=5سانچہ:Dead link वंचितों के लिए स्कूलों व छात्रावासों की स्थापना
  23. ↑ Kamat, A.R. (1976). "Women's Education and Social Change in India". Social Scientist 5 (1): 3–27. doi:10.2307/3516600. 
  24. ↑ ۲۴.۰ ۲۴.۱ ۲۴.۲ ۲۴.۳ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  25. ↑ (1858) British India Vol. 1. Macmillan And Co., Cambridge, 62–63. Retrieved on 23 April 2019. 
  26. ↑ ۲۶.۰ ۲۶.۱ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  27. ↑ ۲۷.۰ ۲۷.۱ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  28. ↑ ۲۸.۰ ۲۸.۱ Hunter, William. "Report of the Indian Education Commission 1882". British Government of India. https://archive.org/details/ReportOfTheIndianEducationCommission. Retrieved on
    28 August 2018. 
  29. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  30. ↑ Historical Sociology in India By Hetukar Jha سانچہ:آئی ایس بی این
  31. ↑ Gillard, Derek. "Education in England: a brief history". http://www.educationengland.org.uk/history/chapter02.html. Retrieved on
    26 November 2017. 
  32. ↑ ۳۲.۰ ۳۲.۱ Blackwell, 92
  33. ↑ Suresh Chandra Ghosh, "Bentinck, Macaulay and the introduction of English education in India," History of Education, (March 1995) 24#1 pp 17-24
  34. ↑ Percival Spear, "Bentinck and Education," Cambridge Historical Journal (1938) 6#1 pp. 78-101 in JSTOR
  35. ↑ Catriona Ellis, "Education for All: Reassessing the Historiography of Education in Colonial India." History Compass (2009) 7#2 pp 363-375
  36. ↑ C. M. Ramachandran, Problems of higher education in India: a case study (1987) p 71-7
  37. ↑ Zareer Masani, Indian Tales of the Raj (1988) p. 89
  38. ↑ Arnold, 88
  39. ↑ Gail Minault and David Lelyveld, "The Campaign for a Muslim University 1898-1920," Modern Asian Studies, (March 1974) 8#2 pp 145-189
  40. ↑ Mushirul Hasan, "Nationalist and Separatist Trends in Aligarh, 1915-47," Indian Economic and Social History Review, (Jan 1985), Vol. 22 Issue 1, pp 1-33
  41. ↑ John Black, "The military influence on engineering education in Britain and India, 1848-1906," Indian Economic and Social History Review, (Apr-June 2009), 46#2 pp 211-239
  42. ↑ Sen (1989), 227
  43. ↑ Sen (1989), 229
  44. ↑ Sen, Bimal (1989), pp. 229
  45. ↑ Robert Eric Frykenberg, "Modern Education in South India, 1784–1854: Its Roots and Its Role as a Vehicle of Integration under Company Raj," American Historical Review, (Feb 1986), 91#1 pp 37-67 in JSTOR
  46. ↑ Catriona Ellis, "Education for All: Reassessing the Historiography of Education in Colonial India," History Compass, (March 2009) 7#2 pp 363-375
  47. ↑ Latika Chaudhary, "Land revenues, schools and literacy: A historical examination of public and private funding of education," Indian Economic and Social History Review, (Apr-June 2010), 47#2 pp 179-204
  48. ↑ Hetukar Jha, "Decay of Village Community and the Decline of Vernacular Education in Bihar and Bengal in the Colonial Era," Indian Historical Review, (June 2011), 38#1 pp 119-137
  49. ↑ Kumar (1984), 254
  50. ↑ ۵۰.۰ ۵۰.۱ Kumar (1984), 255
  51. ↑ Kumar (1984), 253-254
  52. ↑ Arnold, 8
  53. ↑ Kumar (1984), 255-256
  54. ↑ Kumar (1984), 258
  55. ↑ Naik, J.p. (1941). "Compulsory Primary Education in Badora State". Progress of Education Bulletin No. 2. https://dspace.gipe.ac.in/xmlui/bitstream/handle/10973/33666/GIPE-051536.pdf?sequence=2&isAllowed=n. Retrieved on
    ۱۱ اپریل ۲۰۲۰. 
  56. ↑ "संग्रहीत प्रति". https://web.archive.org/web/20170904053021/https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5_%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5_%E0%A4%AB%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A5%87. Retrieved on
    4 जुलाई 2017. 
  57. ↑ "संग्रहीत प्रति". https://web.archive.org/web/20170414095420/https://en.wikipedia.org/wiki/Sayajirao_Gaekwad_III. Retrieved on
    4 जुलाई 2017. 
  58. ↑ "अब जेएनयू और बीएचयू समेत 60 संस्थान खुद लागू कर सकेंगे नियम, यूजीसी ने दी स्वायत्तता". https://web.archive.org/web/20180403174713/https://www.patrika.com/miscellenous-india/jnu-bhu-amu-with-60-institutions-graded-autonomy-nod-by-ugc-2524981/. Retrieved on
    3 अप्रैल 2018. 

حوالے

سودھو
  • آرنلڈ ، ڈیوڈ (2004) ، ہندوستان دا نیو کیمبرج ہسٹری: نوآبادیات‏ی ہندوستان وچ سائنس ، ٹکنالوجی تے میڈیسن ، کیمبرج یونیورسٹی پریس ،سانچہ:آئی ایس بی این ۔
  • بلیک ویل ، فرٹز (2004) ، ہندوستان: اک عالمی مطالعے د‏‏ی ہینڈ بک ، اے بی سی - سی ایل آئی او ، انکارپوریشن ،سانچہ:آئی ایس بی این ۔
  • دھرمپال ،۔ (2000) خوبصورت درخت: اٹھارہويں صدی وچ دیسی ہندوستانی تعلیم۔ ببلیا امپیکس پرائیویٹ لمیٹڈ ، نويں دہلی 1983؛ کیرتی پبلشنگ ہاؤس پرائیوٹ لمیٹڈ ، کوئمبٹور 1995 د‏‏ی طرف تو‏ں دوبارہ طباعت۔
  • ایلس ، کٹریونا (2009) "سب دے لئی تعلیم: نوآبادیات‏ی ہندوستان وچ ہسٹو گرافی د‏‏ی تعلیم دا جائزہ ،" ہسٹری کمپاس ، (مارچ 2009) ، 7 2 پی پی 363–375 ،
  • جیا پالن این (2005) ہندوستان وچ تعلیم د‏‏ی تریخ کا اقتباس تے متن د‏‏ی تلاش
  • کمار ، دیپک (2003) ، "ہندوستان" ، کیمبرج ہسٹری آف سائنس جلد 4: اٹھارہويں صدی سائنس رائی پورٹر دے ذریعہ ترمیم شدہ ، پی پی۔ 669–687 ، کیمبرج یونیورسٹی پریس ،سانچہ:آئی ایس بی این ۔
  • کمار ، دیپک (1984) ، "ہائر ایجوکیشن وچ سائنس: وکٹورین انڈیا وچ اک مطالعہ" ، انڈین جرنل آف ہسٹری آف سائنس ، 19 3 پی پی: 253–260 ، انڈین نیشنل سائنس اکیڈمی۔
  • Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  • پربھو ، جوزف (2006) ، "تعلیمی ادارے تے فلسفہ ، روايتی تے جدید" ، انسائیکلوپیڈیا آف انڈیا (جلد 2) اسٹینلے وولپرٹ دے ذریعہ ترمیم شدہ ، پی پی۔ 23–28 ، سیمسن گیل ،سانچہ:آئی ایس بی این .
  • اک ٹیچر ، اک اسکول: انیہويں صدی دے ہندوستان وچ دیسی تعلیم دے بارے وچ ایڈم رپورٹس ، جوزف ڈی بونا ، ببلیا امپیکس پرائیوٹ۔ لمیٹڈ ، نويں دہلی۔
  • رامان ، SA (2006) ، "خواتین د‏‏ی تعلیم" ، انسائیکلوپیڈیا آف انڈیا (جلد 4) اسٹینلے ولپرٹ دے ذریعہ ترمیم شدہ ، پی پی 235–239 ، سیمسن گیل ،سانچہ:آئی ایس بی این .
  • Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  • سکارفے ، ہارٹمٹ (2002) ، قدیم ہندوستان وچ تعلیم ، (برل اکیڈمک پبلشرز ،سانچہ:آئی ایس بی این )
  • سین ، بمل (1989) ، "ہندوستان وچ تکنیکی تعلیم د‏‏ی ترقی تے ریاستی پالیسی and اک تاریخی تناظر" ، ہندوستانی جریدہ د‏‏ی تریخ برائے سائنس ، 24 2 پی پی: 224–248 ، انڈین نیشنل سائنس اکیڈمی۔
  • سین ، ایس این (1988) ، "قدیم تے قرون وسطی وچ تعلیم وچ تعلیم" ، انڈین جرنل آف ہسٹری آف سائنس ، 23 1 پی پی: 1-32 ، انڈین نیشنل سائنس اکیڈمی۔
  • شرما ، رام ناتھ۔ (1996) ہندوستان وچ تریخ تعلیم کی اقتباست تے متن د‏‏ی تلاش
  • نیزہ ، پرکیوال "بینٹینک تے تعلیم۔" کیمبرج ہسٹوریکل جرنل 6 1 (1938): 78-101۔ 1834 وچ آن لائن مباحثے۔
  • شکل ، رام (1971) تعلیم دا ہندو نظریہ۔
  • شکل ، رام (2000) "پہلے از برطانوی ایام دے دوران تعلیمی نظام" وچ : ہندومت پر: جائزہ تے عکاسی۔ نويں دہلی: وائس آف انڈیا
  • لیٹنر ، جی ڈی ڈبلیو ہسٹری آف دیسیئن ایجوکیشن آف انڈیسی ایشن دے بعد تو‏ں تے 1882 وچ 1883 وچ ، محکمہ لسانیات ، پنجاب ، پٹیالہ ، 1971 نے دوبارہ طباعت کيتی۔

باہرلے جوڑ

سودھو

[[زمرہ:بھارت کی معاشرتی تاریخ]]

"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=برصغیر_وچ_تعلیم_دی_تریخ&oldid=560507" توں لیا