انگریز سکھ جنگاں

سکھ سلطنت جاں لاہور دربار تے ہندستان وچ برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دے کمپنی راج وچکار 1845 توں 1849 وچکار لڑیاں جان والیاں لڑائیاں نوں انگریر سکھ جنگاں جاں اینگلو سکھ جنگاں آکھیا جاندا اے ۔ اینہاں جنگاں وچ سکھاں دی ہار دے بعد 1849ء وچ پنجاب نوں برطانوی راج دا حصہ بنا لیا گیا تے سکھ سلطنت دا خاتمہ ہو گیا ۔

علی وال 28 جنوری 1846 نوں انگریزاں تے سکھاں دیاں فوجاں وچکار بہت بھاری جنگ ہوئی سی جس وچ ہزاراں سکھ فوجیاں نے جاناں واریاں اتے اگریزاں دا وی تکڑا نقصان ہویا سی۔ ایہہ لڑائی پنجاب دیاں دو وڈیاں جنگاں دا حصہ ہن جو اگریزاں اتے سکھاں وچکار ہوئیاں۔ اس جنگ دا پہلا دور 1845–46 وچ ہویا اتے دوسرا دور 1848–49 دوران۔ مارچ 1849 نوں آخری لڑائی چلیانوالے ہوئی جتھے اگریزاں نے سکھاں نوں ہرا کے پنجاب وچوں سکھ راج دا باقائدہ انت کر دتا اتے پنجاب نوں اپنے ہندوستان دے راج وچ ملا لیا۔ ایہہ لڑائی انگریزاں ولوں ہیری سمتھّ دی اگوائی وچ لڑی گئی سی

مشہور جنگاں

اینگلو سکھ جنگاں وچ دو وڈیاں جنگاں ہوئیاں جہڑیاں کہ:-

• پہلی اینگلو سکھ جنگ 1845 توں 1846 تے
• دوسری اینگلو سکھ جنگ 1848 توں 1849 ۔

پہلی اینگلو سکھ جنگ

پہلی اینگلو سکھ جنگ سکھ راج اتے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار 1845 اتے 1846 وچّ لڑی گئی سی۔ اسدے نتیجے دے طور تے انشک طور تے سکھ راج انگریزاں دے ماتحت ہو گیا سی۔

مدکی دے ٹبیاں وچ لارڈ ہارڈنگ تے ہیو گف دا ساہمنا سکھ فوج نال 18 دسمبر، 1845 نوں ہویا لال سنگھ نے شام دے قریب 4 وجے اپنی مدکی والی فوج نوں انگریز تے ہلاّ بولن دا حکم دتا ایہہ لڑائی انی گہگچ ہوئی کہ انگریزاں نے اپنی ہار نوں یقینی مندے ہوئے اپنی فوج نوں فروزپور چھاؤنی پہنچن دے حکم دتے۔

پھیروشہر دی بھیانک جنگ 21-22 دسمبر دی درمیانی رات نوں ہوئی لارڈ ہارڈنگ نے نیپولیئن بوناپارٹ دے خلاف لڑیاں گئیاں لڑائیاں دے انعام وجوں ملی اپنی تلوار، اپنے ویاہ ویلے دی مندری تے کجھ خاص دستاویز اپنے پتر راہیں جنگ دے میدان وچوں واپس بھیج دتے ۔

سر ہوپ گرانٹ دے شبداں وچ 21-22 دسمبر دی اتی بھیانک درمیانی رات نوں جدوں انگریز فوجاں دی ساری ویونتبندی سکھ فوجاں دے جوش تے مارو حملیاں دے سنمکھّ تحس-نحس ہو گئی سی ٹھیک اس ویلے سکھ فوج دے غدار وزیر لال سنگھ تے سپہ سالار تیز سنگھ نے پنجاب دی قسمت نال انہونی چال کھیڈی اتے سکھ فوجاں نوں واپس ستلج پار کرن دا حکم دے دتا اس تعلق وچ کیہا جا سکدا اے کہ:

“تیری دنیا میں یا رب اپنی اپنی قسمت اے، شماں جلی توں نور ہوا، پروانہ جلا تو راخ ہوا”

سبھراؤں دی لڑائی: 10 فروری 1846مدکی اتے فیرو شہر دیاں 18 دسمبر تے 22 دسمبر 1845 دیاں لڑائیاں توں بعد بدووال تے الیوال دی لڑائی 21 جنوری تے 28 جنوری 1846 نوں ہوئی اس توں بعد سبھراؤں پتن وکھے 10 فروری 1846 نوں فیصلہ کن لڑائی ہوئی جس وچ انگریزاں نے مدکی تے فیرو شہر دیاں لڑائیاں توں سکھ فوجاں دی بہادری تے قربانی نوں ویکھدے ہوئے سارے ہندوستان بھر توں اپنے چونویں جرنیل اس لڑائی دی مورچابندی لئی بلا لئے دوجے پاسے مہاراجہ رنجیت سنگھ توں بعد خالصہ راج دے سرداراں اتے جرنیلاں دی آپسی فٹ توں دکھی ہو کے الگ بیٹھے سوربیر اتے انکھیلے جرنیل سردار شام سنگھ اٹاری والا نے انگریزاں نال دو-دو ہتھ کرن دا فیصلہ کیتا۔

سبھراؤں دی لڑائی 10 وجے شروع ہوئی جس وچ اک وار پھیر گلاب سنگھ، تیز سنگھ تے لال سنگھ نے انگریزاں نال سازباز ہو کے سکھ راج نال غداری دا دن-دیویں کلنک کھٹیا ایہناں نے اپنی کمانڈ ہیٹھ لڑن والی فوج نوں لڑن دے حکم ہی نہیں دتے سگوں انگریزاں نال گنڈھ تپ کر چکے ایہہ یعقین گھاتی جرنیل ‘اس گھر کو آگ لگ گئی گھر کے چراغ سے’ دے کلام مطابق وفادار سنگھاں دیاں شہیدیاں دا نظارہ ہی لیندے رہے ۔

اوہناں نے اک گھناؤنی کرتوت ایہہ وی کیتی کہ اپنے چہیتے فوجیاں دے نال ستلج نوں واپس پار کرکے بیڑیاں دی پلّ ہی تڑوا دتا تاں کہ وفادار فوجی جے واپس مڑنا وی چاہن تاں دریا دے ہڑ وچ ہی ڈبّ کے مر جان ادھر بہادر جرنیل سردار شام سنگھ ‘سدھو’ واسی اٹاری والا نے قسم کھادھی سی کہ جاں تاں اوہ جنگ جت کے آؤنگے نہیں تاں اپنے مرجیوڑے سنگھاں سمیت شہیدیاں پا جانگے۔

اخیر وچ سر: شام سنگھ اٹاریوالا اتے اوہناں دے سوربیر ساتھیاں نے اپنی ایہہ سوہ آخری سواساں تک نبھائی سر: شام سنگھ خود اپنی چھاتی وچ ستّ گولیاں سمو کے شہیدی جام پی گئے انگریزاں نے خود منیا اے کہ اس سوربیر جرنیل دے اک وی سکھ سپاہی نے جنگ دا میدان نہیں چھڈیا اتے نہ ہی کسے نے جیون دان دی بھیکھ منگی

پہلی اینگلو سکھ جنگ دیاں لڑائیاں

انگریزاں اتے سکھاں دی پہلی لڑائی (1845-46 ): ایہہ لڑائی دسمبر 1845 توں فروری 1846 وچالے لڑی گئی سی۔ مکھ طور تے اس لڑائی دیاں 5 بھڑنتاں الیکھیوگ نیں۔ ایہہ نیں:—

• مدکی دی لڑائی (18 دسمبر 1845 )
• فیروزشاہ دی لڑائی(21 دسمبر 1845 )
• بدووال دی لڑائی(21 جنوری 1846 )
• علی وال دی لڑائی(28 جنوری 1846 )
• سبھراؤں دی لڑائی(10 فروری 1846 )۔

انگریزاں دی تیاری

سکھ توپاں

لال سنگھ ،سکھ سپہ سالار

روڈانوالا آؤٹ پوسٹ

فیروزشاہ دی لڑائی

10 فروری 1846 نوں انگریزی فوج ستلج پار کردی ہوئی

علی وال دی لڑائی

مہاراجہ رنجیت سنگھ دے مرن توں بعد لاہور دربار وچ پسری اراجکتا توں انگریز پورا لابھ اٹھاؤنا چاہندے سن۔ اوہناں نے پنجاب دی سرحد اتے اپنی فوجی طاقت ودھاؤنی شروع کر دتی۔ ادھر سکھ فوج انگریزاں دیاں سامراجی سکیماں کرکے اوہناں دے خلاف ہو گئی۔ پنجاب نوں برطانوی راج تحت کرن لئی بھاویں گورنر جنرل لارڈ ایلنبرا نے ہی سکیم بناؤنی شروع کر دتی سی، پر جولائی 1844 وچ اس دی تھاں اتے لارڈ ہینری ہارڈنگ نوں ہندستان دا گورنر جنرل بنا دتا گیا۔ اوہ اک ہنڈیا ہویا فوجی سالار سی۔ اس نے آؤندیاں ہی سکھاں نال یدھ کرکے لاہور اتے قبضہ کرن دا من بنا لیا۔ اس نے پنجاب دیاں سرحداں اتے، خاص طور اتے فیروزپور، لدھیانہ ، انبالہ اتے میرٹھ وچ فوجاں اتے توپاں دی گنتی کافی ودھا دتی۔ ستلج دریا اتے بیڑیاں دا پل بناؤن لئی بمبئی وچ 35-35 ٹن دیاں 70 بیڑیاں تیار کروائیاں گئیاں۔ لدھیانے وچ بریٹیش ایجینٹ وجوں نامزد میجر براڈفٹ اس وقت گورنر جنرل دا سبھ توں وڈا صلاح کار سی۔ اس دی صلاحَ نال 6 دسمبر 1845 نوں گورنر جنرل نے میرٹھ اتے انبالہ توں انگریزی فوجاں نوں لدھیانے اتے فیروزپور جان دا حکم دتا۔ ایہہ فوجاں 11 دسمبر تک اپنیاں مقررہ تھانواں تے پہنچ گئیاں۔

مدکی دی لڑائی

ستمبر 1845 وچ لال سنگھ سکھ راج دا پردھان منتری بنیا اتے تیز سنگھ نے سکھ فوج دے پردھان سالار دا عہدہ سمبھالیا۔ ایہہ دوویں سکھ فوج توں بہت گھبراؤندے سن اتے اس نوں کمزور کرنا چاہندے سن۔ اندروں اوہ انگریزاں نال ملے ہوئے سن۔ اک پرکار نال لاہور دربار وچ اوہ انگریزاں دے ایجینٹ سن۔ 11-12 دسمبر 1845 نوں لگبھگ سٹھّ ہزار سکھ فوجاں نال لال سنگھ اتے تیز سنگھ ستلج دریا دے کنڈھے پہنچ گئے اتے بوہتی فوج نے دریا پار وی کر لیا۔ 13 دسمبر نوں لارڈ ہارڈنگ وی سکھاں دے خلاف لڑائی لئی آ ڈٹیا۔ اس ویلے انگریزاں کول فیروزپور وچ صرف اٹھ ہزار فوجی سن۔ جے لال سنگھ ترنت حملہ کر دندا تاں انگریزاں دی ہار یقینی سی۔ پر انگریزاں نال ملے ہون کارن اوہ حملہ کرنوں ٹلدا رہا۔ جدوں تک سر ہیوگ گف اک وڈی انگریز فوج لے کے مدکی والے تھاں اتے نا پہنچ گیا۔ اودھروں لال سنگھ مقابلتاً تھوڑی فوج لے کے لڑائی لئی جا ڈٹیا اتے 18 دسمبر 1845 نوں لڑائی شروع ہندیاں ہی پہلاں متھی سازش مطابق جنگ دے میدان وچوں بھج نکلیا۔ سکھ سینک بڑی ویرتا نال لڑے ، پر ہار گئے۔

فیروزشاہ دی لڑائی

مدکی دی لڑائی توں بعد 20 دسمبر، 1845 نوں فروزپور توں جان لٹلر دا فوجی دستہ ہیوگ گف دی فوج نال آ رلیا۔ 21 دسمبر دی شام نوں انگریز فوج نے فیروز شہر کول ڈیرے لائی بیٹھی سکھ فوج اتے حملہ بول دتا۔ گھمسان یدھ توں بعد سکھاں دی چڑھت ہو گئی۔ پر لال سنگھ اتے تیز سنگھ دے جنگ دے میدانی وچوں کھسکن کارن 22 دسمبر نوں انگریز فوج دی ہار جت وچ بدل گئی۔ اس لڑائی وچ انگریزاں نے 73 توپاں سکھاں توں کھوہیاں اتے اوہناں دے 700 سپاہی اتے اہلکار مارے اتے 1700 گھائل کیتے۔

علی وال دی لڑائی

فروز شہر (پھیرو شہر) توں ہار کے سکھ فوج ستلج پار کرکے اپنے علاقے وچ پہنچی اتے اپنی ہار دا بدلہ لین لئی سبھراؤں دے نیڑے تیاری وچ جٹ گئی۔ ادھر انگریز فوج وی فیروزپور دی چھاؤنی وچ اپنی تیاری کرن لگی۔ اسے دوران لدھیانے دے نیڑے بدووال (21 جنوری 1846 ) اتے علی وال (28 جنوری 1846 ) وچ انگریز اتے سکھ فوجاں وچالے دو نکیاں نکیاں لڑائیاں ہوئیاں۔ سکھ فوج دے جرنیل رنجودھ سنگھ مجیٹھیا دے وساہ گھات کارن اتھے وی 28 جنوری 1846 نوں انگریزاں دی جت ہوئی، بھاویں انگریزاں دے کافی فوجی مارے گئے۔

علی وال 28 جنوری 1846 نوں انگریزاں تے سکھاں دیاں فوجاں وچکار بہت بھاری جنگ ہوئی سی جس وچ ہزاراں سکھ فوجیاں نے جاناں واریاں اتے اگریزاں دا وی تکڑا نقصان ہویا سی۔ ایہہ لڑائی پنجاب دیاں دو وڈیاں جنگاں دا حصہ ہن جو اگریزاں اتے سکھاں وچکار ہوئیاں۔ اس جنگ دا پہلا دور 1845–46 وچ ہویا اتے دوسرا دور 1848–49 دوران۔ مارچ 1849 نوں آخری لڑائی چلیانوالے ہوئی جتھے اگریزاں نے سکھاں نوں ہرا کے پنجاب وچوں سکھ راج دا باقائدہ انت کر دتا اتے پنجاب نوں اپنے ہندوستان دے راج وچ ملا لیا۔ ایہہ لڑائی انگریزاں ولوں ہیری سمتھّ دی اگوائی وچ لڑی گئی سی

لڑائی دا مختصر اتہاس

1845 دے شروع توں سارے پنجاب دا ماحول اجیہا سی کہ بہت سارے سکھ فوجیاں وچ لاہور دے سکھ سرداراں خلاف وی عنہ ہی غصہ سی، جنہاں نے اگریزاں نال اندرو-کھاتیو سازشاں کرنیاں شروع کر دتیاں سن جس نال پنجاب وچ سکھاں دے راج نوں خطرہ پیدا ہو گیا سی۔ سکھ فوجیاں دیاں کئی پلٹناں انگریزاں نال ٹکر لین دے روں وچ سن۔ آلیوال دی لڑائی توں اک مہینہ پہلاں 24 دسمبر 1845 نوں انگریزاں اتے سکھاں وچالے مدکی اتے پھروجشاہ وچ وڈی جنگ ہو چکی سی۔ ایہناں جنگاں وچ سکھاں تے انگریزاں دا دوہیں پاسیں بہت نقصان ہویا سی پر لڑائی فیصلہ کن نہیں سی۔ کوئی دھر ہاری نہیں سی۔ مدکی پچھوں سکھ فوجیاں دی کمانڈ کھنڈ گئی سی، فوج دا اک حصہ انگریزاں نال ٹکر لے کے ستلج توں پرے دھکنا چاہندا سی۔ سکھ فوجاں دا وڈا حصہ سبھراواں پنڈ کول ستلج دریا اتے بیڑیاں دا پل بناؤن لگا۔

سکھ فوجیاں دا اک دستا ہور پنجاہ کو میل اگے ستلج نوں پار کرکے انگریزی راج وچ داخل ہو گیا سی۔ ایہناں فوجاں دی اگوائی رنجودھ سنگھ مجیٹھیا کر رہا سی۔ ایہناں نے 21 جنوری نوں بدووال وچ اگریزاں دا کجھ اصلا کھوہ لیا اتے انگریزاں دا اک افسر اتے کجھ فوجی مار دتے سن۔ سکھ فوجیاں نے بدووال توں پچھوں اگریزاں دی لدھیانے والی چھاؤنی اتے سدھا حملہ کرن دی وجائے پھلور کولوں ستلج تو پل پار کر گئے۔

اتھے رنجودھ سنگھ مجیٹھیا دی فوج وچ ہور ودھیا سکھ لڑاکو وی آ رلے سن۔ پر کمزوری ایہہ سی کہ مجیٹھیا دا ناں تاں ساری فوج تے حکم چلدا سی ناں ہی اسدا انا رعب سی۔ کل ملا کے سکھ پھوجیاں پاس 65 توپاں سن اتے ساری فوج گھوڑ سوار اتے پیادہ سمیت 18,000 دے قریب تے ایہہ سکھ فوجاں تلون گھاٹ دیاں بیڑیاں راہیں آلیوال برابر ستلج پار کرکے مورچے بناؤن لگیاں۔

ادھر انگریزی پلٹناں وچ 11,000 فوجی ہیری سمتھ دی کمانڈ تھلے 28 جنوری نوں سویرے پڑین پہنچ گئیاں۔ ایہناں وچ ہندوستانی تے گرکھے وی سن جہناں نوں ادوں پوربیے کیہا جاندا سی جو پنجابیاں نال لڑن لئی اگریزاں نے اپنے سپاہی وجوں لیاندے سن۔ پڑین دا پنڈ اچے تھیہ تے بنیا اے جس توں بیٹ دا سارا علاقہ خوب دسدا اے، اگریز فوجاں نے اتھے پوجیشناں لے لئیاں۔ ادھر سکھ فوجیاں نے دریا توں اگے بھوندڑی توں آلیوال تک 18,000 سکھ فوجاں تن گئیاں۔

28 جنوری دے سویر دے 10 وجے ہیری سمتھ نے اپنے فوجیاں نوں لڑائی دا حکم دتا۔ پہلاں حملہ کھبے توں شروع کیتا، جو سکھ پلٹناں نے گورے اتے ہندوستانی فوجیاں دے کئی حملے پچھاڑے پر لگاتار حملے کرکے اگریز پلٹناں نے سکھ گھوڑ سواراں سی گولائی توڑ دتی، سکھ فوجاں نے انگریزاں نال ہتھو ہتھی لڑائی شروع کر دتی اتے جاناں واریاں۔ ہزاراں سکھ سپاہی شہید ہو گئے۔ اگریزاں دے 151 فوجی مارے گئے اتے کل 413 فوجی پھٹڑ ہوئے۔ لڑائی وچ انگریز افسر لیفٹینینٹ سویٹنبم، سمالپیج اتے ولیئمز وی مارے گئے سن۔ سکھاں دے پورے نقصان دے ویروے کس نے اکٹھے کرنے سن؟

انجھ آلیوال دی لڑائی انگریزاں دے پلے پئی پر سکھ ہارے نہیں سن۔ اوہ اگلی لڑائی لئی تیاری وچ سن، آلیوال وکھے انگریزاں دا ہتھ اپر رہا۔ اتھے اوہناں نے سکھاں دیاں بہت ساریاں توپاں نوں وی قبضے وچ کیتا پر سکھ کمانڈر لال سنگھ تے تیجا سنگھ تاں مدکی اتے پھروجشاہ دی لڑائی توں پچھوں ہی اگریزاں نال خفیہ سندھی کرن لئی انگریزاں پاس ایلچی بھیج چکے سن۔ انگریز وی اگلے پڑائ دی لڑائی جو سبھراواں ہونی سی اس دی تیاری وچ جٹ گئے جو 10 فروری نوں ہوئی۔

ایہہ لڑائی سکھ جتے سن، پر ایہہ گل اتہاس وچ لکائی گئی اے، کیونکہ نیپولیئن نال لڑن والے فوجیاں نوں سکھاں نے ہرایا سی۔

ایہہ یادگار سیخ 1846, 28 جنوری نوں ہوئی انغریجاں تے سکھاں دی جنگ وچ شہید ہوئے سکھاں دی یاد وچ پنڈ آلیوال سٹیڈیم دے نال بنائی جا رہی اے | اس وچ 40 فٹ اچی مینار، جس اپر کھنڈا صاحب ششوبھت ہووےگا، بچیاں دے کتاباں پڑن لئی اک لائبریری تے جنگ دیاں تصویراں دی پردرشنی لئی وی جگا بنائی گئی اے | اس دی دیکھ ریکھ پنڈ دی کمیٹی بنا کے کیتی جا رہی اے، اس کمیٹی دا نام "سکھ شہیداں" دی یاد رکھیا گیا اے | اس کمیٹی دے پردھان سرپنچ ظاہر سنگھ، خزانچی ہردیو سنگھ تے سرجیت سنگھ، میت پردھان پریتم سنگھ تے بلبیر سنگھ، سیکٹری بگا سنگھ تے صوبیدار جوگندر سنگھ ہن |

سبھراؤں دی لڑائی

سکھاں اتے انگریزاں دی آخیرلی اتے نرنائک لڑائی 10 فروری 1846 نوں سبھراواں دے تھاں تے ہوئی۔ اس لڑائی لئی 30 ہزار سکھ فوج سنے 70 توپاں، بیڑیاں دے پل راہیں دریا پار کرکے لڑائی لئی آ ڈٹی۔ فوجاں وچ لال سنگھ اتے تیز سنگھ دے دھروہ دے باو جود بڑا اتساہ سی۔ پر لاہور دربار وچ سکھ فوجاں نوں تباہ کراؤن دیاں کاروائیاں زوراں تے سن۔ راجا گلاب سنگھ نوں جموں توں بلوا کے لاہور دربار دا انگریزاں نال گپت سمجھوتہ کر لیا گیا سی اتے سکھ فوج نوں ختم کرن دا منصوبہ وی بنا لیا گیا سی۔ ادھر سارے بھید اتے فوجی مورچہ بندی دی کاروائی لال سنگھ نے 8 فروری نوں اپنے رازدان شمسدین خان قصوریئے راہیں میجر لارنس پاس پہنچا دتی سی۔ 10 فروری 1846 نوں دوہاں دھراں وچ بھیانک لڑائی شروع ہوئی۔ گنی-متھی سازش مطابق سکھ فوج دا کمانڈر ان چیف تیز سنگھ پہلا گولہ چلدیاں ہی جنگ دے میدان توں بھج نکلیا اتے جاندیاں جاندیاں بیڑیاں دا پل وی توڑ گیا تاں جو فوج پرت کے دریا پار ن کر سکے۔ سردار شام سنگھ اٹاریوالا نے اس یدھ وچ بڑی بہادری نال ویر-گتی حاصل کیتی۔ نائک-ہین سکھ فوج دے انت وچ جنگ دے میدان توں پیر اکھڑ گئے۔ پل ٹٹ چکا سی، جاناں بچاؤن لئی اوہ دریا وچ کد پئے، پر ویری دیاں بندوقاں نے ہزاراں سپاہی بھنّ دتے۔ سکھ فوج دی بری طرحاں ہار ہوئی۔

کشمیر دا سودا

انگریز سرکار اتے لاہور دربار وچ لڑائی توں پہلاں ہوئے گپت سمجھوتے مطابق 12 فروری 1846 نوں گورنر جنرل دریاؤں پار قصور پہنچ گیا اتے گلاب سنگھ لاہور دربار دے کجھ اہلکاراں نال اوس نوں قصوروں لین آیا۔ جموں کشمیر دا علاقہ 75 لکھ روپئے دی ناں-ماتر رقم دے بدلے راجا گلاب سنگھ نوں دے دتا گیا۔ ستلج اتے بیاس وچلا علاقہ انگریزی راج نال ملا لیا گیا اتے لاہور سرکار دے رہندے علاقے اتے دلیپ سنگھ دا راج منّ لیا گیا۔ پنجاب فوج دی نفری بہت گھٹا دتی گئی۔ انگریز ریزیڈینٹ لاہور وچ رہن لگ گیا اتے گورا فوج دی چھاؤنی لاہور وچ قایم کر دتی گئی۔

اس توں بعد جدوں راجا گلاب سنگھ کشمیر راج دی واگ-ڈور سنبھالن گیا تاں اتھے لاہور دربار ولوں نامزد حاکم شیخ امامدین نے راج اختیار سونپنوں انکار کر دتا۔ اس سبھ دا مول کارن ایہہ سی کہ پردھانمنتری لال سنگھ نے شیخ نوں قبضہ دینوں روکیا ہویا سی۔ فلسروپ انگریزاں نے فوجی طاقت دے زور تے راجا گلاب سنگھ نوں راج-ادھیکار دوایا اتے لال سنگھ نوں انگریزاں دے فیصلے وچ روڑا بنن کرکے پردھان منتری دے عہدے توں ہٹا دتا اتے پینشن دے کے پنجابوں باہر بھیج دتا۔ جنگ توں بعد ہوئے عہدنامے مطابق سال 1846 دے انت وچ انگریز فوج نے لاہوروں جانا سی، پر اس نوں واپس نا کیتا گیا اتے 16 دسمبر 1846 نوں بھیرووال پنڈ والی تھاں تے نواں عہدنامہ کیتا گیا۔

بھیرووال دا معاہدہ

مہاراجہ دلیپ سنگھ پہلی انگریز سکھ جنگ مگروں ،انگریزی فوجی دستے دی حفاظت چ لہر چ اپنے محل چ داخل ہندا ہویا

بھیرووال والے عہدنامے مطابق گورنر جنرل ولوں نامزد کیتے گئے انگریز اہلکار نوں ہر اک محکمے دے ہر کم وچ دخل دین دے سدھے اتے پورے اختیار ہونگے۔ گورنر جنرل لوڑ مطابق لاہور راج دے کسے علاقے وچ امن قایم رکھن لئی اتھوں دے قلعے اتے قبضہ کر سکدا اے۔ مہاراجہ دلیپ سنگھ دی رکھیا لئی انگریز فوج لاہور وچ رہندی رہیگی۔ لاہور دربار انگریز فوج دے خرچ لئی 22 لکھ روپئے سالانہ دیویگی۔ مہارانی جنداں نوں اگوں لئی صرف ڈیڈھ لکھ روپیہ سالانہ خرچ لئی ملیگا۔ ایہہ معاہدہ پتر مہاراجہ دے بالغ ہون توں بعد ختم سمجھیا جاویگا۔

اس عہدنامے نال رانی جنداں دا لاہور راج وچ اختیار اتے دخل ختم ہو گیا۔ انگریزاں ولوں ہینری لارنس نوں ریزیڈینٹ نامزد کیتا گیا۔ اس عہدنامے مطابق اٹھ شخصیتاں— تیز سنگھ، شیر سنگھ اٹاریوالا ، دیوان دینا ناتھ، فقیر نوردین، رنجودھ سنگھ مجیٹھیا ، بھائی ندھان سنگھ، عطر سنگھ سندھاوالیا اتے شمشیر سنگھ سندھاوالیا— دی کونسل بنائی گئی جس دی ذمہ واری لاہور دربار دے اندرلے پربندھ نوں چلاؤنا سی۔ جولائی، 1847 وچ گورنر نے ریزیڈینٹ نوں ایہہ اختیار وی دے دتا کہ اوہ کونسل دے میمبراں نوں ہٹا اتے نامزد کر سکدا اے۔ نالے جتھے چاہے اوہ سکھ فوج ہٹا کے انگریز فوج رکھ سکدا اے۔ اس طرحاں انگریزاں نے لاہور دربار وچ اپنا دابا حدوں ودھ ودھا لیا۔

دوسری اینگلو سکھ جنگ

دوسری اینگلو-سکھ جنگ سکھ راج اتے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار 1848 اتے 1849 وچّ لڑی گئی سی۔ ہار جان کرکے سکھ راج دا خاتمہ ہو گئیا اتے اس توں بعد پنجاب، اتلے لہندے سرحدی صوبے اتے کشمیر انگریزاں نے اپنے نال ملا لئے۔

لڑائی دی وجہ

انگریزاں اتے سکھاں دی دوجی لڑائی (1848-49): ایہہ لڑائی 22 نومبر 1848 توں 21 فروری 1849 وچالے لڑی گئی۔ انگریزاں ولوں من-مرضی نال کیتے بھیرووال دے عہدنامے اتے اس توں بعد لاہور دربار وچ اپنی پکڑ مضبوط کرن دے یتناں توں اوہناں دی سامراجی رچی صاف اگھڑدی سی ، جس نوں سہن کرنا سکھاں لئی ممکن نہیں سی۔ اوہ پوری طرحاں غیرمطمئن اتے اپنے فوجی سالار تیز سنگھ ، پردھان منتری لال سنگھ اتے راجا گلاب سنگھ ڈوگرا دے کماں تے بدعہدی اتے بہت ناخوش سن۔ پنجاب دے سماجی اتے دھارمی رسماں اتے رواجاں وچ انگریزاں دی دخل- اندازی اتے کجھ روایتی رسماں اتے پابندی لگائی جانی وی پنجابیاں نوں پسند نہیں سی۔اس توں علاوہ سکھ فوجیاں دی گنتی گھٹاؤن اتے تنخواہ دی رقم وچ کمی کرن دے فیصلے وی سکھاں دی مالی حثیت وگاڑ رہے سن۔ مہارانی جنداں نال ماڑا سلوک کرن، اس دی پینشن نوں گھٹا کے پنجابوں باہر بھیجن نال وی لاہور دربار نال وفادار لوک روس نال بھر گئے سن۔ ملتان دے ناظم مول راج ، ہزارا دے گورنر چتر سنگھ اٹاریوالے اتے اس دے پتر راجا شیر سنگھ اٹاریوالے اتے بھائی مہاراج سنگھ دیاں انقلابی کاروائیاں نے انگریزاں نوں سکھاں خلاف فوجی کاروائی کرن لئی اکسایا اتے پنجاب نوں مقامی طور ’تے برطانوی راج-پربندھ ہیٹھ لیاؤن لئی سکیم بناؤن لگ گئے۔ ایہہ سبھ دوجی لڑائی دے ذمہ وار کارن کہے جا سکدے نیں۔

لڑائی

سبھ توں پہلاں 16 نومبر 1848 نوں برطانوی فوج نے لارڈ گف دی اگوائی ہیٹھ راوی دریا پار کیتا اتے شیر سنگھ اٹاری والے دی چناب دریا کنڈھے ڈیرہ لائی بیٹھی قوج اتے رامنگر دے تھاں اتے 22 نومبر نوں حملہ کر دتا۔ اس لڑائی وچ شیر سنگھ نے بڑی ساودھانی نال اپنے آپ نوں سمبھل کے حملے دا جواب دتا اتے برطانوی فوج نوں تکڑی ہار دتی۔

رامنگر دی ہار توں بعد لارڈ گف نے ڈیڈھ مہینے تک بمبئی توں ہور فوجی مدد پہنچن تک سکھاں نال لڑائی نا کیتی۔ پر اچانک اس نوں پتہ لگا کہ چتر سنگھ اٹاریوالے دی فوج نے اٹک اتے قبضہ کر لیا ہے تاں اس نے شیر سنگھ دی قوج اتے چلیاں-والا تھاں اتے 13 جنوری 1849 نوں حملہ کر دتا تاں جو اس دی فوج نال چتر سنگھ دی سینا دا میل ن ہو جائے۔ سکھاں نے انگریزی فوج دا بڑی درڑہتا نال مقابلہ کیتا اتے لگبھگ 2500 فوجی اتے افسر مار دتے۔ اس نوں انگریزاں دی وڈی ہار سمجھیا جاندا اے۔ اس ہار دے فلسروپ لارڈ گف نوں فوجی سالاری توں ہٹاؤن دا فیصلہ وی کیتا جان لگیا۔

چیلیانوالا دی لڑائی

چیلیانوالا دی لڑائی سکھاں اتے انگریزاں وچ 13 جنوری 1849 نوں لڑی گئی۔ جس وچ سکھاں دی جت ہوئی۔

پچھوکڑ

انگریزاں ولوں پنجاب اُتے قبضہ کرن مگروں چتر سنگھ تے شیر سنگھ اٹاریوالا اتے انگریزاں وچکار جنگ دیاں تیاریاں دا ماحول تقریباً دو مہینے چلدا رہا۔ دوہاں دھراں وچ پہلی لڑائی رامنگر دی لڑائی 22 نومبر 1848 دے دن رامنگر وچ ہوئی سی جس وچ دوہاں دھراں دا کافی نقصان ہویا۔ انگریزاں دے سینکڑے فوجیاں توں علاوہ، اوہناں دے برگیڈیئر جنرل کیورٹن اتے لیفٹینینٹ کرنل ہیولاک وی مارے گئے۔ اینا نقصان کرواؤن توں بعد انگریز کئی ہفتے سہمے راے اتے اگلا پینتڑا سوچدے پر اپرلے افسراں دا حکم اڈیکدے، راے۔

لڑائی

ستّ ہفتے دی چپّ مگروں برٹش فوجاں اک وار پھر ٹکر لین واسطے تیار ہو گئیاں۔ اگلی لڑائی 13 جنوری 1849 دے دن پنڈ چیلیانوالا وچ ہوئی۔ سکھ فوجی اس لڑائی وچ جی-جان نال لڑے۔ اوہناں دے دلاں وچ پنجاب اُتے انگریزی قبضے خلاف روہ پھیل چکا سی۔ اوہ انگریزاں نوں تارے دکھاؤنا چاہندے سی۔ ادھر انگریز فوجیاں نوں مدکی دی لڑائی اتے فیروزشاہ دی لڑائی دوناں دا بھلیکھا سی پر اوہناں نوں ایہہ نہیں سی پتہ کہ اس لڑائی وچ لال سنگھ ڈوگرا، کنئیا لال، ایدھیا پرساد تے امر ناتھ ورگے غدار اگوائی نہیں سن کر راے بلکہ ایہہ شیراں دی فوج سی، جو جذبات دی چھاں ہیٹھ جوجھ رہی سی۔ اس لڑائی وچ بٹش فوج بری طرحاں تباہ ہو گئی۔ اس لڑائی وچ 2446 انگریز فوجی اتے 132 افسر مارے گئے تے انگریزاں نے چار توپاں وی گوا لئیاں۔

انگریزاں دے بیان

دکھنی ایشیا وچ برتانیاں دیاں لڑائیاں 'چوں چیلیانوالا سبھّ توں ودھ تباہکن سی۔ گرفن اس نوں افغانستان وچ برطانوی فوجاں دے قتل عام وانگ خوفناک دسدا اے۔ ایڈون آرنلڈ نے اس لڑائی بارے کیہا سی کہ جے سکھ اجیہی اک ہور لڑائی جت جاندے تاں برتانیاں دی حکومت نہ صرف پنجاب 'چوں ہی ختم ہو جانی سی بلکہ اوہناں نوں بھارت وچوں وی کڈھ دتا جانا سی۔ جرنیل تھیکول لکھدا اے کہ میرا خیال اے کہ اس گھلوگھارے وچوں میرا اک وی سپاہی نہیں سی بچیا۔۔.۔ اک-اک سکھ ساڈے تنّ-تن سپاہیاں نوں مارن دے قابیل سی۔۔.۔برطانوی فوج سکھ فوجیاں توں اینی خوفزدا سی کہ اوہ میدان وچوں انج بھجّ گئے سن جویں بھیڈاں اپنی جان بچاؤن واسطے بھجدیاں ہن۔

جنگ دیاں وجوہات

دوجی اینگلو سکھ لڑائی ‘چ لڑیاں گئیاں کل تن لڑائیاں وچوں دوجی لڑائی 13 جنوری 1849 نوں سکھ راج پنجاب دیاں خالصہ فوجاں ولوں برطانوی ہند (British-India) دی رلویں انگریز فوج اتے بھارتی فوج دے خلاف “چیلیانوالا” دے میدان وچ لڑی گئی۔ چیلیانوالا پنڈ جہلم دریا دے کنڈھے اتے چڑھدے والے پاسے اے، جو کہ اج-کل پاکستان والے پنجاب دے منڈی بہاؤالدین ضلعے وچ اے۔

لڑائی دا پچھوکڑ

پہلی اینگلو سکھ لڑائی وچ ڈوگریاں دیاں غداریاں کرکے خالصہ فوج انگریزاں خلاف لڑیاں گئیاں لڑائیاں ہار گئی۔ فرنگیاں نے غدار ڈوگریاں نوں انعاماں نال نوازیا۔ گلاب سنگھ ڈوگرے نوں جموں دا خدمختیار راجا بنا دتا اتے لال سنگھ ڈوگرے نوں لاہور دربار دا مکھ منتری اتے تیجا سنگھ نوں فوجا دا مکھی لگا دتا۔ اس اپرنت 16 مارچ 1846 نوں “لاہور دا عہدنامہ” لکھا گیا۔ جس دے تحت “ستلج اتے بیاس” دے وچکار دوآب دا خطہ سکھاں نوں جنگ دے خرچے وجوں انگریزاں نوں دینا پیا۔ اس توں علاوہ ڈیڑھ کروڑ روپئے دا ہور جنگ دا ہرجانہ وی بھرنا پیا۔ انگریزاں ولوں لاہور دربار اتے کجھ ہور روکاں اتے شرطاں وی لا دتیاں گئیاں۔ اس معاہدے توں بعد انجھ تاں لاہور اتے مہاراجہ دلیپ سنگھ دا راج صرف ناں دا ہی راج سی اتے اصل وچ حکومت انگریزاں دی ہی چلدی سی۔ اس دے باوجود وی سکھ اس عہدنامے اتے پہرہ دندا رہے۔ پر جدوں مہارانی جنداں نوں مئی سن 1848 وچ قید کرکے پنجاب توں باہر ہندوستان وچ بھیج دتا گیا تاں سکھاں وچ روہ آ گیا۔ اٹاری والے سردار لاہور دے وفادار سردار سن۔ سنگھ صاحب چتر سنگھ اٹاریوالے نے مہارانی جنداں، مہاراجہ دلیپ سنگھ اتے لاہور دربار نال ہو رہیاں زیادتیاں دا جواب دین لئی اپنے پتر شیر سنگھ اٹاریوالے نوں راضی کیتا۔ اس توں بعد سردار شیر سنگھ اٹاریوالے نے گھرے بیٹھ چکے لاہور دربار دے وفادار راے سرداراں نوں چٹھیاں لکھ کے بلایا۔ شیر سنگھ اٹاریوالے نے چٹھی وچ لکھا کہ “لوکاں دی ماں، مہارانی نوں قید کرکے ہندوستان بھیج دتا اے، مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پتر مہاراجہ دلیپ سنگھ توں ساڈا پیارا دھرم کھوہیا جا رہا اے”۔ شیر سنگھ اٹاریوالے نے سکھاں نوں سکھ راج پنجاب لئی سر دھڑ دی بازی لگاؤن لئی ونگاریا اتے پنجاب دی دھرتی توں فرنگیاں دی جڑھ پٹّ دین دا عہد کیتا۔

خالصہ فوج دا ویروا

خالصہ فوجاں دی اگوائی شیر سنگھ اٹاریوالا کر رہا سی۔ اس دے نال لاہور دربار دے وفادار سردار آ رلے سن۔ جدوں شیر سنگھ اٹاریوالے نے فرنگیاں خلاف جدوجہد دا سدا دتا تاں ہزارا، پشاور، ٹوک، بنوں، کوہاٹ اتے اٹک وچ انگریزاں خلاف جنگ لئی کمرکسے کر چکیاں ٹکڑیاں نال خالصہ فوجاں دی لاہور وچ بیٹھی ٹکڑی آ رلی۔ جس توں بعد ایہہ گنتی 9400 دے قریب ہو گئی جس وچ شیر سنگھ اٹاریوالے دے 900 پیدل سکھ فوجی اتے 3400 گھوڑسوار سکھ فوجی وی شامل سن۔ اس لڑائی وچ اندازے مطابق گھوڑسوار اتے پیدل خالصہ فوجاں دی گنتی دس ہزار دے قریب سی جناں وچ کافی گنتی نویں سکھاں دی سی، جناں کول نوں فوجی سکھلائی وی نہیں سی، پر اوہ خالصہ راج نوں بچاؤن لئی جنگ دے میدان وچ آن نترے سن۔ باقی خالصہ فوج دی مہاراجہ رنجیت سنگھ دے سوچ توں اچّ پدھری سکھلائی سی، اوہناں دے لال رنگ دی جیکٹ اتے نیلے رنگ دے پجامے پائے ہوئے سن۔ خالصہ فوج کول رعایتی کرپاناں، ڈھالاں، خنجر، نیزے، اتے بندوقاں وغیرہ ہتھیار سن۔ اس لڑائی وچ جنرل گفّ مطابق خالصہ فوج کول 65 توپاں سن، جو کہ اسادھارن انکڑا اے۔

انگریز اتے بھارتی فوج دا ویروا

فرنگی فوجاں دی اگوائی جنرل سر ہگّ گفّ کر رہا سی۔ جنرل گفّ برطانوی فوج دا اوہ بہادر جرنیل سی جس نے نپولیئن خلاف پینینسولر دی لڑائی (1807–14) وچ بہادری دے جوہر دکھائے ہن۔ جنرل گفّ کول باراں ہزار دے قریب فوجی دستے سن، جناں وچ چار گھوڑ-سوار ریجیمیٹاں ( 3rd, 9th, 14th, and 16th Light Dragoons – the 9th, and 16th being lancers) اتے 12 پیدل ریجیمیٹاں (9th, 10th, 24th, 29th, 31st, 32nd, 50th, 53rd, 60th, 62nd and 80th regiments) سن۔ برطانوی فوج نے گوڑے نیلے رنگ دی جیکٹ اتے پینٹ پائی ہوئی سی۔

ہندوستان فوج وچوں سیکھاوتی گھوڑ-سوار اتے پیدل ریجیمنٹ، 2 گورکھا ریجیمیٹاں سمیت 9 گھوڑ-سوار ریجیمیٹاں، 13 انیمت گھوڑ-سوار ریجیمیٹاں اتے 48 پیدل ریجیمیٹاں سن۔ ہندوستانی فوج دے لال کوٹ اتے کالی دھوتی پائی ہوئی سی۔

جنرل گفّ دی فوج دے ہتھیاراں دی گل کریئے تاں لیسر ریجیمنٹ کول بھالا (Lance) سی، باقی گھوڑ-سوار اتے پیدل فوج کول تلواراں سن اتے کاربائین ساریاں کول سی۔

رام نگر دی لڑائی

دوجی اینگلو سکھ جنگ دی پہلی لڑائی رام نگر دے تھاں تے جھناں دریا دے کنڈھے تے ہوئی۔ شیر سنگھ اٹاریوالا خالصہ دربار دے وفادار سرداراں اتے خالصہ فوج سمیت جیہلم دریا ول نوں ودھ رہا سی۔ جنرل گفّ نوں خبر ملی کہ اوہ اپنے پیؤ سردار چتر سنگھ اٹاریوالے نوں پیشاور وچ جا ملیگا۔ جیکر ایہہ دووے سردار مل گئے تاں فوج دی گنتی ودھ جاوے گی۔ اس لئی اس نے 22 نومبر 1848 دی رات نوں خالصہ فوج اتے برگیڈیئر جنرل کیپبل نے 3 انپھینٹری ڈوزن دے 8171 فوجیاں نال حملہ کر دتا۔ جنرل گفّ سکھاں نوں چناب دے چڑدے پاسے ہی روکنا چاہندا سی۔ سکھاں نے جوابی کاروائی کیتی تاں فرنگی اک وڈی توپ اتے 2 بارود دیاں بوگیاں (گڈے) چھڈّ کے بھجّ گئے، جہڑی کہ سکھ نے اپنے قبضے وچ کر لئی۔ سکھ جھناں دریاں پار کر گئے اتے برطانوی فوج دے قریب ڈیڈھ سو فوجی اس لڑائی دا شکار بنے، جناں 12 افسر وی شامل سن۔ اس لڑائی وچ فرنگیاں دے 140 گھوڑیاں دا وی نقصان ہوئیا۔ لیپھیٹینینٹ کولونیل ہیولوک دی لاش جھناں دریاں دے کنڈھے 12ویں دن لبھی۔ ہیولوک دا سر دھڑ توں وکھ سی اتے لتاں-باہاں وی لگبھگ وڈھیاں ہوئیاں سن۔ اس دے نال 9 ہور سپاہیاں دیاں لاشاں ملیاں۔ اس لڑائی وچ برگیڈیئر جنرل کوریٹن دی موت وی برطانوی فوجاں لئی وڈا گھاٹا سی۔ انگریز فوج خالصہ راج پنجاب دیاں فوجاں نوں روکن وچ نکام رہی اتے اس نقصان توں بعد اوہ پچھے ہٹّ گئے۔ اس طرحاں اس چھوٹی جہی لڑائی وچ خالصہ فوجاں نے جت درج کروائی۔

لڑائی دا مڈھ: 10 جنوری 1849 نوں جنرل گفّ نوں خبر ملی کہ سردار چتر سنگھ اٹاریوالا اتے اس دا افغان دوست، امیر دوست محمد خان فوجاں سمیت جیہلم دریاں ول تر پئے ہن۔ اوہناں سوچیاں کہ جیکر اوہ سردار شیر سنگھ اٹاریوالے نوں آن ملے تاں خالصہ فوج دی طاقت بہت ودھ جاوے گی۔ گورنر جنرل لارڈ ڈلہوزی نے جنرل گپھّ نوں چھیتی توں چھیتی شیر سنگھ اٹاریوالے تے حملہ کرن دا حکم سنا دتا۔

انگریزاں ولوں دیوان مولراج نوں گرفتار کرکے ملتان نوں دوبارہ اپنے قبضے وچ کرن توں بعد برطانوی اتے بمبے ریاست دی فوج دے مکھی جنرل وش نوں فوج سمیت جنرل گفّ دی مدد لئی بھیج دتا۔

لڑائی دی ویوتبندی

جنرل گفّ اگے ودھدا ہویا سکھ فوج دے 8 میل دے گھیرے وچ نیڑے تک چلے گیا۔ خالصہ فوج دے پچھے جیہلم دریا سی، اتے اگے جنرل گفّ دی اگوائی وچ برطانوی اتے ہندوستانی فوجاں سن۔ خالصہ فوج نے دیری نہ کردے ہوئے چیلیانوالا پنڈ وچ مورچابندی کر لئی۔ خالصہ فوج نوں تن حصیاں وچ ونڈیا گیا- کھبے ہتھ رسول پنڈ والے پاسے سردار شیر سنگھ اٹاریوالا ٹبے دے اتے توپاں بیڑ کے سرلتھّ یودھیاں نال اس جنگ دی کمان سنبھال رہا سی؛ وچکار سنگھنی جھڑی دی اوٹ لے کے توپاں نال مورچابندی کیتی گئی سی اتے سجے ہتھ توپاں اتے 4 بٹالیئناں نال برطانوی اتے ہندوستانی فوجاں دے آہو لاؤن لئی خالصہ فوج دے بیر بے صبری نال اڈیک کر راے سن۔ سکھلائی توں بناں لڑن آئے سکھاں نوں پچھے رکھیا گیا سی۔

جنرل گفّ ولوں فوجاں نوں اگے ودھن دا حکم دتا گیا سی۔ سکھاں ولوں گھیرا تنگ ہندا دیکھ کے گولاباری کیتی گئی۔ پھر جنرل گفّ نے فوج نوں روک لیا اتے مورچابندی کرن دا حکم دے دتا۔ جنرل گپھّ نے پیدل فوج نوں دو ڈوزن وچ ونڈیا اتے دوناں نوں دو برگیڈاں دتیاں۔ کھبے ہتھ توں کیپبل ڈوجن وچ ہوگن اتے پینیکؤک برگیڈ، گلبرٹ ڈوجن وچ ماؤٹین اتے گوڈبائے برگیڈ۔ پینی دی برگیڈ نوں رزرو رکھیا۔ وائیٹ دی گھوڑسوار برگیڈ باہرلے ہتھ کھبے پاسے اتے پوپ دی گھوڑسوار برگڈ نوں سجے ہتھ رکھیا۔

جنرل گفّ دے من وچ ڈر سی کہ کتے خالصہ فوج رات نوں حملہ نہ کر دیوے، اس لئی اس نے 13 جنوری نوں شام 3 وجے دے قریب آپ خالصہ فوجاں تے حملہ کر دتا۔ پہلے ہی ہلےوچ سکھ فوجاں نے سجی باہی والی کیپبل ڈوزن جس دی اگوائی پینیکؤک کر رہا سی اس دا وڈا نقصان کیتا۔ سکھاں نے 24وی پیدل ریجیمینٹ لگبھگ ختم ہی کر دتی، جس کرکے باقیاں نوں پچھے ہٹنا پیا۔ اس ہلے وچ برگیڈیئر پینیکؤک، اس دا پتر ، لیفٹینینٹ کوولونیل بروکس، 24ویں ریجیمینٹ دا کمانڈر، اتے دو ہور افسراں دی جان دا نقصان ہویا اتے سکھاں نے اس ریجیمینٹ دا جھنڈا کھوہ لیا۔

سکھاں نے بھارتی فوج دی 25ویں اتے 45ویں بنگال نیٹو انپھینٹری جس وچ سیکھاوتی اتے گورکھا ریجیمینٹاں سن دا بھاری نقصان کیتا۔ سکھاں نے ایہناں دے پنجاں وچوں چار جھنڈے وی کھوہ لئے اتے ایہہ جنگ دے میدان وچوں واپس بھجّ آئے۔

ہوگن برگیڈ نے جنرل کیپبل دی اگوائی وچ جھاڑیاں دے سنگھنے جنگل دی اوٹ لے کے سکھاں تے حملہ کیتا۔ اس نوں کافی سفلتا ملی اتے سکھاں دا کافی نقصان ہویا۔ اس حملے وچ گھوڑسوار اتے پیدل دستے دوویں سن۔ ایچ۔ ایم 61ویں پیدل انپھینٹری گھوڑسوار فوج دی مدد اتے آئی پر سکھ فوج نے سجے پاسے 46ویں بنگال نیٹو انپھینٹری تے حملے کرکے اس نوں کھدیڑ دتا۔

کھبے پاسے جنرل وائیٹ دی گھوڑسوار برگیڈ جنرل شیر سنگھ دا ساہمنا کر رہی سی۔ تیجی کنگج اون لائیٹ ڈریگنج دی ٹکڑی نال کیپٹن انٹ نے اس دی کمان سمبھالی اتے جھاڑیاں وچوں تیزی نال حملہ کر دتا۔ گھوڑسوار ڈویزن دا جنرل تھیکول اس دا دی مدد لئی اس دے مگر ہی سی۔ شیر سنگھ اٹاریوالے نے اس دا زبردست جواب دتا اتے تیجی کنگج لائیٹ ڈریگن دے سارے افسر پھٹڑ ہو گئے۔

سجے پاسے جنرل پوپ نے اپنی برگیڈ نوں اگے ودھن لئی کیہا؛ سجے پاسے 9ویں لینسرج دیاں 2 ٹکڑیاں، پہلی اتے 6ویں بنگال لائیٹ کاویری وچکار اتے کھبے ہتھ 14ویں کنگج لائیٹ ڈریگنج 10 توپاں نال سی۔ جنرل پوپ نے سکھاں ول ودھن دا حکم دتا، جواب وچ سکھاں نے بنگال کاویری دیاں ٹکڑیاں پچھے دھکّ دتیاں۔ 2 ہور برطانوی ریجیمیٹاں نے ایہی کوشش کیتی پر اوہ وی کامیاب نہ ہو سکے۔

رات دے ہنیرے وچ گہگچّ لڑائی لڑی جا رہی سی۔ خالصہ راج پنجاب دی سکھ فوج دا وی کافی نقصان ہو چکا سی۔ پر سردار شیر سنگھ اٹاریوالا اس جنگ دی بہت سوجھوانی نال اگوائی کر رہا سی۔ بری طرحاں پھٹڑ ہوئے سکھ وی ہتھیار سٹن لئی راضی نہیں سن اتے اوہ لہو لہان ہوئے جنگ دے میدان وچ خالصہ راج دا پرچم لہراؤن اتے لاہور دربار نوں اک وار پھر پورن آزاد کرواؤن لئی جوجھ راے سن۔ اس توں پچھوں رات دے ہنیرے وچ زوردار مینہہ پینا شروع ہو گیا۔ جنرل گفّ نے بھاری نقصان ہو جان کارن اپنی فوج نوں لڑائی وچوں پچھے ہٹن دا حکم دے دتا۔

پھر اگلے تن دناں تک لگاتار مینہہ پیندا رہا، خالصہ فوج جنرل گفّ دیاں فوجاں دی اڈیک کردی رہیں، پر اوہ بھاری نقصان کارن میدان چھڈّ کے پچھے ہٹّ چکے سن۔ اس طرحاں سکھ راج پنجاب دیاں خالصہ فوجاں نے اس سوچ دنیا دی سبھ توں طاقتور برطانوی فوج اتے اس دی حمایتی ہندوستان دیاں سانجھیاں فوجاں اتے تریخی جت درج کیتی۔ اس لڑائیوچ اک گل دا ذکر کرنا بندا اے کہ خالصہ فوج ولوں اس وار خالصہ راج دے وفادار سردار ہی لڑ رہے ہن؛ کوئی گدار اس لڑائی وچ نہیں سی۔

نقصان

چیلیانوالا دی اس لڑائی وچ برطانوی فوجاں دا اینا زیادہ نقصان ہویا کہ بھارتی اپ-براعظم اتے دو صدیاں توں ودھ دے راجدور دوران لڑیاں گئیاں لڑائیاں وچ اوہناں دا اینا نہیں سی ہویا۔ اس لڑائی جنرل گفّ دی فوج دے لگبھگ 2800 فوجی مارے گئے سن، جناں وچ 132 افسر وی سن۔ پینیکؤل برگیڈ دی ایچ۔ایم 25ویں ریجیمینٹ دا سبھ توں ودھ نقصان ہویا اس دے 590 فوجی مارے گئے سن؛ جس وچ 14 افسر وی سن۔ جنرل نیٹ دی ایچ۔ ایم۔ تیجی کنگز اون لائیٹ ڈریگن لگبھگ ساری پھٹڑ ہو چکی سی۔ برگیڈیئر پوپ کھدّ عامَ اس لڑائی وچ بری طرحاں پھٹڑ ہو گیا سی۔ 14ویں کنگج لائیٹ ڈریگن دا افسر جنرل کؤرٹن اس لڑائی وچ ماریا گیا، اس دا پیؤ برگیڈیئر کؤرٹن رامنگر دی لڑائی وچ ماریا گیا سی۔

سکھ فوج دا وی بھاری نقصان ہویا، اندازے مطابق ایہہ نقصان ہزاراں وچ ہو سکدا اے پر کتے وی سکھاں ولوں ایہہ انکڑے درج نہیں کیتے گئے۔

لڑائی توں بعد

• برطانوی پریس اتے برطانوی لوک اس بھیانک لڑائی توں بعد سہم گئے سن۔ برطانوی سرکار نے جنرل گفّ دی تھاں کمانڈر ان چیف بزرگ افسر لورڈ نیپیئر نوں لگاؤن دا فیصلہ کر لیا سی۔

• برطانوی پارلیمینٹ وچ اس لڑائی وچ ہوئے نقصان کارن ماتم منایا گیا۔

• ایڈون آرنلڈ نے اس لڑائی وارے لکھا کہ جے سکھ اجیہی اک ہور لڑائی جت جاندے تاں برتانیاں نے پنجاب ول منہ نہیں کرنا سی۔

• جرنل تھیکول نے کیہا کہ: میرا خیال اے کہ اس مہانناس وچوں میرا اک وی سپاہی نہیں سی بچیا۔ برطانوی فوج سکھ فوجیاں توں عینی ڈر گئی سی اوہ میدان وچوں انجھ بھجے جویں بھیڈاں اپنی جان بچا کے بھجدیاں ہن۔

ملتان دی لڑائی

بمبئی توں فوج دے پہنچ جان’تے جنرل وش نے دسمبر 1848 وچ ملتان دے قلعے اتے حملہ کر دتا۔ کئی دن گھیرا پائی رکھیا۔ 30 دسمبر نوں انگریزاں ولوں قلعے اندر سٹے گئے اک گولے نال بارود دے ذخیرے نوں اگّ لگ گئی۔ سٹے وجوں قلعے اندرلا بارود تباہ ہو گیا اتے 500 فوجی مارے گئے۔ مجبور ہو کے مول راج نے اپنی فوج سہت 22 جنوری 1849 نوں ہتھیار سٹ دتے۔ مولراج نوں قید کر لیا گیا اتے قلعے اتے انگریزاں دا قبضہ ہو گیا۔

گجرات دی لڑائی

انگریزاں اتے سکھاں وچ انتلی نرنائک بھڑنت گجرات وچ ہوئی۔ چتر سنگھ اٹاریوالا اپنے پتر راجا شیر سنگھ اٹاریوالے نال آ ملیا۔ بھائی مہاراج سنگھ نے وی اپنی فوجی ٹکڑی سہت ساتھ دتا۔ افغانستان دے حاکم امیر دوست محمد خان نے وی سکھاں دی مدد لئی اپنے پتر دی اگوائی وچ تنّ ہزار گھوڑسوار فوج بھیجی۔ اس طرحاں سکھاں دی گنتی چالی ہزار دے قریب سی اتے کلّ توپاں 59 سن۔ انگریز فوج دی گنتی 68 ہزار سی اتے 96 توپاں سن۔ 21 فروری 1849 نوں سویرے دوہاں دلاں وچ گھمسان دا یدھ ہویا۔ خوب توپاں چلیاں۔ اس نوں ‘توپاں دی لڑائی’ وی کیہا جاندا ہے۔ پر سکھ فوجاں دا گولہ-بارود اک گھنٹے توں بعد ختم ہو گیا۔ اس توں بعد انگریزاں دی وڈی پیدل اتے گھوڑسوار فوج سکھ فوج اتے ٹٹ کے پے گئی۔ سکھاں نے بڑی درڑہتا نال یدھ کیتا، پر انگریز سینا دے بہو-گنتی وچ ہون کارن سکھاں دی انت وچ ہار ہوئی اتے چار ہزار توں ودھ فوجی یدھ وچ مارے گئے۔ سکھ فوج 53 توپاں وی کھہا بیٹھی۔ چتر سنگھ، شیر سنگھ اتے مہاراج سنگھ راولپنڈی والے پاسے بھج گئے اتے ہور کجھ راہ نا نکلدا ویکھ کے دوہاں پیو-پتراں نے 10 مارچ 1849 انگریز جنرل گلبرٹ اگے ہتھیار رکھ دتے اتے 14 مارچ نوں باقی دی سکھ-فوج نے وی ہتھیار سٹ دتے۔

سٹہ

اس طرحاں ہندستان وچ انگریزاں نے گجرات دی لڑائی وچ فیصلہ کن جت حاصل کیتی اتے پنجاب نوں برطانوی ہند دا انگ بنا لیا۔ مول راج اتے مہاراج سنگھ نوں کالے پانی بھیج دتا، خالصہ-فوج نوں توڑ کے غیرمسلج کر دتا، سرداراں دی طاقتاں نوں کمزور کر دتا، پنجاب وچ اچے عہدےآں اتے انگریز افسراں نوں نامزد کر دتا اتے پنجاب راج دے پربندھکی ڈھانچے دی پنر-ووستھا کیتی۔ اس طرحاں مہاراجہ رنجیت سنگھ ولوں قایم کیتا اک طاقتور راج اپنیاں اندرلیاں کمزوریاں کرکے ہی برباد ہو گیا اتے پنجاب دے مالک انگریز بن بیٹھے۔

باہرلے جوڑ

• First Anglo-Sikh War Archived 2010-02-09 at the وے بیک مشین
• Anglo-Sikh Wars Archived 2008-11-20 at the وے بیک مشین