افغان سکھ جنگاں
.svg){kind=small}
افغان-سکھ لڑائیاں افغان پشتوناں دی درانی سلطنت اتے سکھ سلطنت درمیان لڑیوار جنگاں سن۔ اس کشمکش دی شروعات دل خالصہ دے دناں توں شروع ہوئی سی۔ افغان سکھ لڑائی ۱۷۴۸ توں ۱۸۳۹ دے وچکار سکھ سلطنت اتے درانی سلطنت وچکار ہوئے۔ ٹکراء دی شروعات دل خالصہ دے دناں توں ہوئی سی، اتے کابل دی امارت دے درانی سلطنت دے بعد تک جاری رہی۔
پچھوکڑ
سودھوسکھاں نے ۱۷۱۶ وچ مغل سامراج توں بااثر ڈھنگ نال آزادی حاصل کیتی سی، اتے چھوٹے گھلوگھارے دے باو جود اگلے دہاکیاں وچ پھلار کیتا۔ نادر شاہ دے مغل سامراج (۱۷۳۸-۴۰) دے حملے نے مغلاں نوں بھاری جھٹکا دتا، پر ۱۷۴۷ وچ نادر شاہ دی موت توں بعد، درانی سامراج دے بانی احمد شاہ ابدالی نے ایران توں آزادی دا اعلان کر دتا۔ چار سال بعد، ایہہ نواں افغان راج، سکھ گٹھجوڑ نال ٹکراء وچ آیا۔
احمد شاہ ابدالی دیاں مہماں
سودھولاہور دے مغل گورنر شاہ نواز خان دے دلی بھجن توں بعد ۱۲ جنوری ۱۷۴۸ نوں احمد شاہ درانی نے لاہور اتے حملہ کیتا اتے اس اتے قبضہ کر لیا۔ لاہور اتے اکّ گورنر دا قیام کردے ہوئے، احمد نے اپنی فوج نوں مشرق وچ ہور علاقہ لے کے کوچ کیتا، پر منوپر دی لڑائی وچ مغلاں ولوں سکھاں نال گٹھجوڑ وچ ہار گیا اتے قندھار واپس بھجّ گیا۔[۱] چڑھت سنگھ، جسا سنگھ آہلووالیا اتے اعلیٰٰ سنگھ دی اگوائی ہیٹھ سکھ جتھے نے درانی فوجاں نوں اوہناں دی لٹّ توں وانجھے کرکے تنگ کرنا جاری رکھیا۔ اس طرحاں، شاہ دا پہلا حملہ ناکام ثابت ہویا پر اس نے سکھاں نوں مارچ ۱۷۴۸ وچ امرتسر وکھے اپنے آپ نوں دل خالصہ، سکھ سنگھ دی فوج وچ متحد کرن دا موقع دتا۔ سکھاں نے لاہور اتے ۱۲ اپریل ۱۷۵۲ مڑ قبضہ کر لیا۔[۲]
سکھاں نے افغاناں نوں پنجاب توں باہر کڈھن لئی گریلا لڑائی دی ورتوں کیتی۔ نومبر ۱۷۵۷ وچ، سکھاں نے احمد شاہ درانی دے پتر تیمور شاہ درانی دی کمانڈ ہیٹھ امرتسر دی لڑائی (جس نوں گوہلواڑ دی لڑائی وی کیہا جاندا اے) وچ وڈی گنتی وچ افغان فوج نوں ہرایا۔ لاہور دے پتن دی گواہی دین توں بعد، درانی کمانڈر-ان-چیف جہاں خان اتے تیمور شاہ شہر چھڈّ کے بھجّ گئے، اتے چناب اتے راوی دریاواں نوں پار کرن دی کوشش کردے ہوئے، ہزاراں افغان فوجی ڈبّ گئے۔ سکھ پھڑے گئے افغان قیدیاں نوں امرتسر دے مقدس سروور دی صفائی کرن لئی امرتسر لے گئے جسدی افغاناں ولوں بے ادبی کیتی گئی سی۔ ۱۷۵۸ وچ، سکھاں نے افغان فوج دار؉ (فوجی افسر) سعادت خان اپھریدی نوں ہرایا، جو کہ جالندھر توں بھجّ گیا سی، اس توں بعد افغان فوج نوں چارے پاسے توں ہار ملی۔ بھاویں سکھاں نے لاہور اتے قبضہ کر لیا پر افغاناں نے ۱۷۶۱ وچ لاہور اتے مڑ قبضہ کر لیا۔ کجھ مہینیاں دے اندر ہی، مئی ۱۷۶۱ وچ، سکھ فوج نے چاہر محل دے گورنر احمد شاہ دی اگوائی والی افغان فوج نوں ہرایا۔ اس توں بعد سکھاں نے لاہور اتے قبضہ کر لیا۔ ستمبر ۱۷۶۱ وچ، گجراں والہ دے نیڑے، لاہور صوبہ دے گورنر احمد شاہ درانی نوں سکھاں نے ہرایا، درانیاں دے باقی کمانڈراں دی ہار اتے بے دخلی جاری رکھی، انت وچ ستلج توں سندھ تک دا سارا علاقہ سکھاں دے ماتحت ہو گیا۔ احمد شاہ زیادہ تر پنجاب سکھاں دے ہتھوں ہار گیا۔[۳]
اکتوبر ۱۷۶۲ وچ، احمد شاہ درانی نے امرتسر اتے حملہ کیتا پر سکھاں توں ہار گیا۔ دسمبر ۱۷۶۲ وچ راوی فورڈ دی لڑائی وچ سکھ فوجاں نال جھڑپ کیتی۔ نومبر ۱۷۶۳ وچ، سکھ فوجاں نے درانی فوجاں نوں اوہناں 'تے اگے ودھن لئی مجبور کر دتا، جس کارن سیالکوٹ دی لڑائی ہوئی، جتھے افغاناں دی ہار ہوئی۔ , اتے اس ہار دے مدنظر اپنی پنجاب مہم چھڈن لئی مجبور ہو گئے۔ گجراں والہ وکھے، جہان خان نوں سکھاں ولوں بھاری ہار ملی، جسنے پھر ملیرکوٹلا اتے مورنڈا دے قصبیاں نوں برخاست کرکے اپنی جت جاری رکھی، اس توں بعد روہتاس قلعے دے کمانڈر سربلند خان سدوزئی نوں پھڑ لیا گیا اتے قید کر لیا گیا پر بعد وچ سکھ خود مختاری لئی رضا مندی دین توں بعد رہا کیتا گیا۔ تباہی دیاں خبراں نال احمد شاہ نوں غصے وچ آ گیا اتے کھالت دے بیگی ناصر خان نوں لکھیا کہ اوہ سکھاں دے خلاف جہاد (مقدس لڑائی) وچ شامل ہون۔ اوہناں نوں تباہ کرن اتے اوہناں دیاں عورتاں اتے بچیاں نوں غلام بناؤن لئی، احمد شاہ نے ۱۷۶۴ وچ پنجاب ول مارچ کیتا۔ لاہور دے باہر سکھاں ولوں ہار، حملے اتے اگاؤں پہریداراں نوں باہر کڈھن دے نال جہاد دی ناکامیابی دے سٹے وجوں ۱۷۶۵ وچ، احمد شاہ نے قاضی مر محمد نال پنجاب ول مڑ مارچ کیتا پر اس دا اختیار صرف اس دے کیمپ وچ ہی محدود سی کیونکہ اوہ کیمپ دے آلے-دوآلے سکھاں دے جھنڈ دے نال دفاعی پکھ 'تے رہا، جس دے نتیجے وجوں احمد شاہ اک وی پچھا کیتے بناں قابل واپس پرتیا۔سکھ خود مختاری نوں لاہور وچ اکّ سکہ چلا کے قبول کیتا گیا سی جس وچ اوہی شلالیکھ چھاپیا گیا سی جو پنجاہ سال پہلاں بندہ سنگھ بہادر ولوں اپنی موہر 'تے ورتیا گیا سی۔ جس توں بعد ۱۳ سکھ راج دی مڑ قیام کیتی گئی۔[۴] سکھاں نے ۱۷۷۲ وچ ملتان اتے وی قبضہ کر لیا۔ اس توں بعد دا سماں ۱۷۷۲ توں ۱۷۸۰ تک "سکھ انٹرلیوڈ پیریئڈ" وجوں جانیا جاندا اے۔[۵]
تیمور شاہ دیاں مہماں
سودھو
تیمور شاہ اپنے پیؤ احمد شاہ درانی دی موت توں بعد درانی سامراج دی گدی 'تے بیٹھا سی۔ ۱۷۷۹ دے اخیر وچ، تیمور شاہ نے ملتان نوں جتن دا فیصلہ کیتا۔ لاہور اتے ملتان دے صوبیاں 'تے سکھاں دا قبضہ ہون کارن، ایہہ صوبہ تیمور شاہ ولوں حملہ کرن دی کسے وی کوشش لئی رکاوٹ وجوں کم کردے سن، بہت سارے سردار اتے رئیس، درانیاں دی نربھرتا، درانی خود مختاری دا کوئی ستکار نہیں کردے سن، جویں کہ سندھ۔ تیمور شاہ دے ماتحت قلات دے کھانیٹ دے حاکم ناصر خان بلوچ نے افغان بادشاہ دے اختیار نوں قبول نہیں کیتا، نتیجے وجوں، بہاول پور دے مکھی سمیت، ہور درانی سرداراں نوں وی اجیہا کرن لئی متأثر کیتا۔ اس توں بعد تیمور شاہ نے کوٹپالیسی ولوں ملتان نوں مڑ حاصل کرن دی کوشش کیتی اتے اس لئی حاجی علی خان نوں اپنے ایجنٹ دے طور 'تے ساتھیاں سمیت بھنگی سکھ مکھیاں نوں گل بات کرن لئی، ووہار اتے نمر ہون دی صلاح دے کے بھیجیا، پر اس دی بجائے، حاجی علی خان نے بھنگی مکھیاں نوں دھمکی دتی۔ بھنگیاں نے حاجی نوں درخت نال بنھ کے گولی مار دتی جدوں کہ اس دے ساتھیاں نوں کوئی نقصان نہیں پہنچایا گیا اتے تیمور نوں رپورٹ کرن لئی واپس بھیج دتا گیا۔ اپنے اہلکار دی موت دی خبر 'تے، تیمور شاہ نے ۱۸٬۰۰۰ آدمیاں دی اکّ فوج نوں وکھ کر دتا جس وچ جنرل زینگی خان دے ماتحت یوسپھزئی، درانیاں، مغل اتے کزلباش شامل سن، گھٹ جانے-پچھانے رستیاں ولوں مارچ کرن اتے انجانے اتے زنگی دے سکھاں اتے ڈگن دے حکم دے نال۔[۶] خان نے اپنی فوج نوں تحریک نوں خفیہ رکھن دے سخت حکم دتے۔ زنگی خان نے سکھاں نوں اپنی موجودگی بارے سچیت کرن لئی سکھ کیمپ دی سمت وچ جان والے کسے وی انسان نوں قید کرن دے حکماں نال سکھ کینپاں توں ۲۵ کلومیٹر دور روک دتا۔ تیمور شاہ نے اپنے آپ نوں ۵٬۰۰۰ یوسفزئی بندیاں دے مرکز وچ رکھیا۔ سویر توں تھوڑا سماں پہلاں، سکھاں اتے افغان فوج نے حملہ کیتا، بھاویں غیر-متحد افغان فوج دی موجودگی توں پوری طرحاں انجان سن اس دے باو جود سکھاں نے سخت ٹاکرا کیتا پر انت وچ ہار گئے۔ لگبھگ ۳۰۰۰ سکھ مارے گئے سن، اتے ۵۰۰ ہور سکھ پچھے ہٹن دوران اس نوں پار کرن دی کوشش وچ جیہلم دریا وچ ڈبّ گئے سن، جدوں کہ ۲۰۰۰ سپھلتاپوروک دریا دے الٹ کنڈھے تک پہنچ کے بچ نکلے سن۔[۷] جت توں بعد، تیمور شاہ درانی نے شجاباد وچ راحت پہنچاؤن والی سکھ فوج نوں ملن توں بعد ملتان اتے قبضہ کر لیا جتھے ۸ فروری ۱۷۸۰ نوں اکّ گمبھیر لڑائی لڑی گئی۔ سکھاں نے ۲٬۰۰۰ آدمی مارے اتے زخمی ہو گئے اتے لاہور ول بھجن لئی اگے ودھے۔ تیمور نے اوہناں دا پچھا کرن لئی اکّ وڈی فوج بھیجی اتے لاہور توں ۶۴ کلومیٹر دکھن مغرب وچ حجرہ مقیم خان اتے اوہناں نوں پچھاڑن وچ کامیاب ہو گیا۔[۸] اس کامیاب موڑ توں بعد، تیمور نے شجاباد توں ملتان ول تیزی نال جا کے شہر وچ اکّ عام قتل عام دا حکم دتا اتے اس قلعے نوں گھیر لیا جس وچ سکھ فوجاں رہِ رہیاں سن۔ گل بات ہوئی اتے شرطاں نوں قبول کرن دے نال، تیمور نے ۱۸ فروری ۱۷۸۰ نوں قلعے 'تے قبضہ کر لیا، جس توں بعد تیمور شاہ نے مظفر خان نوں ملتان دا ناظم نامزد کیتا اتے عبدل کریم خان بابر، سکھ فوج دے اکّ وگڑے ہوئے مسلمان جرنیل مظفر خان نوں نائب نامزد کیتا گیا۔ ملتان ۱۸۱۸ وچ ملتان دی گھیرابندی دوران سکھ سامراج نوں اس دا نقصان ہون تک افغان حکمرانی ماتحت رہا۔ اس پڑاء دا انت ۲۰ مئی ۱۷۹۳ نوں تیمور شاہ دی موت نال ہویا، جس نال اس دے جانشین زمان شاہ درانی درانی دی گدی 'تے بیٹھ گیا۔[۹]
زمان شاہ دیاں مہماں
سودھوزمان شاہ نے ۱۷۹۶ وچ سکھاں دے خلاف پنجاب دی مہم، جنوری ۱۷۹۷ وچ لاہور اتے قبضہ کرن دی اگوائی کیتی، بناں کسے خلاف دے، کیونکہ سکھ مقدس شہر دی رکھیا کرن لئی امرتسر چلے گئے۔[۱۰] زمان شاہ ۱۳ جنوری، ۱۷۹۷ نوں امرتسر ول ودھیا، جتھے اوہ شہر توں ۱۰ کلومیٹر دور سکھاں ولوں ہار گیا۔ جویں کہ قابل توں خفیہ سوچناواں نے مکھ افغانستان 'تے سنبھاوت ایرانی حملے دی چیتاونی دتی سی، زمان شاہ نوں اپنی پہلی پنجاب مہم نوں چھڈن اتے اپنے بھرا محمود شاہ درانی دی اگوائی ہیٹھ، اس خطرے دا مقابلہ کرن لئی فوج جٹاؤن لئی گھر واپس جانا پیا۔ سکھاں نے لاہور 'تے مڑ قبضہ کر لیا۔ پچھے ہٹن توں بعد، اسنے اپنے ڈپٹی جنرل، احمد خان شاہانچی-باشینچی نوں افغان فوجیاں دے انچارج وجوں لڑن لئی چھڈّ دتا پر اوہ وی سکھاں ولوں ہار گیا اتے ماریا گیا۔[۱۱]
کجھ ویلے لئی محمود شاہ درانی نال نجٹھن توں بعد، زمان شاہ پنجاب واپس آ گیا اتے ۱۷۹۸ دی پتجھڑ وچ، بناں کسے خلاف دے، لاہور اتے قبضہ کر کے اکّ وار پھر اپنی مہم شروع کر دتی، پر ایہہ رنجیت سنگھ دی حکمت عملی سی اسنے لاہور شہر نوں گھیرا پا لیا۔[۱۲] زمان شاہ نے دلی ول کوچ کرن دا ارادہ رکھیا پر سکھاں نے سپلائی روکن لئی اس دے ڈیرے دے لگبھگ ۱۵۰ کلومیٹر نوں برباد کر دتا اتے جھڑپاں وچ شامل ہو گئے۔ درڑھ دشمن دا ساہمنا کردے ہوئے جو قابل نال اس دا کمیونیکیشن کٹّ سکدا سی، شاہ زمان نے وویک دی ورتوں کیتی اتے ۴ جنوری ۱۷۹۹ نوں اپنیاں فوجاں نال افغانستان واپس آ گیا۔ بھنگی سکھ مثل نے لاہور 'تے مڑ قبضہ کر لیا۔[۱۳] زمان شاہ نے پھر سکھاں نوں ونڈن دی کوشش کرن لئی ۱۹ سالا رنجیت سنگھ نوں لاہور دا گورنر نامزد کیتا اتے پشاور واپس پرتیا جتھے سکھاں نے افغاناں نوں جیہلم دریا تک ہرایا۔ دریا پار کردے ویلے، زمان شاہ نے چڑھائی کارن زیادہ تر آدمی، رسد اتے بھاری توپ کھانہ گوا دتا۔ آخرکار، شاہ زمان اتے اسدی باقی دی فوج مہم توں تھکّ کے ۱۷۹۹ دے اخیر وچ قندھار پہنچ گئی۔ زمان شاہ نے ۱۸۰۰ دی بسنت وچ پنجاب دی اپنی تیجی مہم شروع کیتی اتیرنجیت سنگھ نال نجٹھن دی سازش دلچسپی۔ حالانکہ، افغانستان وچ گھریلو جھگڑے ہون کارن، اسنوں اکّ وار پھر اپنے بھرا محمود شاہ درانی نال نجٹھن لئی، اپنی مہم نوں وچالے چھڈن لئی مجبور کیتا گیا سی۔ شاہ زمان پنجاب واپس نہیں آیا اتے محمود شاہ ولوں اس نوں عہدے توں ہٹا دتا گیا۔[۱۴]
مہاراجہ رنجیت سنگھ دیاں مہماں
سودھو
۱۸۱۳ وچ، اٹک دے قلعے دی واپسی دی منگ کرن توں بعد، درانی وزیراعظم وزیر فتح خان نے اٹک نوں گھیر لیا۔ اکّ پنجابی راحت فورس پہنچی اتے تن مہینیاں تک دوویں فوجاں اکّ دوجے دا ساہمنا کردیاں رہیاں، کوئی وی دھر اگے نہیں ودھی۔ جویں ہی گرمیاں دی گرمی نے فوجاں نوں متأثر کرنا شروع کیتا، دیوان موہکم چند نے افغاناں نوں دریا توں پانی لین توں روکن لئی اپنی فوج نوں مارچ کیتا۔ پانی دی سپلائی لئی افغاناں نے ندی ول حملہ کیتا، پر اس نوں توڑن وچ اسمرتھّ رہے۔ موہکم چند نے افغاناں دے کمزور ہون نوں سمجھدے ہوئے، افغاناں 'تے اپنے گھوڑسواراں نوں بھیجیا اتے افغان دو ہزار آدمیاں نوں گوا کے بھجّ گئے ۔
رنجیت سنگھ 'تے دھوکھےبازی دا الزام لگاؤندے ہوئے، فتح خان اپریل ۱۸۱۳ وچ ۱۵٬۰۰۰ گھوڑسواراں دی اگوائی وچ کشمیر توں روانہ ہویا اتے اٹک دے قلعے وچ داخلہ کیتا۔[۱۵] اسے ویلے رنجیت سنگھ نے برھان توں دیوان موکھم چند اتے کرم چند چاہل نوں گھوڑ-سوار، توپخانے اتے پیدل فوج دی اکّ بٹالیئن نال افغاناں دا مقابلہ کرن لئی بھیجیا۔
دیوان موہکم چند نیر نے افغان کیمپ توں ۸ میل (۱۳ کلومیٹر) دور ڈیرا لایا۔ ۱۲ جولائی ۱۸۱۳ نوں، افغاناں دی سپلائی ختم ہو گئی اتے دیوان موکھم چند نیر نے لڑائی دی پیش کش کرن لئی، سندھ ندی دے کنڈھے، اٹک توں ہیدرو تک ۸ کلومیٹر (۵٫۰ میل) مارچ کیتا۔ ۱۳ جولائی ۱۸۱۳ نوں، دیوان موکھم چند نیر نے گھوڑ-سوار نوں چار ڈویزناں وچ ونڈیا، اکّ ڈویزن دی کمان ہری سنگھ نلوآ نوں دتی اتے اکّ ڈویزن دی کمان خود لے لئی۔
فتح خان نے اپنے پٹھاناں نوں گھوڑسوار چارج 'تے بھیج کے لڑائی دی شروعات کیتی، جس نوں سکھ توپخانے دی بھاری گولیباری نے کھدیڑ دتا۔[۱۶] افغاناں نے دوست محمد خان دی اگوائی ہیٹھ ریلی کیتی، جس نے غازیاں دی اک ہور گھوڑ-سوار چارج 'تے اگوائی کیتی، جس نے سکھ فوج دے اک ونگ نوں وگاڑ دتا اتے کجھ توپخانے 'تے قبضہ کر لیا۔ جدوں ایہہ جاپدا سی کہ سکھ لڑائی ہار گئے سن، دیوان موہکم چند نے اکّ جنگی ہاتھی دے اپر اکّ گھوڑسوار فوج دی اگوائی کیتی جس نے افغاناں نوں ہر تھاں توں بھجایا۔فتح خان، اپنے بھرا، دوست محمد خان دی موت دے ڈروں، قابل نوں بھجّ گیا اتے سکھاں نے گواچے توپخانے دے ٹکڑیاں سمیت افغان کیمپ 'تے قبضہ کر لیا۔
اٹک دی جت توں دو مہینے بعد، رنجیت سنگھ نے درانی راج وچ استھرتا دا فائدہ اٹھاؤن دا فیصلہ کیتا، اتے درانی سامراج توں کشمیر نوں کھوہن لئی اکّ مہم شروع کیتی۔ جون تک، دیوان موہکم چند دے پوتے رام دیال دی کمان ہیٹھ ۳۰٬۰۰۰ بندیاں دی فوج نے بارہ مولہ ول کوچ کیتا، جس دی اگوائی رنجیت سنگھ نے پنچھ ول کوچ کیتا۔
رنجیت دی فوج موسلادھار بارش کارن دیر نال پہنچی، جدوں کہ رام دیال دی فوج نے ۲۰ جولائی ۱۸۱۴ نوں بارہ مولہ دے قلعے 'تے قبضہ کر لیا سی۔ جدوں دیال دی فوج کشمیر دے گورنر شپئیاں کول پہنچی، تاں عظیم خان نے اس نوں روک دتا۔ دیری دی کاروائی نال لڑدے ہوئے، دیال نے رنجیت دے ۵٬۰۰۰ جواناں دی مضبوطی دی اڈیک کیتی۔ افغان سنائیپراں ولوں ایہناں مضبوطی نوں روکن لئی مجبور کیتا گیا سی۔ رنجیت سنگھ دی فوج لئی غذا دی سپلائی اکّ وڈا مدعا بن گئی، جس توں بعد ہیضہ پھیل گیا۔ اس دوران، رام دیال، جو شری نگر دے نیڑے پھسیا ہویا سی، نوں عظیم خان توں گل بات لئی امن دا تجویز حاصل ہویا اتے اوہ اکّ مشکل حالت توں اپنے آپ نوں کڈھن دے یوگ ہو گیا۔ رنجیت سنگھ دی مہم فیل ہو گئی۔[۱۷]
امرتسر، لاہور اتے سکھ سامراج دے ہور وڈے شہر جت دی خوشی وچ دو مہینے بعد روشن رہے۔ اٹک وکھے اپنی ہار توں بعد، فتح خان نے ایران دے حاکم علی شاہ، اتے اس دے پتر علی مرزا ولوں ہیرات دے درانی صوبے 'تے قبضہ کرن دی کوشش دا مقابلہ کیتا، جس نال اوہناں دے نویں قبضے والے کشمیر دے صوبے نوں حملے لئی کھلا چھڈّ دتا گیا۔[۱۸]
۱۳ جولائی ۱۸۱۳ نوں سکھ سلطنت اتے درانی سلطنت دے وچکار اٹک دی لڑائی (جو چچ دی لڑائی جاں ہدرو دی لڑائی وی کیہا جاندا اے) سی۔[۱۹] [۲۰] ایہہ لڑائی درانیاں تے سکھاں دی سبھ توں اہم جت سی۔
ملتان دی لڑائی درانی سلطنت دے وزیر اتے سکھ سلطنت دے وچکار ہوئی۔
ملتان تے قبضہ
سودھوجنوری دے شروع وچ سکھ فوج نے نواب مظفر خان دے مظفرگڑھ اتے کھانگڑھ دے قلعیاں 'تے قبضہ کرن نال اپنی مہم شروع کیتی۔ فروری وچ، کھڑک سنگھ دی اگوائی وچ سکھ فوج ملتان پہنچی اتے مظفر نوں سمرپن کرن دا حکم دتا، پر مظفر نے انکار کر دتا۔ سکھ فوجاں نے شہر دے نیڑے اکّ لڑائی جت لئی پر مظفر دے قلعے وچ پچھے ہٹن توں پہلاں اوہ قبضہ کرن وچ اسمرتھّ سن۔ سکھ فوج نے ہور توپخانے دی منگ کیتی اتے رنجیت سنگھ نے اوہناں نوں زمزما اتے ہور وڈے توپخانے بھیجے، جس نال قلعے دیاں کندھاں 'تے گولیباری شروع ہو گئی۔ جون دے شروع وچ، سادھو سنگھ اتے ہور اکالیاں دے اکّ چھوٹے جہے جتھے نے قلعے دیاں کندھاں اتے حملہ کیتا اتے کندھ وچ اکّ پاڑ پایا۔ جویں ہی اوہ انجان گڑھی نال لڑن لئی بھجے تاں وڈی سکھ فوج چوکس ہو گئی اتے قلعے وچ داخل ہو گئی۔ مظفر اتے اس دے پتراں نے قلعے دی رکھیا کرن لئی اکّ حملہ آور کوشش کیتی پر لڑائی وچ مارے گئے۔ ملتان دی گھیرابندی نے پیشاور علاقہ وچ اہم افغان اثر نوں ختم کر دتا اتے ایہہ سکھاں دے پشاور قبضے لئی اہم ثابت ہویا۔[۲۱]
پچھوکڑ
سودھوستمبر، ۱۸۴۴ وچ اپنے پیؤ دی موت مگروں، دیوان مول راج نوں ملتان دا گورنر بنایا گیا سی۔ ۱۸۴۶ وچ انگریزاں دےلاہور دربار اتے قبضے مگروں، لال سنگھ دیاں سازشاں ہیٹھ، اس دا معاملہ ۲۵٪ ودھا دتا گیا۔ اس نے بناں کسے شکایت توں اس نوں منظور کر لیا۔ ایہہ گلّ ۲۹ اکتوبر، ۱۸۴۶ دی ہے۔ لال سنگھ نے ایتھے ہی بس نہیں کیتی ۔ ہن اس نے مول راج دے کئی حق کھوہ لئے پر اس دا اجارہ نہ گھٹایا۔ مول راج دیاں عدالتی طاقتاں وی گھٹا دتیاں گئیاں۔ اس دا نتیجہ ایہہ نکلیا کہ اوہ معاملہ نہ دین والیاں دے خلاف کوئی ایکشن نہیں سی لے سکدا۔ اخیر، تنگ آ کے اس نے دسمبر، ۱۸۴۷ وچ استعفٰی دے دتا۔ ریزیڈینٹ نے اس دا استعفٰی منظور کر لیا اتے نویں صوبیدار دے آؤن تک سیوا نبھاؤن اتے مارچ، ۱۸۴۸ تک ملتان رکن واسطے آکھ دتا۔ ہن فریڈرک کری لاہور وچ نواں ریزیڈینٹ بن کے آ گیا سی۔ اس نے کاہن سنگھ مان نوں ملتان دا نواں صوبیدار لا دتا اتے وینس ایگنیو نوں اس دا سیاسی صلاح کار تے لیفٹینینٹ ایاڈرسن نوں اس دا اسسٹینٹ بنا دتا | ۱۹ اپریل، ۱۸۴۸ دے دن کاہن سنگھ مان ملتان پجا۔ دیوان مولراج نے صوبیداری دا چارج اس نوں سنبھال دتا۔
جدوں چارج لے کے کاہن سنگھ تے دوویں انگریز باہر نکل رہے سن تاں اک فوجی افسر گودڑ سنگھ مذہبی نے ایاڈرسن اتے ایگنیو 'تے حملہ کر کے اوہناں نوں قتل کر دتا۔ ایہہ کوئی اچانک گھٹی گھٹنا نہیں سی ۔ سکھ فوجاں وچ انگریزاں ولوں پنجاب 'تے قبضہ، رانی جنداں دی بے عزتی اتے قید، سکھ جرنیلاں تے افسراں دیاں طاقتاں کھوہنا، غداراں نوں عہدے اتے سنمان بخشنا بارے خبراں پجدیاں رہندیاں سن تے اوہ اندروں-اندری غصے نال بھرے پیتے بیٹھے سن۔ دیوان مول راج دی تھاں کاہن سنگھ مان، تے اوہ وی دو انگریز افسراں دی نگرانی ہیٹھ، لایا جانا وقتی ایکشن دا کارن بنیا۔
جدوں دو انگریز افسراں دے مرن دی خبر فریڈرک کری ریزیڈینٹ کول پجی تاں پہلاں تاں اس نے فوج نوں ملتان جان دا حکم دے دتا پر مگروں اس نے ارادہ بدل لیا تے اس نوں سکھاں تے تھوپن دی ترکیب گھڑنی شروع کر دتی۔ ایہہ سوچ کے اس نے ہربرٹ ایڈورڈز نوں بنو وچ خط بھیج کے آکھیا کہ اوہ کاہن سنگھ مان نوں کہے کہ اوہ دیوان مول راج نوں ہی صوبیدار رہن دیوے۔ مئی، ۱۸۴۸ وچ ریزیڈینٹ نے ایڈورڈز نوں فوج لے کے ملتان جان واسطے آکھ دتا۔ اس ویلے تک (ہیرا سنگھ ڈوگرا ولوں ۱۸۴۵ وچ شہید کیتے بابا بیر سنگھ نورنگ آباد دے وارث) بھائی مہاراج سنگھ وی ملتان پج چکے سن۔ اوہناں نے اتھے پہنچ کے سکھ فوجاں نوں جتھیبند کرنا شروع کر دتا۔
جد مول راج نوں ایڈورڈز دے آؤن دا پتہ لگا تاں اس نے امن سمجھوتے دی پیش کش کیتی۔ ایڈورڈز نے ایہہ پیش کش ٹھکرا دتی تے ملتان 'تیے حملہ کر دتا۔ پہلاں تاں نکیاں-موٹیاں جھڑپاں ہوئیاں پر ۱۸ جون، ۱۸۴۸ نوں اک وڈی لڑائی ہوئی جس وچ ایڈورڈز نوں جت حاصل ہوئی۔ آخری لڑائی پہلی جولائی دے دن ہوئی جس وچ دیوان مول راج دا ہاتھی ماریا گیا تے اس دے نال ہی اس دی موت دی افواہ وی پھیل گئی۔ اس نال اس دے ساتھیاں دے حوصلے ڈگ پئے۔ اس نے اپنے آپ نوں قلعے وچ بند کر لیا۔ انگریزی فوجاں نے قلعے نوں سارے پاسیوں گھیر لیا۔ ایہہ گھیرا چار ہفتے جاری رہا۔ دیوان مول راج، کابل توں امیر دوست محمد خان دی مدد دی آس وی رکھ رہا سی۔ پر نہ تاں کابل توں اتے نہ اٹاری والیاں توں کوئی مدد پجّ سکی۔ ۱۷ دسمبر، ۱۸۴۸ نوں انگریز فوجاں نے قلعے 'تے اک زبردست حملہ کیتا تے اندر داخل ہو گئیاں۔ اخیر مول راج نے ہتھیار سٹّ دتے۔ دیوان مول راج 'تے قتل، جنگ کرن اتے غداری دا مقدمہ چلا کے اس نوں موت دی سزا سنائی گئی (جو گورنر جنرل نے عمر قید وچ بدل دتی)۔ جنوری، ۱۸۵۰ تک اس نوں لاہور قلعہ وچ رکھ کے مگروں فورٹ ولیئمز (کلکتہ) بھیج دتا گیا۔ پر خراب صحتَ کارن اس نوں بنارس لے آندا گیا اتے کھانے وچ ہلکی زہر دے کے اس نوں موت دے منہ وچ دھکّ دتا گیا۔ اخیر، ۱۱ اگست، ۱۸۵۱ دے دن، ۳۶ سال دی عمر وچ اوہ چڑھائی کر گیا۔ دیوان مول راج بارے لارڈ ڈلہوزی دا وچار سی کہ مول راج کول بغاوت دی اگوائی کرن واسطے نہ تاں جگرا سی تے نہ ہی خواہش۔ ایہہ تاں ایڈوارڈیز دیاں زیادتیاں سن جس نے سکھاں دے قومی جذبات اس دے حق وچ کر دتے سن ۔
شوپیاں دی لڑائی ۳ جولائی ۱۸۱۹ نوں سکھ سلطنت توں اک مہماتی فوج اتے کشمیر دے درانی سلطنت صوبہ دے صوبیدار جبار خان وچکار ہوئی سی۔ ایہہ ۱۸۱۹ کشمیر دی مہم وچ فیصلہ کن لڑائی سی
اس لڑائی وچ ۱۸۱۹ دی کشمیر مہم شامل سی، جس کارن کشمیر نوں سکھ سامراج نال ملایا گیا۔[۲۲] جدوں سکھ فوج لڑائی توں بعد سری نگر شہر وچ داخل ہوئی، تاں کھڑک سنگھ نے ہر شہری دی نجی سرکھیا دی گارنٹی دتی اتے ایہہ یقینی بنایا کہ شہر نوں لٹیا نہ جاوے۔ شری نگر 'تے شانتیپورن قبضہ کرنا اہم سی کیونکہ شری نگر، شال بناؤن دا وڈا صنعت ہون توں علاوہ، پنجاب، تبت، اسکاردو اتے لداخ وچکار وپار دا مرکز وی سی۔
سری نگر اتے قبضہ کرن توں بعد، سکھ فوج نوں کشمیر نوں جتن وچ کسے وڈے خلاف دا ساہمنا نہیں کرنا پیا۔ کشمیر دے قبضے نے تبت نال سکھ سامراج دیاں حداں اتے سرحداں طے کر دتیاں۔ کشمیر دی جت نے سکھ سامراج وچ اکّ مکمل جوڑ وجوں چنھت کیتا اتے سامراج دے مالیئے اتے زمینی حصے وچ اہم وادھا کیتا۔[۲۳]
پس منظر
سودھو۱۸۱۴ توں ۱۸۱۹ تک، سکھ سلطنت نوں بھیمبر، راجوری، پنچھ، نورپور اتے ہورناں پہاڑی راجاں دے خلاف لگاتار مہماں بھیجن لئی مجبور کیتا گیا سی۔ ایہناں راجاں وچ بغاوتاں نوں جت کے سکھ سلطنت پیر پنجال رینج اتے کشمیر وچ رستے دے کنٹرول نوں جاری رکھن دی کوشش کر رہا سی۔ حالانکہ درانی سلطنت نے کھیتراں دا ٹھوس پربندھ کیتا کیونکہ پیر پنجال رینج نے سکھ فوجاں نوں سپلائی اتے تازہ فوجاں نوں روک دتا سی۔
۱۸۱۹ وچ، عظیم خان کابل اک فوجی دستہ لیا سی۔ عظیم خان دے مال وزیر بیربال دھر نے سکھ راج دے راجگڑھ لاہور دا سفر کیتا اتے مہاراجہ رنجیت سنگھ نوں درانی سلطنت دے کشمیر توں خاتمے لئی کیہا۔ [۲۴] اس نے رنجیت سنگھ نوں دسیا کہ عظیم خان کشمیر وچ درانی دیاں فوجاں دی اگوائی نہیں کر رہا اتے کشمیر وچ آواجائی دے راہاں بارے جانکاری دتی ۔
۱۸۱۹ء دی کشمیر مہم
سودھوسکھ فوج نے گجرات اتے وزیرآباد وکھے مہم لئی دو شہادراں(آرسنل) دا قیام کیتا۔ [۲۵] ۲۰ اپریل نوں، رنجیت سنگھ نے پیر پنجال دی پہاڑی دے پیراں وچ لاہور توں ۳۰٬۰۰۰ لوک پہاڑی راجاں تک گھل دتے۔[۲۵] اس مہم نوں تن کالماں وچ ونڈیا گیا: مصر دیوان چند نے اگامی فوج دی اکوائی کیتی تے کھڑک سنگھ نے پچھلی فوج دی کمانڈ کیتی، اتے رنجیت سنگھ نے سپلائی لائن دی رکھیا لئی ۱۰٬۰۰۰ فوجیاں [۲۵] دا اک ریزرو تعینات کیتا۔ فوج نے بھیبر نوں مارچ کیتا اتے مڑ اڑکا ہو گیا، اتے بناں کسے ٹکراء دے مقامی حاکم دے قلعے اتے قبضہ کر لیا۔ [۲۵] ۱ مئی نوں، سکھ فوج دے دوویں کالم راجوری اتے اسدے حکمران ، آگر خان کول پہنچے جسنے بغاوت کر دتی اتے لڑائی لئی مجبور کیتا۔ ہری سنگھ نلوا نے اک فورس دی کمان سمبھالی اتے دشمن فوج نوں بھجا دتا، جس نے اپنے بوہتے آدمیاں اتے جنگی سپلائی نوں گواؤن توں بعد بناں شرط ہتھیار سٹن دی پیش کش کیتی۔ [۲۵] اگر خان بھمبر نوں بھیجیا تے بچ نکلن دی کوشش وچ پھڑ لیا گیا، جتھے رنجیت سنگھ دربار لایا سی۔ اس دے بھرا، رحیم اللہ خان، نوں درہ بہرام دی بھال وچ مدد لئی راجوری دا راجا تعینات کیتا گیا سی۔
اک وار جدوں سکھ فوج درہ بہرام تک پہنچ گئی تاں درانی دے تعینات کیتے گئے فوجدار اپنی حفاظت لئی سرینگر بھج گیا۔ پونچھ دے کوتوال میر محمد خان اتے شوپیاں دے کوتوال محمد علی نے دھکی دیوَ اتے ماجا درےآں تے بچاء دی کوشش کیتی پر ۲۳ جون ۱۸۱۹ نوں مصر دیوان چند اگے ہار گئے ۔ [۲۶] کھڑک سنگھ ہن سرمدی تھانا گیا۔ [۲۶][nb ۱] ][۲۶] جدوں کہ مصردیوان چند نے تن حصےآں وچ اپنی فوج نوں ونڈ کے وکھ وکھ پاسیاں راہیں پیر پنجال رینج پار کرن دا حکم دتا۔
لڑائی
سودھوشوپیاں لئی سڑک اُتے سرائے علی [۲۹] وچ فوج دوبارہ اکٹھی ہوئی ۳ جولائی ۱۸۱۹ نوں سکھ فوج نے شوپیاں راہیں سرینگر جان دی کوشش کیتی مگر جبار خان دی اگوائی وچ اک درانی فوج نے اس نوں روک لیا۔ درانی فوج نے سکھ توپخانے دے حملے دی تیاری وچ اپنے آپ نوں قلعہ بند کیتا اتے بھاری توپخانہ لیاندا [۲۵]|group=nb}}، پر سکھ اس لئی تیار نہیں سی، کیونکہ اوہناں نے صرف ہلکیاں بندوقاں ای لیاندیاں سن۔[۳۰]
اک وار اسدی توپخانے دی سیما وچ، مسٹر دیوان چند نے اک توپخانے دی بنھ اتے کئی پیدل اتے گھوڑ سوار چارج دے نال جنگ شروع کیتی۔ جدوں تک سکھاں نے اپنیاں توپاں اگے نہیں ودھنا شروع کر دتا تاں درانی دی فوج نے اپنیاں زندگیاں تباہ کرن دیاں سکھ کوششاں نوں واپس لے لیا۔ حالانکہ، جدوں مسٹر دیوان چند سکھاں دے کھبے پکھے اُتے بندوقاں دی رفتار دی نگرانی کر رہا سی، جبر خان نے اک افتتاح دیکھیا اتے درانی دے سجے پاسے دی اگوائی کیتی جس نے مصر دیوان چند دی توپخانے دی بیٹری' تے حملہ کیتا، دو بندوقاں نوں پھڑ لیا اتے سکھاں نوں ' "۔[۳۱] حالانکہ سکھ کھبی بانہہ اتے حملہ کرن والے درانی دی فورس اوہناں دے کھبے پاسیوں کھل دتی گئی سی اتے سکھ دی سجی بانہہ دے کمانڈر اکالی پھولا سنگھ نے اپنیاں فوجاں نوں اکٹھا کیتا اتے جنگ دا میدان بھر وچ توپخانے دی بیٹری تک اپنی کمانڈ دی اگوائی کیتی۔ نزدیکی لڑائی توں بعد دوہاں پاسیاں نے تلواراں اتے تلواراں دی ورتوں کیتی، درانی فورس دے دھڑے واپس چلے گئے اتے جبار خان جنگ توں بچ کے گھائل ہو گیا۔ [۲۵]
نتیجہ
سودھوحالانکہ دوویں پاسے بھاری نقصان ہوئے، جبار خان اتے اسدی فوج جنگ دے میدان توں پچھے ہٹ گئے اتے سندھ دریا توں اپروں کشمیر توں نس گئے۔ [۳۲] جدوں سکھ فوج نے لڑائی دے بعد سرینگر وچ داخل ہو گئی تاں کھڑک سنگھ نے ہریک شہری دی نجی حفاظت دی گارنٹی دتی اتے ایہہ یقینی بنایا کہ شہر نوں لٹیا نہیں گیا۔ سرینگر دا پرامن قبضہ سرینگر دے کاروباری روپ وچ اہم سی جس وچ اک وڈی شال بناؤن والی صنعت وی سی، ایہہ پنجاب، تبت، سکردو اتے لداخ وچکار وپار دا مرکز وی سی۔ [۳۳]
سرینگر لین توں بعد، سکھ فوجاں نوں کشمیر نوں جتن لئی کوئی وڈی مزاحمت نہیں سی۔ حالانکہ جدوں رنجیت سنگھ نے دیوان موکھم چند دے پتر موتی رام نوں کشمیر دے نویں گورنر دے طور تے تعینات کیتا سی تاں اسنے کشمیر دے اندرلے مضبوط گڑھاں توں خراج یقینی بناؤن لئی "بہت سارے فوجی" بھیجے سن جو سکھ راج دے خلاف مزاحمت دا توڑ کر سکدے سن۔ [۳۲] کشمیر دی جت نال سکھ سلطنت وچ "وڈا وادھا" ہویا اتے "اہم" سلطنت دی آمدن وچ وادھا ہویا۔ [۳۳]
۱۸۲۳ء وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ اتے پشتون قبیلیاں وچکار نوشہرہ دی جنگ شروع ہوئی۔ اس جنگ وچ سکھاں دی جت ہوئی اتے اوہناں نے پشاور دی وادی اتے قبضہ کر لیا۔
۱۴ مارچ ۱۸۲۳ نوں نوشہرا دی خونی لڑائی وچ، رنجیت سنگھ دی اگوائی وچ سکھ فوجاں نے پیشاور دے سرداراں ولوں حمایت حاصل یوسپھزئی افغان نوں ہرا دتا۔ عظیم خان براکزئی اس حادثہ توں اینا دکھی ہویا کہ مئی دے شروع وچ ڈیڈھ مہینے بعد دکھ اتے نموشی نال ہی اسدی موت ہو گئی۔[۳۴]
جمرود دی لڑائی افغانستان دے بادشاہ اتے سکھ سلطنت دے وچکار ۳۰ اپریل، ۱۸۳۷ نوں لڑی گئی۔ سکھ درہ خیبر نوں لنگھ کے جلال آباد تے قبضہ کرنا چاہندے سن۔ پر افغانیاں نے اوہناں نوں جمرود دے تھاں تے ہی روک لیا تے لڑائی ہوئی۔ اس لڑائی وچّ افغاناں دی جت ہوئی۔
جمرود دی لڑائی تیجی افغان-سکھ جنگ وچ پنجویں اتے سبھ توں وڈی لڑائی سی۔ لڑائی دے نتیجے نوں لے کے اتہاسکاراں وچ اختلاف ہن۔ کجھ افغاناں دی قلعے اتے پشاور شہر جاں جمرود دے شہر نوں سکھاں ولوں جت لین دا دعوہ کردے ہن۔ دوجے پاسے، کجھ کہندے ہن کہ ہری سنگھ نلوا دی قتل دے نتیجے وجوں افغان دی جت ہوئی۔ جیمس نورس، ٹیکساس اے اینڈ ایم انٹرنیشنل یونیورسٹی دے سیاسیات دے پروفیسر، کہندے ہن کہ لڑائی بیسٹا رہی سی۔[۳۵][۳۶]
حوالے
سودھو- ↑ Dupree, Louis (2014). Afghanistan. Princeton University Press. p. 335. ISBN 9781400858910..
- ↑ Grewal, J. S. (2008). The Sikhs of the Punjab Volumes 2-3. Cambridge University Press. pp. 91–93. ISBN 9780521637640..
- ↑ «Afghanistan A History From 1260 To The Present».
- ↑ Grewal, J. S. (2008). The Sikhs of the Punjab Volumes 2-3. Cambridge University Press. pp. 91–93. ISBN 9780521637640..
- ↑ Sughra, Bibi (1994). "Peshawar under the AFGHANS (1753-1819)" (PDF). PRR: 162. Retrieved 4 October 2021..
- ↑ Muhammad Khan, Ashiq (1998). THE LAST PHASE OF MUSLIM RULE IN MULTAN (1752 - 1818) (Thesis). University of Multan, MULTAN. p. 157. Retrieved 4 December 2021..
- ↑ Gupta, Hari Ram (2000). Studies In Later Mughal History Of The Punjab 1707-1793. Sang-e-Meel Publications. pp. 237–240. ISBN 9789693507560..
- ↑ Hari Ram Gupta (2001). History of the Sikhs: The Sikh Commonwealth. Munshirm Manoharlal Pub Pvt Ltd. pp. 432–435. ISBN 9788121501651..
- ↑ Drahm, Abdel (2020). "Afghanistan A History From 1260 To The Present". AAF: 155. Retrieved 4 October 2021..
- ↑ Jaswant Lal Mehta (2005). Advanced Study in the History of Modern India 1707-1813. New Dawn Press, Incorporated. p. 680. ISBN 9781932705546..
- ↑ Jean Marie Lafont (2002). Maharaja Ranjit Singh. Oxford University Press. p. 17..
- ↑ Jann Tibbets (2016). 50 Great Military Leaders of All Time. Vij Books India Private Limited. p. 460. ISBN 9789385505669..
- ↑ Jaswant Lal Mehta (2005). Advanced Study in the History of Modern India 1707-1813. New Dawn Press, Incorporated. p. 680. ISBN 9781932705546..
- ↑ Drahm, Abdel (2020). "Afghanistan A History From 1260 To The Present". AAF: 155. Retrieved 4 October 2021..
- ↑ Griffin, Lepel Henry (1892). Ranjit Singh. Oxford: Clarendon Press..
- ↑ (2001) Encyclopaedic history of Indian freedom movement. New Delhi: Anmol Publ. ISBN 978-81-261-0938-8.
- ↑ Singh, Khushwant (1999). A History of the Sikhs. Vol. 1, 1469–1839. Oxford University Press..
- ↑ Sparks, Jared (1842). The North American Review (in en). O. Everett.
- ↑ Cunningham 1918, pp. 152–153
- ↑ Jaques 2006, p. 81
- ↑ Sandhu, Autar Singh (1935). General Hari Singh Nalwa 1791–1837. p. 10..
- ↑ Chopra, Gulshan Lall. The Panjab as a Sovereign State, Lahore: Uttar Chand Kapur and Sons. p. 26..
- ↑ Chopra, Gulshan Lall (1928), The Panjab as a Sovereign State, Lahore: Uttar Chand Kapur and Sons.
- ↑ Nalwa 2009, p. 45
- ↑ ۲۵.۰ ۲۵.۱ ۲۵.۲ ۲۵.۳ ۲۵.۴ ۲۵.۵ ۲۵.۶ Johar 2000
- ↑ ۲۶.۰ ۲۶.۱ ۲۶.۲ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےPrinsep52لئی۔ - ↑ Drew 1875, p. 156
- ↑ Murray 1883, p. 203
- ↑ Sikh Missionary College, pp. 17–18
- ↑ Chopra 1928, p. 25
- ↑ Sikh Missionary College, p. 19
- ↑ ۳۲.۰ ۳۲.۱ Prinsep 1846, p. 53
- ↑ ۳۳.۰ ۳۳.۱ Chopra 1928, p. 26
- ↑ Gupta, Hari Ram (2008). The Sikh Lion of Lahore Maharaja Ranjit Singh, 1799-1839). Munshiram Manohorlal. p. 180. ISBN 978-81-215-0515-4..
- ↑ Lafont, Jean Marie (2002). Maharaja Ranjit Singh (in en). Atlantic Publishers & Distri.
- ↑ Nalwa, Vanit (2009-01-13). Hari Singh Nalwa, "champion of the Khalsaji" (1791-1837) (in en). Manohar. ISBN 978-81-7304-785-5.
سائیٹ غلطی: <ref> ٹیگ اک ٹولی جیدا ناں "nb" اے ہیگے نیں، پر کوئی <references group="nb"/> ٹیگ نا لبھیا۔