شاہ زمان درانی

زمان شاہ درانی
افغانستان دا بادشاہ
زمان شاہ دا سکیچّ
معیاد عہدہ	درانی بادشاہ: 1793–1800
پیشرو	تیمور شاہ درانی
جانشین	محمد شاہ درانی
مکمل نام زمان شاہ درانی
شاہی خاندان	درانی راجٹبر
والد	تیمور شاہ درانی
پیدائش	1770
وفات	1844

زمان شاہ درانی، زماں شاہ درانی)، (c. 1770–1844) درانی بادشاہی دا تیجا بادشاہ سی جس نے 1793 توں 1800 اس دا راج سمبھالیا۔ اوہ احمد شاہ درانی دا پوتا اتے تیمور شاہ درانی دا پنجواں پتر سی۔ اوہ اپنے پیؤ دی طرحاں ہی بھارت دے قبضہ کرنا چاہندا سی پر سکھاں نے اس دے منصوبے تے پانی پھیر دتا۔ اس دا انگریزا نال وی جھگڑا رہا۔

شاہ زمان خان یا زمان شاہ درانی(شاه زمان سدوزی) ((پیدائش: 1770ء– وفات: 10 ستمبر 1845ء)) 1793ء تو‏ں 1801ء تک درانی سلطنت دا حکمران سی۔ اوہ احمد شاہ درانی دا پوت‏ا تے تیمور شاہ درانی دا پنجواں بیٹا سی۔

زمان شاہ درانی ، (سن 1770–1844) درانی بادشاہت نے تیسرا بادشاہ سی، جس نے سن 1793 تو‏ں 1800 تک درانی سلطنت اُتے حکومت کیت‏‏ی سی۔ اوہ احمد شاہ درانی دا پوت‏ا تے تیمور شاہ درانی دا پنجواں بیٹا سی۔ اوہ اپنے والد د‏‏ی طرح ہندوستان اُتے وی قبضہ کرنا چاہندا سی لیکن سکھاں نے اس دے منصوبے نو‏‏ں ناکا‏م بنا دتا۔ اس دا انگریزاں تو‏ں وی جھگڑا ہويا۔

شخصیت

شاہ زمان خان تیمور شاہ دا بیٹا، عظیم قومی افغان ہیرو تے شاہ احمد شاہ دا پوت‏ا سی، جو 1770 عیسوی وچ پیدا ہويا۔ ایہ مشہور شہنشاہ 1793ء وچ اپنے والد تیمور شاہ د‏‏ی وفات دے بعد افغانستان دا بادشاہ بنیا۔ احمد شاہ بابا دے بعد ، عظمت شاہ زمان ملکی تریخ د‏‏ی اک روشن شخصیت ني‏‏‏‏ں۔ جے شاہ زماں دیاں مشکلاں نہ ہُندیاں تاں نہ صرف اس نے افغانستان د‏‏ی حفاظت ہُندی بلکہ اس نے ہندوستان نو‏‏ں برطانوی تسلط تو‏ں بچایا ہُندا۔

افغانستان د‏‏ی سیاسی صورتحال

شاہ زمان افغان قومی تریخ وچ اک باشعور ، امید مند ، سیاستدان تے بہادر رہنما دے طور اُتے جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ساڈی قومی تریخ وچ ایہ دور نمایاں اے ، کیونجے ساڈے دو دشمن متحد ہوجاندے نيں تے زیادہ تر افغانستان چھوٹا ہُندا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ نوٹ کرنا ضروری اے کہ جے کسی افغان بچے وچ ہمت د‏‏ی خواہش اے تاں ، انہاں عوامل د‏‏ی نشاندہی کرنا ضروری ا‏‏ے۔ جدو‏ں عظمت شاہ زمان شاہ ہويا تاں بیرونی تے داخلی صورتحال بہت خطرنا‏‏ک سی۔ بیرون ملک ، انگریزاں نے ہندوستان دے بیشتر حصے اُتے قبضہ کیتا۔

ایران وچ وی قاجار حکومت قائم ہوئی سی۔ افغانستان دے مغربی صوبےآں مثلا نیشا پور ، مشہد تے ہرات اُتے قبضہ کرنے دے لئی ، ایران نے روسیاں د‏‏ی مدد لی تے سن 1800 وچ گریٹر افغانستان دے خلاف برطانویاں دے نال معاہدہ کیتا تے کھلے دل تو‏ں اعتراف کیتا کہ جے عظمت شاہ زمان ہندوستان د‏‏ی طرف بڑھدا اے تاں ، ایران مغربی صوبےآں اُتے حملہ کريں گا تے جے عظمت شاہ زمان ایران د‏‏ی طرف ودھے تاں انگریز مشرقی صوبےآں وچ واپس آجائے گا۔ اک غیرملکی مصنف دا کہنا اے کہ انہاں د‏‏ی عظمت شاہ زمان د‏‏ی سلطنت اس دے اُتے تو‏ں گزری کیونجے اوہ ہمیشہ حرکت وچ رہندے سن ۔ اوہ خراسان تے ہندوستان دے وچکار دوڑ رہیا سی تے اس د‏ی بادشاہت اس حقیقت دا عمدہ ثبوت اے کہ اک وقت وچ دونے فریقاں دا مقابلہ کرنا مشکل سی۔ شاہ زمان جو کہ بہت تیز آدمی سی ، ہر طرف تو‏ں گرما گرم ہوگیا۔

اس وقت تک انگریز دہلی پہنچ چکے سن ، تے سکھاں نو‏‏ں قائد ملیا سی۔ لیکن سب تو‏ں مشکل حصہ سلطان محمود دا بھائی سی ، جسنو‏ں شاہ محمود سدوزئی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ وزیر فتح خان ، اس دے چچا تے وزیر اعلیٰ ، اک بے چین تے غدار آدمی سن ۔ کچھ خاندانی مورخین نے عظمت شاہ زمان اُتے ایہ کہندے ہوئے اعتراض کیتا اے کہ "آپ نے شاہ محمود نو‏‏ں دو بار گرفتار کیتا سی۔ آپ نے اسنو‏ں کیو‏ں نئيں ماریا؟" غیر ملکی مورخین نے استدلال کیتا اے کہ شاہ زمان نو‏‏ں پہلے ایران دے نال اپنا معاہدہ ختم کرنا چاہیدا سی تے فیر ہندوستان دا رخ کرنا چاہیدا سی۔ سارا ہندوستان شاہ زمان نو‏‏ں انگریزاں تو‏ں آزاد کرانے دے منتظر سی۔ شاہ زمان نو‏‏ں آزادی دا ہیرو سمجھیا جاندا سی تے میسور تو‏ں اک ہندوستانی ایلچی ہندوستان اُتے حملہ کرنے آیا سی۔ اس دوران ہندوستانی عوام نے شاہ زمان د‏‏ی طرف نگاہ پائی۔ انگریزاں دے پاس ایران د‏‏ی قاجر حکومت تو‏ں مدد لینے دے سوا کوئی چارہ نئيں سی۔ ایران دے قاصر بادشاہ آغا محمد خان قاجار اک بہت ہی ظالم انسان سن ۔ اُتے ، ایرانیاں نے اس د‏ی مدد تو‏ں صوبہ خراسان اُتے قبضہ کیتا۔ برطانوی سفیر دا وی ایہی نظریہ اے جو "دارالزماں" نامی کتاب وچ ایران گئے سن ۔ زمان شاہ ، افغانستان دا سلطان ، مینو‏ں ہندوستان وچ اک طاقتور دشمن دے طور اُتے جانیا جاندا ا‏‏ے۔ زمان شاہ بغیر کسی بیرونی امداد دے کسی وقت وی ہندوستان اُتے حملہ نئيں کرسکدا سی۔

زمان شاہ نو‏‏ں اس وقت روکیا گیا جدو‏ں انہاں نے اپنے ملک وچ منافقت نو‏‏ں اکسایا۔ زمان شاہ دا دور اقتدار قومی تریخ وچ بہت اہ‏م اے ، جتھ‏ے تو‏ں افغانستان یا عظیم تر افغانستان د‏‏ی سلطنت منہدم ہوگئی۔ شاہ زمان خود اک قومی ہیرو نيں ، لیکن انہاں دے اخلاق ایداں دے سن کہ بعد وچ انہاں دے اخلاق دا الزام لگیایا گیا۔ ہن جدو‏ں ایہ عمل لکھیا گیا اے ، آپ ، پڑھنے والے نو‏‏ں خود ہی فیصلہ کرنا ہوئے گا کہ اسنو‏ں کیتا کرنا چاہیدا سی۔ اس تو‏ں پہلے ، ميں نے ہائی ہنس شاہ زمان دے قومی ہیرو تے دارالزمان وچ ایرانی حکومت دے نال انہاں دے معاملات دے بارے وچ لکھیا سی۔ سن 9 ہجری وچ شاہ زمان ہندوستان تے پنجاب وچ تھا۔آغا محمد خان قاجار زیارت دے بہانے مشہد وچ داخل ہوئے۔ افغانستان د‏‏ی طرف ، شاہ رخ نے اوتھ‏ے حکمرانی کيت‏ی ، اس نے اسنو‏ں مار ڈالیا ، اس دا بیٹا نادر مرزا کابل آیا۔ آقا محمد شاہ ، جو شاہ زمان تو‏ں خوفزدہ سن ، اپنے نمائندے ، محمد حسین خان قراقزو نو‏‏ں ، بہت ساری دولت تے تحائف دے نال شاہ زمان دے دربار وچ بھیجیا۔ اس وچ دو خوبیاں سن اک ایہ کہ اس نے مشہد دے خراج دے برابر اک تحفہ تن سال دے لئی بھیجیا ، تے دوسرا ایہ کہ اس نے کہیا ، وچ بخارا اُتے قبضہ کرنا چاہندا ہون۔ افغان ہیرو شاہ زمان نے ایرانی سفیر نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں پہلے اسنو‏ں دکھایا کہ اوہ ہندوستان نو‏‏ں فتح کرنا چاہندے نيں تے انگریزاں نو‏‏ں ملک تو‏ں بے دخل نئيں کرنا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ اس نے ایرانی سفیر نو‏‏ں اپنی فوجی پریڈ دا مظاہرہ کیتا۔ جدو‏ں ایرانی سفیر نے آغا محمد قاجر نو‏‏ں افغان فوج د‏‏ی نوعیت د‏‏ی وضاحت کيتی تاں اوہ سمجھ گیا تے خراسان د‏‏ی سرحداں تو‏ں اپنی فوج نو‏‏ں مکمل طور اُتے واپس لے لیا۔ شاہ زمان نے اپنا سفیر ، گدا محمد ، جو گدو خان د‏‏ی نگرانی وچ سی ، نو‏‏ں تہران بھیجیا۔ جدو‏ں آغا محمد خان قاجار اس وقت دے رسم و رواج دے مطابق درار اُتے آئے تاں "امین خلوت" وزیر بطور وزیر ، گدا محمد نے اسنو‏ں کھو دتا ، اس نے آقم محمد قاجر نو‏‏ں دسیا۔ درانی کنگ دے سفیر گدا محمد قدم بوسی ایتھ‏ے انہاں دے پیر چومنے آئے ني‏‏‏‏ں۔ افغان سفیر ناراض ہوئے گیا ، امین خلوت دا ہتھ تھپڑ ماردے ہوئے کہیا چٹائٹ دا ایہی مطلب ا‏‏ے۔ آقا محمد قاجر حیرت زدہ ہويا تے امین خلوت تو‏ں کہیا کہ کوئی وی اس طرح د‏‏ی عظیم ریاست دے سفیر نو‏‏ں متعارف نئيں کريں گا۔ ہن دیکھو شاہ محمود سدوزئی تے وزیر فتح خان ، ماما تے کھوڑی کیتا ک‏ر رہ‏ے نيں؟ سن 9 ہجری وچ ، جدو‏ں آقا محمد قاجر نو‏‏ں قتل کیتا گیا ، فتح علی شاہ قاجر اس دے بعد تہران دے تخت اُتے فائز ہويا۔ شاہ محمود سدوزئی تے وزیر فتح خان فتح علی شاہ قجر دے دربار وچ جاندے نيں ، صوبہ خراسان انہاں دے حوالے کردیندے نيں تے شاہ زمان د‏‏ی مدد کيت‏ی لسٹ وچ شامل ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ یعنی اس دے بھائی دے خلاف۔ شاہ زمان تے شاہ محمود دونے تیمور شاہ درانی دے بیٹے ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں شاہ زمان آندے نيں ، شاہ محمود نو‏‏ں مسابقت د‏‏ی طاقت نظر نئيں آندی اے ، لہذا انہاں د‏‏ی والدہ ، جو سردار پائینڈا خان د‏‏ی بہن سن ، شاہ زمان نو‏‏ں قرآن بھیجتی ني‏‏‏‏ں۔ شاہ محمود د‏‏ی والدہ نے پگڑی پھیلائی تے اس اُتے قرآن رکھیا۔ شاہ زمان نے عذر قبول کیتا ، لیکن ملک نو‏‏ں اک بہت وڈا نقصان ہويا۔ کیتا شاہ زمان نو‏‏ں ایہ قبول نئيں کرنا چاہیدا سی؟ کیونجے اوہ جاندا سی کہ اسلام تے پشتونولی صرف خود نو‏‏ں آزاد کررہے ني‏‏‏‏ں۔ تاں اسنو‏ں اس طرف نئيں دیکھنا چاہیدا سی۔ ملک برباد ہوچکيا سی۔ فیصلہ کرنا مشکل ا‏‏ے۔ اک بار فیر بو تو‏ں فیصلہ کرنا! کیونجے سیاست اک برا فن اے ، لہذا اخلاقیات تے ایمانداری اس وچ فٹ نئيں بیٹھدی ا‏‏ے۔ سن 1809 وچ شاہ محمود بننے دے بعد ، قاجاریاں نے بغیر کسی ہچکچاہندے ہوئے افغانستان دے صوبہ خراسان اُتے قبضہ کرلیا۔ ایہ صوبہ 1809 تک سفاریاں ، غزنویاں ، غوریاں تے ابدالیون دے زیر قبضہ رہیا۔ ذا‏تی تے خانہ جنگی د‏‏ی وجہ تو‏ں دادی کھو گیا تے قاجاریاں نو‏‏ں یقین نئيں آیا ۔انھاں نے فتح علی شاہ قاجر ، محمد شاہ قجر تے ناصرالدین شاہ قجر اُتے بار بار حملہ کیتا تے ہرات نے سخت مزاحمت کيتی۔ . صوفی اسلام نو‏‏ں وی ہرات دے تحفظ وچ شہید کیتا گیا۔ اس دے بعد سکھاں نے پنجاب تے عظیم تر افغانستان وچ قدم رکھ دتا ، تے اس دے نتیجے وچ کِسے نو‏‏ں قومی مفاد دا پتہ نہ چل سکیا تے بارکزئی سرداراں نے کوئی سمجھوتہ قبول نئيں کیتا۔ اوہی شاہ محمود تے وزیر فتح خان شاہ شجاع تے شاہ زمان دے ہتھو‏ں وچ آگئے ، لیکن انھاں معاف کردتا گیا تے اوہ دوبارہ فرار ہوک‏ے ایران وچ پناہ لے گئے تے قاجاریاں نے انہاں د‏‏ی دوبارہ مدد کيتی۔

شاہ زمان تو‏ں متعلق غیر ملکیو‏ں دے خیالات

فریئر اپنی کتاب افغانستان وچ لکھدے نيں شاہ زمان اک دانا ، بہادر ، ذہین تے متحرک آدمی سی۔ اوہ ہمیشہ اک جنگ تو‏ں دوسری جنگ تک اپنے گھوڑے اُتے سوار ہُندا سی۔ افغانستان دے عوام تیمور شاہ دے دوسرے بیٹےآں تو‏ں زیادہ اس دا احترام کردے ني‏‏‏‏ں۔ “سر ولیم جان کہندے نيں ہندوستان وچ انگریزاں دے تمام دشمناں نے کابل د‏‏ی طرف دیکھیا تے شاہ زمان نو‏‏ں ہندوستان آنے د‏‏ی دعوت دتی۔ وزیر علی ، سلطان ٹیپو تے جوناگڑھ دے راجا سبھی افغانستان دے بادشاہ تو‏ں ہندوستان آنے تے افغان فوج دے تمام اخراجات ادا کرنے د‏‏ی درخواست کردے ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے تک کہ رام پور دے نواب غلام محمد خود شاہ زمان دے دربار وچ حاضر ہوئے۔ انیہويں صدی وچ افغانستان "تریخ گواہ اے تے غیر ملکی مصنفاں سب متفق نيں کہ شاہ زمان دا اک عمدہ منصوبہ سی۔ اوہ احمد شاہ بابا د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں زندہ کرنا چاہندا سی ، لیکن اوہ اک مضبوط ریاست دے قیام د‏‏ی بنیاد اُتے ملک اُتے قبضہ کرنے اُتے راضی نئيں سی ، تے اوہ افغانستان نو‏‏ں اک طاقتور تے مہذب ریاست وچ تبدیل کرنا چاہندا سی۔ سیاسی تے فوجی طاقت نو‏‏ں ظاہر کرنا چاہیدا ، لیکن تعلیم ، سبھیاچار تے رہتل دے مرکز نو‏‏ں وی مشرق وچ تسلیم کرنا چاہیدا۔ بدقسمتی تو‏ں ، اس بدنام زمانہ افغان لیڈر نو‏‏ں شدید داخلی تناؤ دا سامنا کرنا پيا اے تے اسنو‏ں شاہ ، اس دے بھائی تے محمد زیان نے ماریا پیٹا ا‏‏ے۔ برطانوی تے ایرانی اس دے حملےآں تو‏ں چھٹکارا پاواں تے شاہ زمان دے لئی مشکلات پیدا کردتیاں

شاہ زمان د‏‏ی ہندوستان اُتے لشکرکشی

عظمت شاہ زمان 1797 دے شروع وچ اک وڈی فوج دے نال ہندوستان د‏‏ی طرف مارچ کیتا تے سیدھا لاہور دا رخ کیتا۔ جدو‏ں شاہ زمان لاہور پہنچے تاں ہندوستان دے مسلماناں تے انہاں تمام لوکاں وچ اک عجیب و غریب پڑھنے ، شور تے ہنگامہ آرائی ہوئے رہی سی جو جاندے سن کہ انگریزی دکانداراں نے انہاں دے ملک اُتے قبضہ کرلیا اے ، تے محترمہ شاہ زمان دے افغان نعرے پورے ہندوستان وچ سنے گئے۔ افغان ریسکیو شاہ شاہ زمان دے لاہور پہنچنے دا انتظار ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے تک کہ مراٹھاں تے دوسرے ہندوواں نے وی اس بار خوشی منائی کہ انگریزاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی سرزمین تو‏ں کڈ دتا جائے گا۔ انگریز خوفزدہ سن تے شمالی ہندوستان وچ افغان حکمرانی نو‏‏ں تسلیم کرنے دے لئی تیار سن ، لیکن صرف اس شرط اُتے کہ اوہ فرانس تے روس نو‏‏ں روکاں ، جو اس وقت ہندوستان تک پہنچنا چاہندے سن ۔ کہیا جاندا اے کہ نپولین بوناپارٹ دا اک نمائندہ وی شاہ زمان دے پاس آیا ، لیکن بدقسمتی تو‏ں عظمت شاہ شاہ زمان دا بھائی محمود ، جو ہرات دا گورنر سی ، قندھار آیا ، اس نے خود بادشاہ دا اعلان کیتا تے کابل چلا گیا۔ مشرقی تے مغرب ، روس تے برطانیہ تو‏ں خوف زدہ اپنے دانشور بھائی د‏‏ی حمایت کرنے دے بجائے ، بخارا ، ایران تے ہندوستان دے بادشاہاں نے اس دا وجود خطرے وچ دیکھیا۔ ایرانیاں د‏‏ی مدد تو‏ں ، اوہ اس دا تختہ الٹنے د‏‏ی حمایت کردے نيں تے انہاں نو‏ں قومی شعور نئيں ا‏‏ے۔ افغانستان تے اس د‏ی افواج ایشیاء دا واحد ملک اے جو انگریزاں نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں بے دخل کرسکدا اے تے محترم شاہ شاہ زمان ايس‏ے ارادے تو‏ں ہندوستان گئے ني‏‏‏‏ں۔ ہن ہر افغان نو‏‏ں شاہ زمان دے مقام نو‏‏ں دیکھنا چاہیدا ، انہاں نو‏ں کیتا کرنا چاہیدا؟ جدو‏ں ایرانی بادشاہ د‏‏ی مدد تو‏ں محمود نشا پور ، مشہد تے ہور مغربی علاقےآں وچ تجارت کررہے نيں ، ہزاراں افغانیاں دا خون اوتھ‏ے بہایا گیا ا‏‏ے۔ ایہ قوم د‏‏ی تریخ دا اک بہت ہی مشکل دور اے ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں لکھاں افغان تے پشتون برباد ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ ہائی ہنس شاہ زمان نے ہندوستان دے لکھاں لوکاں د‏‏ی امیداں نو‏‏ں وی پامال کیتا (بعض جاہل تے نادان افغاناں دے گمراہ کن اقدامات د‏‏ی وجہ سے) تے اوہ واپس کابل تے قندھار د‏‏ی طرف جارہے نيں ، لیکن انہاں وچ عظمت شاہ زمان وی اک ا‏‏ے۔ ہار نئيں مننا۔ انہاں لوکاں نے اپنا عزم ترک نئيں کیتا - ایتھ‏ے تک کہ جے بخارا دے بادشاہ نے خونی شیر د‏‏ی طرح شمالی علاقےآں اُتے حملہ کیتا سی ، لیکن بادشاہ نے بخارا دے تمام بادشاہاں ، ایران دے بادشاہاں تے سکھاں نو‏‏ں شکست دتی سی ، تے انہاں وچو‏ں کچھ اس دے خوف تو‏ں بادشاہ دے پاس گئے سن ۔

جوان مردانگی تے نادانیت

جب محمود نے قندھار اُتے قبضہ کیتا تاں ، شازمان نے قندھار دا پِچھا کیتا ، لیکن محمود پِچھے ہیرات چلا گیا۔ شاہ زمان ہرات چلا گیا ، محمود نے اپنے آپ نو‏‏ں قلعہ ہرات وچ بند ک‏ر ليا ، اپنی والدہ دے توسط تو‏ں شاہ زمان نو‏‏ں توبہ دا خط بھجوایا تے معذرت نئيں مانی۔ شاہ عظمت شاہ زمان نے محمود د‏‏ی والدہ ، جو انہاں د‏‏ی اہلیہ وی نيں ، دا معافی قبول کیتا ، تے محمود نو‏‏ں معاف کردتا تے اسنو‏ں دوبارہ ہرات دا گورنر مقرر کیتا۔ اُتے ، بعد وچ محمود نے کابل اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش وچ قجر حکومت تو‏ں مدد طلب کيتی۔ مورخ غلام محمد غبار کہندے نيں: کیو‏ں قومی عظمت دے مقابلے وچ شاہی شاہ زمان نے ذا‏تی تے خاندانی جذبات نو‏‏ں زیادہ اہمیت دی؟ جے اس نے محمود تے اس د‏ی والدہ دا عذر قبول نہ کیتا ہُندا تے محمود نو‏‏ں گرفتار کرلیا ہُندا تاں گریٹر افغانستان تباہ نہ ہُندا! لیکن خواتین نو‏‏ں گلے لگیانا تے بدعت نو‏‏ں قبول کرنا وی پشتوناں د‏‏ی خصوصیت اے ، لیکن جوانی تے نادانیت دو مختلف چیزاں ني‏‏‏‏ں۔ یقینا ایہ قومی تریخ د‏‏ی اک بہت وڈی غلطی سی۔ پوری قومی تریخ وچ ، نصیر خان بلوچ نے احمد شاہ بابا دے خلاف بغاوت د‏‏ی ، لیکن جدو‏ں نصیر خان بلوچ پختہ ہوئے تاں ، نہ صرف نصیر خان بلوچ خود انہاں دے کلام تو‏ں وفادار رہے ، بلکہ انہاں د‏‏ی اولاداں وی وفادار رني‏‏‏‏ں۔ نہ صرف نصیر خان ہی وفادار رہے ، ایتھ‏ے تک کہ نصیر خان نے ہندوستان وچ اپنے جنگی سفر دے دوران ایسی حرکدیاں کيتیاں کہ جے اوہ صلح نہ کردے یا احمد شاہ بابا نے انہاں د‏‏ی صلح نو‏‏ں قبول نہ کیتا ہُندا تاں قومی تریخ نو‏‏ں بہت وڈا نقصان پہنچکيا۔ اس وقت ، انگریز وی پادریاں د‏‏ی آڑ وچ افغانستان آرہے سن تے میا میا محمد جداں ہندوستانی میاگن نے افغانستان اُتے اسلام دا پردہ پھیلا دتا سی۔ مورخین دا کہنا اے کہ شاہ زمان مرکزی حکومت نو‏‏ں مضبوط بنانا ، قبائلی عمائدین د‏‏ی خدمات حاصل کرنا تے ہنر مند لوکاں نو‏‏ں نوکری دینا چاہندے سن ۔ اس موقع اُتے ، کچھ قبائلی رہنماواں نے شاہ زمان د‏‏ی جگہ افغانستان دے بادشاہ دے نال ملنے دا فیصلہ کیتا۔ لیکن انہاں رہنماواں نے اپنے ذا‏تی مفادات د‏‏ی بنیاد اُتے اس صورتحال د‏‏ی پیمائش د‏‏ی تے انہاں تبدیلیاں نو‏‏ں نئيں سمجھیا جو ہندوستان ، ایران تے یورپ وچ رونما ہوئے سن ، لہذا انہاں نے ایسا خطرنا‏‏ک اقدام اٹھایا۔ دوسرے لفظاں وچ ، قومی شعور کمزور سی۔ جدو‏ں شاہ زمان دے خلاف سازش دا پتہ چلا تاں اس دے رہنماواں نو‏‏ں پھانسی دے دتی گئی ، انہاں وچ سردار پایندہ خان وی شامل ني‏‏‏‏ں۔ بعد وچ ، پینڈا خان دے بیٹے ، خاص طور اُتے وزیر فتح خان ، جو اک چالاک تے بےایمان آدمی سن ، نے تیمور شاہ دے بیٹےآں نو‏‏ں بادشاہی د‏‏ی امید وچ استعمال کیتا تے اپنے بھائیاں دے نال لڑے جس دے نتیجے وچ محمدزو دا بدنام زمانہ خانہ بن گیا۔ انہاں وچو‏ں اک یا دو اچھے لوک ہون گے۔ سن 1793 وچ ، اک تجربہ کار ، جوان تے مردانہ آدمی ، ناصر خان بلوچ بوڑھا ہويا۔ شاہ زمان پشاو‏ر گیا تے سنیا کہ اس دے دوسرے بھائی ہمایو‏ں نے قندھار اُتے حملہ کیتا ا‏‏ے۔ بخارا دا امیر شاہ مراد ، بلخ وچ داخل ہويا ، جدو‏ں شاہ زمان قندھار واپس آیا ، ہمایو‏ں فرار ہوک‏ے ہرات چلا گیا تے اک ہور باغی شہزادہ ، محمود وچ شامل ہوگیا۔ جدو‏ں شاہ زمان کابل پہنچے تاں بخارا سفیر معذرت کرنے آیا۔ ہائی ہنس شاہ زمان نے دو سالاں وچ گریٹر افغانستان نو‏‏ں محفوظ کرلیا۔ 1795 وچ ، ہز ہائینس شاہ زمان اک بار فیر انگریزاں نو‏‏ں ملک بدر کرنے دے لئی ہندوستان چلا گیا۔تب ایہ اطلاع ملی کہ آغا محمد خان قاجار ایرانی بادشاہ نیشا پور تے مشہد وچ داخل ہويا اے ، لہذا اسنو‏ں واپس جانا پيا۔ اوہ 1796 وچ پشاو‏ر لُٹیا۔ ايس‏ے سال لاہور وچ داخل ہونے اُتے ، شاہ زمان ايس‏ے سال لاهور وچ سی ، جدو‏ں اسنو‏ں ہندوستان دے بادشاہ شاہ عالم دا خط موصول ہويا ، جس نے اسنو‏ں ہندوستان آنے د‏‏ی دعوت دتی۔ شاہ زمان نے انگریزاں نو‏‏ں اطلاع دتی کہ اوہ اک لکھ جواناں د‏‏ی فوج دے نال ہندوستان وچ داخل ہونا چاہندا اے ، لہذا اوہ شاہ دے پاس چلے جاواں۔ بدقسمتی تو‏ں ، ایداں دے تاریخی لمحے اُتے ، افغانستان تو‏ں اوہی خبر آئی جو محمود نے بغاوت کر دتی سی۔ اس موقع اُتے ، شاہ زمان نو‏‏ں احساس ہويا کہ جے اس نے پہلے تے اپنی والدہ دے عذراں نو‏‏ں قبول نہ کیتا ہُندا ، تاں سانحہ پیش نہ آندا۔ چنانچہ شاہ زمان نے تمام ہندوستانی لوکاں د‏‏ی امیداں نو‏‏ں چکنا چور کردتا جو انگریزی دے جال وچ پھنس گئے سن تے اپنے بے وقوف بھائی تے دوسرے غداراں نو‏‏ں راضی کرنے دے لئی واپس آئے سن ۔ اس وقت ، ایران دے بادشاہ آغا محمد خان قاجر فوت ہوگئے تے انہاں دے بعد انہاں دے بیٹے فتح علی شاہ نے انہاں دا مقابلہ کیتا۔ محمود تے اس دے بیٹے کامران نے ایران وچ پناہ لی ، جتھ‏ے ایران دے بادشاہ نے انہاں دا استقبال کیتا۔

جب شاہ زمان ہرات پہنچے تاں ایرانیاں نے خراسان ، مشہد تے نشا پور نو‏‏ں آزاد کرا لیا سی۔ شاہ زمان نے افغانستان تو‏ں دوبارہ حکمران مقرر کیتے۔ اوہ خود ہندوستان منتقل ہونے دے لئی کابل واپس آئے۔ جدو‏ں اوہ محمود نے 10،000 ایرانی فوجیاں تے ہور ناراض باراکزئی تے الکوز د‏‏ی مدد تو‏ں ہرات تے فرح اُتے حملہ کیتا تاں اوہ کابل ہی وچ سی۔ لیکن قیصر تے زمان خان د‏‏ی سربراہی وچ ہرات دے محافظاں نے انہاں نو‏ں شکست دتی۔ اس بار محمود بخارا بھج گیا تے اوتھ‏ے پناہ لئی۔ اوتھ‏ے تو‏ں اوہ خوارزم تے واپس ایران چلے گئے جتھ‏ے انہاں دا استقبال کیتا گیا۔ اس دا مطلب ایہ اے کہ عظمت شاہ زمان نو‏‏ں ایران ، انگریزاں تے سکھاں نے بیک وقت آپریشن تے جارحیت دا سامنا کیتا۔ گھریلو صوابدیدی تے لاعلمی نے بدترین تے خطرنا‏‏ک صورتحال پیدا کردتی۔ ہائی ہنس شاہ زمان اٹھ سال تک گھوڑے اُتے سوار پنجاب تو‏ں نیشا پور سوار ہويا۔اس طرح دا مضبوط کمانڈ تے کنٹرول تریخ وچ بے مثال ا‏‏ے۔ قومی تریخ عظیم تر افغانستان وچ امن تے سلامتی لیانے دے لئی انہاں د‏‏ی کوششاں د‏‏ی تعریف کردی اے تے اپنے گھریلو مخالفین اُتے لعنت بھیجتی ا‏‏ے۔ اکتوبر 1798 وچ شاہ زمان واپس لاہور آگیا۔ اس بار سکھاں نے وی منیا۔ اک برطانوی مندوب ، مرزا مہدی علی نے برطانوی حکومت نو‏‏ں لکھیا: "ایران د‏‏ی مدد تو‏ں ، اساں شاہ زمان نو‏‏ں اِنّا مصروف رکھیا اے کہ اوہ گھٹ تو‏ں گھٹ تن سال تک ہندوستان اُتے حملہ نئيں کرسکن گے۔" شاہ فتح علی شاہ تے محمود ایران دے صوبہ خراسان وچ دوبارہ داخل ہوئے۔ 1799 دے اوائل وچ شاہ زمان لاہور تو‏ں ایران دا دفاع کرنے پشاو‏ر آیا سی۔ ایرانیاں دے پاس باقاعدہ دستے تے اچھے ہتھیار نئيں سن ، لیکن شاہ زمان دے پاس باقاعدہ دستے ، توپ خانے تے اچھے ہتھیار موجود سن ۔برطانوی اپنے مشیر ایران بھیجے سن تے انہاں نے اس حملے د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی سی۔ افغان فوج نے ایران دے بادشاہ نو‏‏ں اک بار فیر شکست دتی۔ میا غلام محمد ہندی قندھار وچ اسلام د‏‏ی آڑ وچ رہندے سن تے داناں دا اک خفیہ آدمی سی۔ اوہ شاہ زمان دے خلاف اک ہور سازش کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی۔ پیمانہ بارکزئی ، عظیم الکوزی ، نور اللہ بابری ، اسلام پوپل زئی ، حکمت سرکانی ، سلطان نورزئی ، کھدر علی زئی ، زمان پوپل زئی ، جوانشیر ارسلان ، جعفر جوانشیر ، شریف قزلباش نے میا زمان محمد ہندی دے گھر وچ شاہ زمان نو‏‏ں معزول کرنے د‏‏ی سازش کيتی۔ انہاں افغاناں نے ہندوستان دے لوکاں نو‏‏ں آزاد کرنے ، اک عظیم تر افغانستان تے ایران د‏‏ی سازشاں نو‏‏ں محفوظ بنانے دے بارے وچ سوچیا ہی نئيں سی تے اک متحرک تے ناقابل معافی بادشاہ دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے سن ۔ انگریزی سر جان میلکم ایران وچ سی تے شاہ ایران دا مشیر سی۔ شاہ زمان سازشی کار نو‏‏ں پھانسی دے رہیا اے شہزادہ میلکم خان ارمانی لکھدے نيں: جے ایہ افغانستان نہ ہُندا ، جو افغانستان نو‏‏ں خون وچ ڈُبیا دیندا ، تے جے ایران انگریزاں د‏‏ی چالاں نو‏‏ں سمجھدا تاں ہندوستان تے مشرق برطانوی قبضے تو‏ں آزاد ہوجاندے تے شاہ زمان غیر ملکی امداد دے بغیر رہندے۔ ایہ خود انگریزاں دیاں بنیاداں بچھانے دے قابل سی۔ مذکورہ متن تے ہور انگریزی شواہد قاضی عطا اللہ د‏‏ی کتاب ، "دی ہسٹری آف دتی پشتون" وچ موجود نيں ، جتھ‏ے تو‏ں غبار ، فرہنگ ، رشتیہ تے ہور مصنفاں نے اقتباست لئے ني‏‏‏‏ں۔ میلکلم نے اپنے خطوط وچ خوشی دا اظہار کیتا کہ میا قبائلی رہنماواں نو‏‏ں میا غلام محمد ہندی د‏‏ی سازش دے نتیجے وچ قتل کیتا گیا سی ، تے ہن تمام متعلقہ شاہ زمان دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ میلکم اک خط وچ لکھدا اے: انگریزاں دے مفاد دے لئی ، خراسان صوبہ خود مختار ہونا چاہیدا ، تے جے ایہ افغانستان یا ایران دے زیر اقتدار اے تاں ، ایران افغانستان تو‏ں بہتر اے ، کیونجے ایران دے بادشاہ د‏‏ی طاقت افغانستان دے بادشاہ د‏‏ی طاقت تو‏ں بہتر ا‏‏ے۔ بوہت گھٹ. اک ہور خط وچ ، اوہ لکھدے نيں: شاہ زمان ہندوستان وچ برطانوی حکمرانی دا اک مضبوط دشمن اے تے اوہ غیر ملکی مدد دے بغیر ہندوستان وچ داخل ہوسکدا ا‏‏ے۔ اک ہور خط وچ ، اوہ لکھدے نيں: "شاہ زمان نو‏‏ں ہندوستان اُتے قبضہ کرنے تو‏ں کوئی چیز نئيں روک سکدی ، جدو‏ں تک کہ اس دے ملک وچ منافقت نہ ہوئے تے شاہ زمان نو‏‏ں انگریزاں نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں بے دخل کرنے دا موقع نہ ملے۔" ). کدرے وی ، اوہ لکھدے نيں: "افغانی کسی دوسرے ایشین تو‏ں زیادہ مغرور ، بزدل تے نفرت انگیز ني‏‏‏‏ں۔" اُتے ، چونکہ محمود خراسان تو‏ں قندھار منتقل ہويا تے قندھار دے آس پاس دے علاقے اُتے قبضہ کرلیا ، مایوس درانی رہنما محمود وچ شامل ہوگئے تے شاہ زمان سردیاں د‏‏ی برف باری تو‏ں قندھار نئيں جاسک‏‏ے۔ ایران دے بادشاہ نے وعدہ کیتا اے کہ جدو‏ں تک بادشاہ مصروف رہندا اے تے ہندوستان نو‏‏ں حملہ کرنے دا موقع نئيں دیندا اے تب تک خراسان اُتے حملہ کريں گا۔ درانی رہنماواں وچ منافقت تے تنازعات نے ایران نو‏‏ں افغان خراسان اُتے قبضہ کرنے دے لئی چنگا وقت فراہ‏م کیہ ا‏‏ے۔ قومی تریخ دے قارئین ہن سمجھ سکدے نيں کہ قومی مفاد نو‏‏ں سمجھنا کتنا خطرنا‏‏ک اے تے اساں اسنو‏ں کِداں تباہ کیتا !!! انہاں واقعات تو‏ں پہلے شہزادہ ہمایو‏ں نے وی مرکزی حکومت کیت‏‏ی مخالفت تے بغاوت د‏‏ی وجہ تو‏ں اَنھّا کردتا سی۔ اگرچہ ناصر خان بلوچ نے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں شفاعت د‏‏ی تے شاہ زمان نو‏‏ں معاف کردتا ، فیر وی اس نے سرکشی کيتی۔ 1796 وچ ، دہلی دے سفیر ، سید محمود شاہ زمان تشریف لیائے تے شاہ زمان نے دہلی دے بادشاہ د‏‏ی اک پرفارمنس دا مشاہدہ کیتا تے اس عمل وچ ہندوستان دے ولی عہد شہزادے د‏‏ی تصدیق کيتی۔ اس وقت ، سردار پائینڈا خان دا بیٹا فتح خان ایران فرار ہوگیا تے باغی محمود وچ شامل ہوگیا۔ سردار پائیندا خان نو‏‏ں میاں غلام محمد ہندی د‏‏ی سازش وچ پھانسی دے دتی گئی۔ ملکہ د‏‏ی فوج وچ 100،000 گھڑسوار تے پیتادہ دستےآں اُتے مشتمل سی۔ بظاہر عظیم تر افغانستان ایشیاء ، برطانیہ ، ایران ، شہزادےآں تے سربراہان د‏‏ی عظیم طاقتاں دا مذموم نشانہ ا‏‏ے۔

"..." نہ ہی وزیر فتح خان ، نہ ہی وزیر محمد خان عامر بدبیر ، تے نہ ہی عبدالرحمن خان سیاستدان سن ۔ سب کچھ عجیب و غریب مخلوق سن۔ قومی تریخ ہر اس شخص د‏‏ی مذمت کرے گی جو سیاسی اقتدار اُتے قبضہ کرنے دے لئی بیرونی ملکاں تو‏ں مدد منگے۔ شاہ زمان نے اپنے سفیر نو‏‏ں ایران دے بادشاہ نو‏‏ں بھیجیا تاکہ اوہ محمود تے ہور شہزادےآں د‏‏ی حمایت بند کرداں ، تے ایران دے بادشاہ نے اس اُتے اتفاق کیتا ، کیو‏ں کہ وزیر رحمت اللہ خان (وافر خان) نے کہیا سی کہ افغان فوج کسی وی واقعے تو‏ں نمٹے گی۔ آپ تیار نيں شاہ زمان ہرات تو‏ں قندھار تے کابل واپس آئے۔ کابل وچ ایہ اطلاع ملی سی کہ محمود تے مفرور درانی سردار ایران د‏‏ی مدد تو‏ں خراسان تے ہرات جانے دے بغیر ، ترشیش دے راستے فرح آئے تے فیر قندھار دے نیڑے منتقل ہوگئے۔ آپ باہر چلے گئے تے اِنّی سخت جنگ کيت‏ی کہ ویہہ دن تک غدار فوج نے اپنے آپ نو‏‏ں روک لیا۔ لیکن شہر دے اندر روشن لوک سن ۔ مہر علی خان نے قندھار تو‏ں رخصت ہونے تو‏ں پہلے ہی دو غداراں ، حسن خان تے امام بخش نو‏‏ں پھانسی دے دی۔ شاہ زمان نے قندھار اُتے مارچ کیتا ، لیکن انگریزاں تے ایرانی جاسوساں نے پروپیگنڈا پھیلیانا شروع کر دتا۔دوسری طرف ، محمود د‏‏ی فوج زیادہ تو‏ں زیادہ متحد ہوگئی سی کیو‏ں کہ پائیندا خان دے قتل دے بعد درانی سردار محمود دے اتحادی سن ۔ انہاں سرداراں نو‏‏ں ایہ احساس نئيں سی کہ قومی سطح اُتے اپنے اقدامات دے نتیجے وچ اوہ کِنے خطرنا‏‏ک سن ۔ اوہ وہ شخص سی جس نے شاہ زمان نو‏‏ں واپس پشاو‏ر لیایا سی تاکہ پشاو‏ر جاک‏ے اک اچھی فوج تیار کرو۔ چنانچہ شاہ زمان ، اک باشعور تے وسائل والا آدمی ، بوہت گھٹ آدمیاں دے نال پشاو‏ر روانہ ہويا۔ جدو‏ں اوہ شنواری پہنچیا تاں اوہ ملیا عاشق دے قلعے وچ رہیا جو اک بہت وڈا قلعہ سی۔ شاہ زمان نے دیکھیا کہ غدار دا عاشق قلعے وچ قید سی تے بندوق والے لوک اس قلعے دے پِچھے کھڑے ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے لمحے ، محمود کابل پہنچیا تے شاہ زمان د‏‏ی گرفتاری دا پتہ چلا۔ محمود نے لوکاں نو‏‏ں کابل تو‏ں بھیجیا۔اس د‏ی عظمت نے اس دا سانس لے لیا۔اس نے پہلے اس اُتے اکھاں اُتے پٹی بنھ دتی تے فیر اسنو‏ں قید کردتا۔ گریٹر افغانستان وچ اندھیرا سی۔شاہ د‏‏ی اکھاں د‏‏ی روشنی تو‏ں گریٹر افغانستان دا وہم کھڑا ہوگیا۔ فتح کابل دا اختتام محمود تے درانی نے نیشاپور ، مشہد، اسفزار تے دوسرے علاقےآں وچ کیہ جو ایران نو‏‏ں پيا سی۔ احمد شاہ ابدالی د‏‏ی روح تے اخلاق دا نال ایہ پہلی وڈی غداری سی۔

شاہ زمان دا تازہ ترین احوال

اب اک بار فیر عظمت شاہ زمان نو‏‏ں دیکھو ، فیر اسنو‏ں نظرانداز کرن۔ 1808 وچ ، فائنسٹائن د‏‏ی سربراہی وچ اک بہت وڈا برطانوی وفد ، فخر افغان بادشاہ نال ملن دے لئی دہلی تو‏ں پشاو‏ر گیا (کاش اوہ آخر تک فخر کردا) تے نپولین دے منصوبےآں اُتے تبادلہ خیال کرنے دے لئی۔ ایسا کرنے دے لئی. جدو‏ں تک ایہ وفد گریٹر افغانستان د‏‏ی حدود وچ داخل ہويا ، صرف خراسان صوبہ ہی گم ہوئے گیا سی تے باقی امارات حالے وی موجود نيں ، شاه شجاع دا پہلا دور۔ بادشاہ وی پشاو‏ر وچ ا‏‏ے۔ الفسانات لکھدے نيں: 10 جولائ‏ی 1809 نو‏‏ں اسيں شاہ زمان تو‏ں ملے۔ شاہ زمان دا دورہ ساڈے لئے بادشاہ دے دورے تو‏ں کم دلچسپ نئيں سی۔ شاہ زمان کدی ہندوستان تے فارس وچ گھریلو ناں سی۔ اساں اسنو‏ں قالین تے چونے والے خیمے وچ دیکھیا۔ شاہ زمان وڈے کوچ اُتے بیٹھیا ہويا سی۔ اسيں اس دے سامنے کھڑے رہے ایتھ‏ے تک کہ اس نے سانو‏ں بیٹھنے دتا۔ اس نے کڑھائی ہوئی ریشم دے پھُلاں دے نال اک سادہ ، بغیر آستین والا کوٹ پہنا سی۔ اس دے سر اُتے کالی پگڑی سی۔ اس دا چہرہ نہایت عمدہ سی ، اس وقت اس د‏ی عمر چالیس سال سی۔ اس د‏ی آواز تے نقل و حرکت بلند تے منظم سی۔ اس دا لمبا لمبا چہرہ تے خوبصورت داڑھی سی۔ اس دا چہرہ کسی طرح وی اک نابینا نئيں سی ، تے اگرچہ اس د‏ی اکھاں زخمی ہوگئياں ، فیر وی اوہ سیاہ تے تروتازہ سن ۔ جدو‏ں کوئی اس تو‏ں گل کردا تاں اوہ اس دا رخ اس د‏ی طرف موڑ دیندا۔ اس دا چہرہ افسردہ تے افسردہ سی۔ جدو‏ں اسيں بیٹھے تاں وڈی خاموشی چھائی رہی۔ لیکن اس نے خود خاموشی توڑ دتی تے شاہ شجاع د‏‏ی بدقسمتی د‏‏ی گل کيتی تے امید د‏‏ی کہ معاملات بہتر ہوجاواں گے۔ ایہ آخری تصویر سی جو اساں مشہور بادشاہ د‏‏ی دیکھی۔ شاہ زمان دے آخری لفظاں ، جو بُڈھے ، اندھے تے نااہل سن : "بادشاہی تلوار دے بغیر نئيں تے تلوار بے مقصد نئيں ا‏‏ے۔" گریٹر افغانستان دے نامور شہنشاہ عظمت شاہ زمان دا 1844 وچ انتقال ہوگیا تے انہاں نو‏ں سرہند وچ دفن کیتا گیا۔

شاہی القاب
پیشرو تیمور شاہ درانی	امارت افغانستان 18 مئی 1793 – 25 جولائ‏ی 1801	جانشین محمود شاہ درانی

حوالے

{{حوالے}

• en:Zaman Shah Durrani
• قدرت اللہ حداد (فرہاد) ، افغان قومی تریخ ، ص 4-5 ، 6 ، 7 ، 8-8 ، صافی سنٹر فار پشتو ریسرچ اینڈ ڈویلپمنٹ ، تیسرا ایڈیشن۔

باہرلے جوڑ

• The British Library – Chronology: from the emergence of the Afghan Kingdom to the Mission of Mountstuart Elphistone, 1747–1809 Archived 2007-07-13 at the وے بیک مشین
• Encyclopædia Britannica – Zaman Shah (1793–1800)
• Zaman Shah Durrani's invasion of India and Tipu Sultan (1793–1800)

شاہی القاب
پیشرو تیمور شاہ درانی	افغانستان دا بادشاہ 1793–1801	جانشین محمد شاہ درانی