پنجابی لوک گیت
پنجابی لوک گیت لوک مناں دے ایہجئے سچے تے سمُچے پرگٹاوے نیں جیہڑے ستّ سدھ لوک ہردیاں وِچوں جھرنیاں دی طرحاں جھرکے، لوک وِرثیاں دا ان٘گ بَݨدے ہوئے پِیڑھیو پیڑھی اگیرے تُردے نیں۔ ایہ پنجابی قوم دا اَن ونڈیا قیمتی سرمایہ نیں۔ پنجابی زبان دے لوک ادب دی ایہ ایہجئی پلیٹھی کرت نیں جیہناں وچ پنجابیاں دے اوچیتن من دیاں آپ مہاریاں چھلاں لئے بدھّ روپ دھاردیاں رہندیاں نیں۔ ایہ پنجابی لوکائی اندر سانجھ تے اپݨت دی وَگدی سان٘جّھی رو نوں پنر سرجیت کرن تے سانجھی پنجابی رہتل کڑی تے بھاوک ایکتا وچّ بنّھی رکھݨ دا سارتھک کردار ادا کردے نیں۔
انسانی رہتل ناݪ ایہناں دا رِشتَہ بڑا قدِیم اے۔ رہتل دی سان٘جّھی سوچ، سان٘جّھے ولولیاں تے پرمپراگت رہت بہت دا عکس ایہناں وِچوں جھلکاں ماردا اے۔ انسانی رہتل تے انسانی ہردیاں دے ایہ اِنّا قرِیب نیں کہ وششٹ ادب، جیہناں وشیاں دا کئی وار احاطَہ نئِیں کَر سَکدا، اوہناں نُوں وی ایہناں لوک گیتاں وچّ زبان مِݪ جان٘دی اے۔
پنجابی لوک گیت، لوک سبھیاچار دا ہی پرکاش نیں۔ سبھیاچار دی جِنّی بہرن٘گی تے وَنّ سونّی جھات لوک گیتاں وچّ دیکھݨ نوں مِݪدی اے، اوہ ادب دے کِسے وی ہور ادب روپ وچّ اپنا پرگٹاؤ نئِیں لَبّھ سَکدی۔ لوک سبھیاچار ناݪ اس پرکار دی نکٹی سان٘جھ دے وسِیلّے ناݪ ای لوک گِیتاں دی پُھلکاری دا اکّ اکّ دھاگّا سبھیاچاری قدراں قِیمتاں تے رسماں ناݪ پروئیا ہویا اے۔ انسان دے جمّݨ توں لَے کے مرن تَکّ شاید ای پنجابی رہت بہت دا کوئی ایہجئا موقع ہووے جِتھے لوک گِیت ساتھ نَہ دین٘دے ہوݨ۔ خُشی غمی، جمّݨ مرن، میݪ، وچھوڑے، رُتاں، تِتھاں، دِناں دہاراں، رسماں، رواجّاں تے ہور سماجّی کاراں، ویہاراں وچّ لوک گیت انسان دے اَن٘گ سَن٘گ رہن٘دے نیں۔ اِس کَرکے ای ایہناں نُوں لوک سبھیاچار دا بھن٘ڈار منّیا جان٘دا اے۔
ترِیخ
سودھوتریخی طَور تے لوک گیتاں دی سرجنا، اُدوں توں شُرُوع ہوئی جدوں انسان نے بولی بولدے سماج وچّ رشتے ناتیاں دی دُنیا وچّ رہݨ سہݨ شروع کیتا۔ مُڈھلے ویلّے وچ ایہہ ناچ تے سنگیت ورگیاں کلاواں ناݪ سانجھے روپ وچ وجُود وچ آئے۔ انسانی کرت دے ہنگاریاں وجوں ایہ انسان دے دُکھ سُکھ، تنگیاں ترشیاں، ریجھاں، ولولیاں، میݪ وچھوڑیاں تے ہاسیاں روسیاں دا سَبھ توں پہلا پرگٹاؤ ذِرِیعَہ بݨے، ایہناں دی سرجنا پِچھے کیون٘کہ سمچی جاتی دا لوک تجربَہ تے وطیرَہ کم شیل ہُندا اے جس کرکے ایہ سمُچی جاتی دی سرجنا کہاؤن٘دے نیں۔
ایہناں دی سرجنا دے تعلّقات وچ ایہہ عام بھلیکھا اے کہ لوک گِیتاں دی سرجنا شاید جَن گروہ یا لوک کَردے نیں پَر حقِیقت ایہ اے کہ کوئی وی گیت رچنا، لوک گروہ نہیں رچاؤن٘دا بلکہ ہَر لوک گیت سرجنا آدمی گت کرت ہُندی اے۔ اِنّا ضرُور اے کہ ایہدی فِطرت گُمنام ہُندی اے تے ایہدا سرجݨہار آدمی، گروہ یا اوہناں جاتیگت بھاواں، تجربیاں تے لوک محاوریاں دی ترجمانی کرن کرکے ہوݪی ہوݪی گمنام یا الُوپ ہو جان٘دا اے تے اس رچنا دے اندروں گروہ بولݨ لَگّ جان٘دا اے۔ مثال وجوں نمن لِکھت لوک گیت دیکھݨ جوگ اے۔
ساڈا چِڑیاں دا چمبّا وے
بابل اساں اڈ جاݨا
ساڈی لمبی اڈاری وے
بابل کیہڑے دیس جاݨا
بھاویں ایہ گِیت کِسے آدمی خاص دی رچنا ای ہووے پَر لوک بھاواں دی ترجمانی کرن تے لوک محاوریاں وچّ سر اچارن کرکے، ویلّے دے ناݪ ایہدا کرتا ہوݪی ہوݪی گمنام ہوگیا ہوئُو گا۔ اصل وچّ لوک گیتاں دی سرولتا، سادگی ٹھیٹھتا تے لوک مُکھتا ای ایہناں نُوں لوک پروانگی دے عمل وِچوں گزار کے لوک گروہ دی رچنا دا درجہ دواؤندی اے۔ ایسّے کرکے لوک گیتاں دے نام ہیٹھ جدِید ویلّے وچّ پتر، پترکاواں وچّ شائع ہوݨ واݪیاں کرتاں نوں لوک کاو کہݨا بڑا الوکار پرتیت ہُندا اے کیون٘کہ ایہ رچناواں لوک پروانگی، لوک محاوریاں تے لوک سمرتیاں توں کورِیاں ہُندیاں نیں۔
لوک جیون دے متعلّق ہوݨ کرکے لوک گیت اپݨے وشے وستو تے پرگٹاؤ دے پکھ توں بھاویں سارا نچوڑ اپݨے سبھیاچاری پچھوکڑ وِچوں حاصل کرکے، اپݨے اتیت ناݪ جُڑے رہندے نیں پَر ایہناں وچّ نت نوِیاں ویرویاں نوں گرہݨ کرن دیاں سمبھاوناواں موجود رہندیاں نیں۔ جنگݪ دی رکھ وان٘گ بھاویں ایہناں دیاں جڑھاں دھرتی وچّ دھسّیاں رہندیاں نیں پر ایہناں تے نت نِویاں ہریاں کچُور کرومبھݪاں، ڈاݪِیاں تے پَھݪ، پُھلّ کِھڑدے رہندے نیں۔
لوک گیتاں دی سرجنا، اک پرکار دی سہج سرجنا اے۔ ایہ ادب دے کڑے اصولاں، پراپیگنڈیاں، باہری اچیچ یاں بناوٹی پن توں ایسّے طرحاں ای کورے ہُندے نیں جس طرحاں ایہناں دے سرجݨہار عام زِندگی دی تڑک بھڑک تے دکھاویاں تو بے لاگ ہُندے نیں۔ ایہ اکّھر عِلم توں کورے، ساد مرادے، نرچھل لوکاں دے ستے سدھ پرگٹاوے نیں، جِدّاں:
نہ میں میلنے پڑھی گُرمُکھی،
نہ بیٹھی ساں ڈیرے
نِت نوِیاں مَیں جوڑاں بولِیاں
بہہ کے موٹے نیرے
گِیت اگمی نِکلݨ اندروں
وَسّ نئِیں کُچھ میرے
میلݨے نَچّ لَے نی
دے کے شَوق دے گیڑے
لوک گیت سہج سرجنا دے باوجود وی وششٹ ادب واݪے فَن تے سہج نال بھرپور ہُندے نیں۔ ایہہ تاں بلکہ انسانی سرجن اہلیت تے کلاکاری دا سَبھ توں پہلا دکھاݪا نیں۔ آدمی گت ادب دے مقابلے تے ایہناں دے ساد مرادی فنّی قابلیت دے باوجود وی ساڈے سبھیاچاری ورتارے تے نت گُمدی گواچدی رہتل تے کلاء دے سچے موتیاں نوں جس قدر سان٘بھیا اے اس پاروں ایہناں دی اہمیت وششٹ ادب ناݪوں وی زیادَہ اے۔ لوک دھرتی دے نیڑے رہݨ کرکے ایہناں وِچوں اسیں پنجاب دی مِٹّی دی مہک تے ایتھے دے انگھڑ سہج نوں پچھاݨ سکدے آں۔
سواݨِیاں تے مرداں ولّوں رچائے گئے لوک گِیت
سودھوپنجابی سواݨیاں تے پنجابی مرداں ولّوں رچائے گئے لوک گیتاں دے موضوع پکھوں طبقہ ونڈ اس طرحاں کیتی جا سَکدی اے سورمگتی دے گیت، پریت کتھاواں، سیاسی، سماجی تے معاشی پکھ، سنسکار، پوجا پاٹھ، دن دہار، رتاں تھتاں، پینڈو آہر، پیار گیتر، وچھوڑا، جم، ویاہ، مرن، پیکا گھر، سہرا گھر، ہار سنگھار، رکھ، پنچھی، فصلاں، ڈنگر وغیرہ دے متعلّق لوک گیت۔ اسے طرحاں ہی روپک ونگیاں دے لحاظ ناݪ لوک گیتاں دے وَکھ وَکھ رُوپ: لمبّے گاؤݨ، سہاگ، گھوڑیاں، سٹھݨیاں، ٹپے، بولی، ماہیے، ڈھولے، الاہݨیاں، وَین (کیرنا)، چھند پراگّا، پتݪ، تھاݪ، کِکلی، ہیئرا، لوریاں، منگݪ گیت وغیرَہ۔ اصل وچّ پنجابی لوک گیتاں دا گھیرا بہت کُھلّا اے۔ اس وچّ پنجاب دے لوک ہیروآں، پرِیت ہیروآں، دیوی دیوتیاں، سنسکاراں (پتر جم، تیرواں، تڑاگی، دھمان، نامکرن، منڈن، کڑمائی، ویاہ، وٹݨا کھارا، سہاگ، لاواں، بیدی، ڈولی، کھٹّ، پاݨی وارنا، مکݪاوا، وَین، کیرنے، ورھے گنڈھاں، ورینا) رتاں (بسنت، ساوے، تیاں، جھولے، پیگھاں، رکھڑی، سنگراند، ہولی، وساکھی) رام نومی، دیویاں دیاں بھیٹاں، بھجݨ، آرتیاں، جاگو، آہر دے گیت (کݨک وڈّھݨ، کولُھو چلّݨ، چکّی پِیسݨ، چرخا کتّݨ، پاݨی بھرݨ وغیرہ)۔ پیار گیتاں وچّ ماہیے، ٹپّے تے بولِّیاں توں علاوَہ چٹّھی، ڈھولّا، دوہڑے، کافیاں، سدّا، جھوکاں، برہڑے وغیرہ شامل نیں۔ لوک گیتاں دے ایہناں رُوپاں توں علاوَہ ڈاکٹر: کرنیل سنگھ تھند نے پیشا ور ذاتیاں دے لوک گیتاں وچّ تیلی، آجڑی، دھوبی، سپیرے، ناتھ، مراسی، بھنڈ، سکلی گر، گجر، گھمیار، سانسی، اوڈ وغیرہ دے لوک گیتاں نوں وی پنجابی کرمانی جیون دے لوک گیتاں وچ شامل کِیتا اے۔
پنجابی لوک گِیتّاں وچّ پنجابیاں دی سورمگتی
سودھوپنجابی لوک گیتاں وچ پنجابیاں دی سورمگتی نوں بھاویں سدھا شعری پرگٹاوا تاں نہیں مِݪیا پر پنجابیاں دے لوک مناں وچّ وسدے لوک ہیروآں دے کارنامیاں تے لوک پروانگی دے انیکاں ویرویاں نوں لوک گیت کاراں نے ستے سدھتے پروان کرلیا اے۔ لوک گیتّاں وچّ پنجابی لوک ہیرو راجا رسالو، دُلا بھٹی، جگا جٹ، جیونا موڑ، بھگت سنگھ، سچا سورما وغیرَہ دِیاں جیون کتھاواں دے اوہناں پکّھاں نوں اچیت روپ وچّ زبان مݪ گئی اے جیہناں نوں لوک مݨک نے اپݨے ہردے ناݪ لایا اے۔ مثال دے طَور اُتے ساندل بار دے دُلا بھٹی دی لوک مشہوری بارے نمن لِکھت لوک گیت پنجاب وچّ امر ہو گیا اے:
سُندر مُندریئے ہو
تیرا کوݨ وچارا ہو
دُلا بھٹی والا ہو
دُلے دی دھی ویاہی ہو
سیر شکّر آئی ہو
کُڑی دے بوجّھے پائی ہو
کُڑی دا لال پٹاکا ہو
کُڑی دا سالو پاٹا ہو
سالو کوݨ سمیٹے ہو
چاچا گالی دیسے ہو
چاچا چُوری کُٹی ہو
جمَعداراں لٹی ہو
جمَعدار سدائے ہو
گݨ مݨ پلے پائے ہو
ایہناں لوک گیت پنکتیاں وچ دُلا بھٹی دی کتھا دے ویروے بے شک ترٹّ گئے ہوݨ پر اس توں ایہ ضرُور پتا چَلدا اے کہ دُلا بھٹی مغل سلطنت دے خلاف جوجھدی پنجابیت دا پرتیک اے۔ اسے طرحاں پنجاب دے ہور لوک ہیرو راجے رسالو دے متعلّق انیکاں لوک گیت پنجاب وچّ وشیس مشہوری حاصل کَر گئے نیں۔ اودّاں ای لوک گیتاں وچّ کدھرے 'چھوِیاں' دے کنڈھ مُڑ جاݨ دے باوجود وی جیوݨاں موڑ وڈھیاں نئِیں جان٘دا، کدھرے سچا سورما ڈاکے ماردا اے، کدھرے جگے جٹّ دے مر جاݨ تے مݨاں مَݨ ریت بِھجدی اے تے کِدھرے اس دے ویوگ دا اثر پرِندیاں تَکّ نُوں وی ہُندا اے:
جِتھے جگّا ماریا، اوتھے روݨ تِتّر تے مور،
محلیں روندیاں راݨیاں، پچھواڑے رون٘دے چور
دُنِیا دی تریخ وچ شاید ایہ پنجابی مان٘واں دے ای حِصّے وچ آیا اے جو اپݨے آپ جمّے جائے پُتراں دے ہوکے ہیروآں دی بجائے اس طرحاں دے سور اچاردیاں نیں:
جے میں جاݨدی جگّے نے مر جاݨا،
مَیں اک دی تھاں دو جَمّدی۔
پنجابیاں نے بہادری تے سورمگتی دے ناݪ ناݪ پیار دے کھیتر وچّ وی ساڈے پریت ہیروآں ناݪ بے پناہ محبّت کیتی اے۔ پنجابی لوک گیتاں وچّ ہیر رانجھا، سسی پنوں، مرزا صاحباں، سوہݨی مہینوال وغیرہ پرِیت کتھاواں نوں خاص تھاں مِݪیا اے۔ کئی وار تاں ایدّاں پرتیت ہُندا اے جِدّاں پریت ہیرو اِزم لوک گیتاں وِچّوں لَن٘گھ کے ہی ساڈیاں قصہ رچناواں دا اَن٘گ بَݨ گئے نیں۔ گَلّ کی ساڈیاں لوک پروانت، پریت کتھاواں پہلاں لوک ہردیاں وچّ لوک گیتاں راہِیں ہی پروان چڑھیاں تے شاید ایہناں گیتّاں نے ای آدمی گت قِصہ کاراں نوں پریت کتھاواں، قِصیاں وچّ سموݨ لئی راغب کیتا۔ پنجاب کیون٘کہ سورمیاں تے عاشقاں دی دھرتی اے تے ایتھے دے لوک گیت رچݨہاراں نے ایہناں دیاں محبُوباواں دی پچھاݨ کرکے اوہناں نوں اپݨے گیتاں دا اَن٘گ بݨالیا اے۔
لوک گِیتّاں وچّ پنجابی رہتل
سودھوپنجابی لوک گیتاں دا اک وڈا حِصّہ جَم توں لے کے مَوت تَکّ دِیاں انیک گھٹناواں نوں اوہناں دے سماجّی پسنگ وچّ پیش کرن دے ناݪ ناݪ پنجابی بھائی چارے دے سچیارے جیون تے ساکادریاں دے مِݪ ورتݨ دی بہرنگی جھلک پیش کَردا اے۔ ایہناں وچّ جِتھے سموہک بھائی چارک جیون دی جھاکی پس عنصر ہُندی اے ایتھے پنجابی رہت بہت دے انیک پکھاں نوں زبان مِݪدی اے جِدّاں:
وے پپݪا توں آپ وڈا پروار وڈا
پتیاں نے چھہبر لائی،
وے ڈانیاں توں باجھ تینوں سردا ناہی۔
پتیا نے چھہبر لائی۔
جے بابل تو آپ وڈا پروار وڈا
بھائیا توں باجھ تینوں سردا ناہیں۔
جے بابل تو آپ وڈا پروار وڈا
چاچیا تو باجھ تینوں سردا ناہیں۔
جے بابل تو آپ وڈا پروار وڈا
لاگیاں تو باجھ تینوں سردا ناہیں۔
وے بابل تو آپ وڈا پروار وڈا
پتیاں توں باجھ تینوں سردا ناہیں۔
اس لوک گیت وچّ پنجاب دے بھائی چارک جیون وچلی اٹُٹّ سانجھ تے اوہدی لوڑ نوں پپݪ راہیں روپمان کیتا گیا اے۔ پنجابی سبھیاچار وچّ سانجھی رہݨ تے سان٘جھے خاندان دی خاص لوڑ محسُوس کیتی جان٘دی اے۔
کرسانی سماج وچّ وی ور گھر دی چوݨ ویلّے وی اس گَلّ نوں پہل دِتی جان٘دی اے کہ خاندان کِنّا وڈا اے۔ پنجاب دے سہاگ گیتاں وچّ ایہجئے خاندان دی سوچ کیتی گئی اے:
دئِیں وے بابلا اس گھرے جِتھے سسّ بھلی، سوہرا پردھاݨ ہووے۔
ڈاہ بہن٘دی پیڑھا سامݨے متّھے کدی نَہ وَٹّ۔
بابل تیرا پنّ ہووے، تیرا ہووے وڈڑا جسّ بابلا۔
دئِیں وے بابلا اس گھرے جِتھے سسّو دے باہلڑے پتّ۔
اک من٘گِیئے اک ویاہیئے وے میں شادیاں دیکھاں نت۔
دیئیں وے بابلا اس گھرے جتھے بُھوریاں ہوون سٹھّ۔
اک رڑکا اک جماواں، وے میرا چاٹیاں دے وچّ ہتھ۔
دئیں وے بابلا اس گھرے جِتھے درزی سِیوے پٹّ،
اک پاواں اک ٹگنے وے میرا سندوکھاں دے وچّ ہتھ۔
دئِیں وے بابلا اس گھرے، جِتھے گھاڑ گھڑے سنیار۔
اک پاواں اک لاہواں، وے میرا وچّ پٹاریا ہتھ۔
دلچسپ گَلّ ایہ اے کہ اس گِیت وچّ ور دا کدھرے ذِکر نئِییں آیا تے سارا دھیان صِرف گَھر تے خاندان اُتے مرکُوز اے۔ لوک گیت دی مول بھاونا جِتھے سردے پجدے رجے پجے پروار دے متعلّق اے ایتھے سسو دے باہلڑے پیؤ دی اجیہی سماجّی لوڑ وَلّ اشارہ وی اے جو کہ کرسانی جیون دی اک لوڑ اے۔ ایہ ساری دی ساری لوک گیت رچنا کرسانی سماج دے گھروکی جیون دیاں تالاں نال اوتپوت اے۔ اس توں علاوَہ پنجابی لوک گیتاں وِچوں کرسانی سماج وچّ مرد دی سرداری تے عَورت دی ادھینگی دے انیکاں ورگِیاں مثالاں مِݪدِیاں نیں جیہناں وِچوں کُڑی واݪے گَھر دی نمن ستھتی دی جھلک مِݪدی اے:
کوٹھا کیوں نویاں، دھرمی کیوں نویاں،
اس کوٹھے دی چھت پراݨی، کوٹھا دھرمی تاں نویاں۔
بابل کیوں نویاں، دھرمی کیوں نویاں،
اس بابل دی کنّیا کماری، بابل دھرمی تاں نویاں۔
ساڈے بھائی چارے وچّ عورتاں نوں مرد دے مقابلے تے سدا ادھینگی دی ستھتی وچّ جیوݨا پَیندا اے تے ایہدی کھٹّی کمائی نُوں مرداں دے مقابلے بڑا نمن تے نگنا جہیا منّیا جان٘دا اے۔
جیٹھ ہاڑھ دِیاں دُھپّاں وے چنّا، ایتھے پیݨ بلائیں۔
وے لال دماں دیا لوبھیا، پردیس نہ جائیں۔
مَیں کتُوں گی نکڑا، تُوں بہہ کے کھائیں۔
نی لاجو ناراں دی کھٹّی وچّ کوئی برکت ناہیں۔
نی گورِیئے، مرداں دی کھٹّی، چوڑے چھݨکݨ بان٘ہِیں۔
ایہ گیت جس سماجی منوستھتی دی اپج اے اس وچّ عورت دی کھٹّی کمائی نوں کِسے نونگے وچّ نئِیں گِیا جان٘دا تے سارِیاں برکتاں مرد دی بدولت ای منّیاں گئِیاں نیں۔ عورت دی اس ستھتی دے ناݪ ناݪ کرسانی سماج دیاں معاشی تنگیاں ترسیاں، لوڑاں تھوڑاں تے کسکاں نوں وی لوک گیتاں وچّ بھرواں تھاں مِݪدا اے۔ پنجاب دے معاشی مسائل تے تنگیاں ترشیاں توں پنجابی سبھیاچار وچّ پیدا ہوئے کئی انتر ورودھاں نوں وی لوک گیت روپمان کَردے نیں۔
پنجابی لوک گیتاں وچّ کرسانی سماج دے معاشی رِشتیاں دے ناݪ ناݪ ساکاں سریکیاں اتے برادریاں دے ورت ویہار دے انیک روپ دیکھݨ نوں مِݪدے نیں۔ ایہناں وچّ پنجابیاں دے سچیارے جیون تے رشتے ناتیا دے کئی چتر تاں سجیو روپدھارن کر گئے ہن۔ خاص کرکے سہاگاں تے گھوڑیاں وچّ نانکیاں، دادکیاں، پیکیاں، سہریاں، چاچیاں، تایاں،مامیاں، بھوآ، پھپھڑا، نانیاں، نانیاں، دادی، دادیاں، گلّ کی سارے رشتیاں دے وکھ وکھ روپ پرس عنصر ہندے نیں۔ ایہہ سارے ساک انگ، ساک سریکیاں، شریکے برادریاں ساڈے جیون وچّ جیوں دا تؤں وچردے پرتیت ہندے ہن۔ ویاہ شادیاں دے ویلے کدھرے نانکیاں، دادکیاں دی لوڑ محسوس ہندی اے۔ کدھرے دھرمی بابل، چاچے، مامے، ویر، پھپھڑ، بابے اپݨی دھی لئی ور ٹولݨ جان٘دے نیں، کدھرے نانکیاں ہتھیں چوڑے پا کے چڑ -چڑندیاں گاؤندیاں آؤندیاں نیں۔ کدھرے ماما اپݨی بھاݨجی نوں کھاریوں لاؤندا وَکھ وَکھ رسماں نبھاؤندا اے جِویں:
ہرے نہائی ہرے دھوئی، ہرے ٹھنڈا پاݨیاں،
دیس ماما ویہڑ وچھی، تیرا پنّ کرکے جاݨیے۔
اگے تاں دیندا سی اجیں پجیں،
ہݨ دتڑا داݨ پچھاݨیے۔
پنجابی لوک گیت پنجاب دے کرسانی سماج دے سبھیاچار دا جو چتر ساکار کردے نیں، اس وچوں اس ورتارے دیاں ذاتاں جمانتاں دی گٹھ ونڈ وی کدھرے نظر آؤندی اے۔ کرسانی سماج وچّ رشتیاں ناتیاں دا ججمانی رشتائی لوک گیتاں دی سرجنا پرکریاں دا ادھار وی بُندا اے جِویں:
راجا تے پچھدا راݨیئے، سݨ میری بات نوں، سݨ میری بات نوں
گاگر دے سچے موتی کیہنوں دئیے۔
پاندھے دے جائیے وے راجا، صاحا سدھائیے، صاحا سدھائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے۔
پتراں دا جمن، وے راجا، نونہاں دا آون،
اندر دی ورکھا وے راجا نت نہیوں۔
نائی دے جائیے وے راجا، گنڈھاں گھلائیے، گنڈھاں گھلائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے۔
للاری دے جائیے وے راجا، چیرا رنگائیے، چیرا رنگائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے۔
سنیارے دے جائیے وے راجا، کینٹھاں گھڑائیے، کینٹھاں گھڑائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے وے راجا۔
مالݨ دے جائیے وے راجا، سہرا گندائیے، سہرا گندائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے۔
درزی دے جائیے وے راجا، لیڑے سوائیے، لیڑے سوائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے۔
موچی دے جائیے وے راجا، جوڑا بنوائیے، جوڑا بنوائیے،
گاگر دے سچے موتی تاں انوں دیئیے۔
اس لوک گیت وچّ پنجابی سبھیاچاری ورتارے دی مون٘ھ بولدی تصویر پیش ہُندی اے جس وچّ اک جٹّ کرسان ججمان اے تے ایہدے آسے پاسے لاگیاں دا اک جُھمر اے۔ ایہہ لاگی اپنے ججمانا نال اک قدیمی سانجھ تے رشتے وچّ اس طرحاں بجھے پئے نیں کہ ایہ اک دوسرے دے پورک پرتیت ہندے ہن۔ بھاویں ججمان اک راجا اے پر لاگیاں نوں ساڈے سبھیاچار وچّ آدر ماݨ واݪے ناواں ناݪ پکاریاں جان٘دا اے۔ ایہی کارن اے کہ ساڈے لاگی ججمانی رشتیاں وچّ اک سبھیاچاری نگھّ، اپنتّ تے سان٘جھ دا احساس ہُندا اے۔
جِتھے تَکّ سنسکار گیتانر دا تعلّق اے ایہ لوک گیت دے جَم توں لَے کے مرن تکّ تھاں پر تھاں پنجابیاں دا سَن٘گ پاݪدے ہوئے پنجاب دِیاں بھائی چارک رسماں دا اٹٹّ اَنگ بَݨ گئے نیں تے بھائی چارے دی شاید ای کوئی ایہجئی رسم ہووے جس ناݪ ساڈے لوک گِیتاں دا ساتھ نہ ہووے۔ شاید ایسّے کرکے ای کہیا جان٘دا اے پنجابی لوک گیتاں وچّ جَمّدا، پَݪدا، نمدا، ویاہیا جان٘دا تے مردا اے۔ ایتھے تَکّ کہ سنسکار گیتانر وچّ تاں سمُچّا بھائی چارا واستوک روپ وچّ ویہار کردا، منتاں منوتاں مناؤندا، وگسدا، مولدا، نظر آؤندا اے۔
پنجابی لوک گیتاں نے ایتھے دے دھرم تے سداچار ناݪ وی اپݨی اٹٹّ سان٘جھ دا ثبُوت دِتا اے۔ خاص طَور تے ولکھن خُوبی ایہ اے کہ نہ تاں اس زرخیز دھرتی وِچوں اپجئا دھرم ای گُن٘جھݪ دار اے تے نَہ ای ایتھے دیاں لوک گیت سرجنا گُن٘جّھݪ دار نیں۔ پنجابی لوک گیت رچݨہاراں نے اک پاسّے بہادر لوک نائکاں، پریت پاتراں، بھگتیواناں تے شکتیواناں نُوں نویں نقش دِتے نیں تاں دوسرے پاسّے ایتھے اپجے مذہب تے سداچار نُوں وی اپݨا اَن٘گ بݨالیا اے، جِدّاں:
دھرتی جیڈ غریب نہ کوئی،
اندر جیڈ نہ داتا۔
برہما جیڈ پنڈت نہ کوئی
سیتا جیڈ نہ ماں۔
لچھمݨ جیڈ جتی نہ کوئی،
رام جیڈ نہ بھراتا۔
سرون جیڈ پتر نہ کوئی،
جس ربّ دا نام گیاتا۔
نانک جیڈ بھگت نہ کوئی،
جن ہر دا نام پچھاتا۔
دُنِیا ماݨ کردی،
رَبّ سبھناں دا راکھا۔
اپروکت لوک گیت وِچوں مذہبی رواداری تے سادگی دی جیہڑی تصوِیر جھلکدی اے اس توں اندازَہ لایا جا سَکدا اے کہ پنجابی سارے سنتاں بھگتاں نوں مَندے ہوئے اوہناں وچّ کِسے قِسم دا بھید بھاو یا وتکرا نئِں مَندے۔
اس دھرتی وِچوں پَیدا ہوئے سداچار دِیاں کئی پرتیندھ مثالّاں لوک گیتاں وچّ وی مِݪدیاں نیں، جِدّاں پورن دی لوک کتھا وچّ پورن سداچار دِیاں کڑِیاں پریکھیاواں وِچوں نِکّݪ کے ای پروان چڑھدا اے۔ اوہنُوں نَہ تاں لوݨا دے لوائے سوہݨے باغ تے نواب سیجاں اوہدے جت ست توں ڈلا سَکدیاں نیں تے نَہ ای سُندراں دا بے پناہ حُسن تِھڑکا سَکدا اے:
وے مَیں باغ لوایا سوہݨا
وے تُوں پھلاں دے پَجّ آ
میریا گورکھ ناتھا پورنا
نیں میں تیرے باغیں نہ آواں
توں تاں لگیں دھرم دیم ماں
میرِیے عقلاں سمجھ سیاݨِیے
وے میں نہ جمّیا نہ پاݪیا
میں کس بدھّ دی ماں ؟
میریا گورکھ ناتھا پورنا
نی توں میرے باپ دی استری
اس بدھ دھرم دیم ماں
میرِیے عقلاں سمجھ سیاݨیے
اس لوک گیت وچّ اصل جھگڑا دھرم تے سداچار دا اے۔ لوݨا دی ہَر دلِیل دا پورن پاس جواب اے۔ اصل وچّ پورن جہی ثابت تے سداچارک تے درڑتا دے مارگ اُتے تُرن توں بغَیر کوئی لوک ہیرو دی کسوٹّی اُتے پُورا نئِیں اُتر سَکدا۔ ایہی وجَہ اے کہ پنجاب دے سارے لوک ہیرو چاہے سورمگتی، مذہب تے پرِیت دے کِسے وی کھیتّر وچّ کیوں نَہ وچرن اوہناں نوں پنجابی سداچار دی کٹھاݪی وِچوں ڈَھݪ کے ای لوک پروان چڑھنا پَیندا اے۔
پورن وَرگی فقیری تے سداچار دا مارگ ہی پنجاب دے سبھیاچار دی اصل کسوٹّی اے۔ پنجاب دے لوک نائکاں دے متعلّق رچائے گئے گِیتاں توں علاوہ ہور لوک گیتاں وچّ پنجاب دے سداچار لجّ، شرم تے روائتی قدراں قیمتاں دیاں کنسوآں کنّاں وچّ پَیندیاں نیں۔
پنجابی لوک گیتاں دا اک وڈا حِصہ بولیاں، ٹپے، ماہیا، سٹھنیاں، چھند پراگّے تے کچھ ہور نِکیاں نِکیاں گیت بنتراں وچوں مِݪدا اے جیہناں وِچوں ایتھے دے رچݨہاراں تے خاص طَور تے پنجاب دیاں سواݨیاں نے اپݨے 'گبھ گبھاٹ' کَڈھ کے اپݨیاں کسکاں، ہوکاں ہاواں، ہیروآں وچھوڑے، تلخِیاں تے سماجّی نا انصافِیاں دے درد تے پیڑاں نوں مٹھا کیتا اے۔ اس کرکے لوک گیتاں وچوں کدھرے کدھرے قائم پرمپرا تے سداچار دے خلاف نابری دی سُر وی اُچی ہُندی اے۔ کِدھرے بابل ولّوں سہیڑے مدھرے تے کاݪے ور دا درد اے۔ کِدھرے سسّ دیا گالاں نیں۔ کِدھرے سہرے، کدھرے پردیس گئے ماہی دے ہوکے نیں۔ کِدھرے شوہر دیاں بے پرواہیاں نیں، کِدھرے دراݨیاں جٹھاݨِیاں تے نݨداں دے شرِیکے نیں:
رتّی رتّی ڈبّی وچّ سیٹیاں وے لال
تیری بَھیݨ نے سانُوں گلّاں کِیتِیاں وے لال
تیری بَھیݨ لڑے، نَہ لڑناں وے لال
اسِیں سر چڑھݨا تے دھرنا وے لال
سٹھݨیاں
سودھو
تفصیلی لی لئی ویکھو: سٹھݨیاں
سٹھݨی دا مطلب نہ تاں ٹان٘چ اے تے شاید نَہ ای کِسے ہور لفظ ناݪ ایہدا صحِیح اظہار ہو سَکدا اے۔ سٹھݨی شعری رُوپ وچوں ای ایہدے مطلب موٹے ٹھلے ہاسّے دے نِکݪدے نیں جیہڑا کِسے مذاق وچ کِیتی کِسے دی بھیڑ توں پیدا ہُندا اے۔ ہریاݨے وچ ایہنُوں سیٹݨے کہیا جان٘دا اے۔ پنجابی زبان دے کھوجکاراں نے ایہنُوں کُڑی واݪیاں دِیاں عَورتاں دی دھر ولّوں کِیتِیاں برائِیاں، ٹچّراں، ٹان٘چاں دے رُوپ وچ پچھاݨیا اے۔ پَر ڈاکٹر راجونت کَور پنجابی نے سٹھݨِیاں دا صحِیح سندربھ لبّھیا اے۔ اس مطابق، "سٹھݨِیاں جم، کڑمائی، شگن، لاڑھی تے لاڑھے، دونّاں دے گھراں تے بوہتی عُمر بھوگ کے مرن واݪے بزُرگ دی مَوت اُتے پَیݨ والے بھوگ دے ویلّے دِتیاں جان٘دِیاں نیں۔" ڈاکٹر ناہر سنگھ نے سٹھݨِیاں نُوں وی باقّی شعری رُوپّاں وان٘گ، رُوپ دی نظر توں ای وچاریا اے۔ بمب دی آلوکارتا، ناٹکی ستھتیاں وغیرَہ دا ذِکر اس نے بڑے وستار وچ کیتا اے۔ سٹھݨِیاں لاڑھے تے لاڑھی دونّاں دے نانکے میݪ ولّوں دِتیاں جان٘دِیاں نیں۔ ویاہ دے دَوران جِیجّیاں، وچولّے وچولّݨ نُوں وی سٹھݨِیاں دا سواد چکّھݨا پَیندا اے۔ جَنج ویلّے تاں کُڑیاں تے عَورتاں پورے جلوء وچ آ کے سٹھنیاں دین٘دیاں ای نیں پَر لاڑھی دے سہرے گَھر داخلے ویلّے وی سٹھݨِیاں دی کوئی گھاٹ نئیں۔ جاگو وچ صِرف گِدّھا ای نئِیں ہُندا بلکہ سٹھݨِیاں دا سِلسلَہ وی نال نال چلدا رہندا اے۔ ایتھے تَکّ کہ گِدّھے وچ وی سٹھنیاں ناچ گیتاں دا حصہ بَݨ جاندیاں نیں۔ ایہناں سٹھنیاں دے بھاگی بندے پاتر نیں، کُڑم کُڑمݨی، لاڑھا لاڑھی، جیجا، وچولّا، سمچا کُڑم دا ٹبّر تے کُڑم دے گَھر دِیاں عَورتاں وغیرَہ۔
مالوئی لوک گیتاں اُتے کَمّ کرن واݪے سوجھوانّاں نے سٹھݨِیاں دے اک خاص گیت انداز ولّ دھیان دِتا اے۔ ایہناں سٹھݨِیاں وچ آخر اُتے آکے اک لمکاء اے پَر ماجھے یا دوآبے وچ سٹھݨِیاں دی لَے وچ دُوسرے شعری رُوپّاں وان٘گ کافی ونگی دیکھی جا سَکدی اے۔ کئی وار ایہناں خِطّیاں وچ ایہ سٹھݨِیاں ڈھولک گیتاں دی تال وان٘گ چَلدِیاں نیں تے کدے لمبّے گِیتّاں دے رُوپ وچ۔
ڈاکٹر ونجارا بیدی نے سٹھݨِیاں دا پچھوکّڑ قبِیلّے دے ادھاݪے ناݪ جا جوڑیا اے پَر اس اُتے ہور وچار کرن دی لوڑ اے۔ پنجاب وچ ویاہ دِیاں رسماں ویلّے ایہدا بول بالّا دیکھیا جا سَکدا اے۔ ایدّاں لَگدا اے کہ تھوڑی دیر لئی لاڑھی دے پکھ دِیاں عَورتاں مخولّاں راہِیں کُڑماں دی ہیٹھی کرکے اوہناں نُوں ایہ جتاؤݨا چاؤہندیاں نیں کہ اوہ وی کِسے توں گَھٹّ نئِیں پَر اصلیت نُوں اُگھڑدیاں بوہتی دیر نئِیں لَگدی۔ گَھر پہن٘چدیاں ای فیر پہلاّں واݪی ستھتی ناݪ سامّݨا کرنا پَین٘دا اے۔ ایتھے سٹھݨِیاں دِیاں کُچھ مثالّاں دیکِھیاں جاسَکدِیاں نیں۔
نِکّی جہی کوٹھڑِیے تیرے وچ میرا آٹا
لاڑھے دی امّاں نِکݪ گئیؤ لَے کے دھولا جھاٹا
نِکّی جہی کوٹھڑِیے تیرے وچ میرے داݨے
لاڑھے دی امّاں نِکݪ گئیؤ لَے کے نِکّے نیاݨے
لاڑھا اوس دیسّوں آیا جِتھے تُوت وی نَہ
لاڑھے دی بان٘در وَرگی بُوتھی اُتے رُوپ وی نَہ
سوہان٘جݨے دی جَڑھ گلی کڑے، سوہانجݨے دی جَڑھ
ہوراں دے گَھر دو دو رنّاں، کُڑمے دے گَھر بلی کڑے
سوہانجݨے دی
ہری ڈاݪی اُتے طوطا بیٹھا، ٹکّ ٹکّ سٹے بادام
اَج کوئی لَے جاوے لاڑھے دی چاچی ہووے نیلام اَج کوئی
کنجری ہووے نیلام اَج کوئی لَے جاوے
گھوڑی
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: گھوڑیاں
گھوڑیاں ویاہ ویلے لاڑھے نوں گھوڑی چڑھا کے سوہرے لجان٘دے نیں۔ اُس ویلّے بھیݨاں وِیراں لئی خاص گیت گاؤندیاں نیں، اوہناں نوں گھوڑیاں کہندے نیں۔ ایہہ کدے گھوڑی آݪے گیت کہاؤندے سی جو ورتوں وچ نِرا گھوڑیاں رہ گئے۔
پنجابی لوک ادب وچّ گھوڑیاں شگناں دے گیت نیں۔ لاڑھے دے گَھر ویاہ توں کچھ دن پہلاں گھوڑیاں دے گیت گائے جان٘دے نیں۔ ایہنوں گاؤݨ بٹھاؤݨا وی کیہا جان٘دا اے۔ ویاہ دے دناں وچّ لاڑھے دے گَھر شام ویلّے عَورتاں لوک گِیت گھوڑِیاں گاؤن٘دِیاں نیں۔ گھوڑی کِسے خاص چھند دا ناں نئِیں۔ سارے گِیتاں دی بنتر اِکّو جہی ہُندی اے۔ چھندا بندی مطابق تول تکانت وَکھ وَکھ وی ہو سَکدے نیں، پَر وشا وستو، روانّی تے لَے دے پکّھوں ہَر گھوڑی گیت مِݪدا جُݪدا ہُندا اے۔ ہور لوک گیتاں وان٘گ اس شاعری دیاں وی بہت ساریاں ونگیاں (صنفاں) نیں۔ لاڑھے نوں گھوڑی تے چڑھا کے ویاہ دا جشن منایا جاندا سی۔ آواجائی دے ذرائع جانور ہی ہُندے سن۔ اُدوں اوہ خُشی دے گِیت جیہڑے تین٘وِیاں لاڑھے دے گھوڑی چڑھن ویلّے گاؤندیاں سن، اوہناں نوں گھوڑیاں کیہا جان٘دا سی۔ اجے وی بہت خاندانّاں وچّ لاڑھے نوں گھوڑی چڑھا کے کچھ فاصلے توں جَنج دے اگّے اگّے لاڑھی واݪیاں دے ویاہ دے تھاں لجایا جان٘دا اے۔ لاڑھی دے ویاہ واݪے گھر خُشی تے شگن مناؤݨ لئی سہاگ گیت گائے جان٘دے نیں۔
جُگنی
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: جُگنی
ڈاکٹر ونجارا بیدی دے مطابق جُگنی، "پنجابی لوک گیتاں دا اک مشہور شعری رُوپ اے جس وچّ جگنی دا جسّ گایا جان٘دا اے: اس شعری رُوپ وچ جُگنی اک رومانچک مٹیار دی پرتیک اے جیہڑی جِتھے وی جان٘دی اے اپنے حُسن نال ترتھلّی لَے آؤندی اے۔" جس سماج وچ عورت گھروں باہر پَیر نہ رَکھ سکے اوتھے جُگنی جدوں پنجاب دے وکھ وکھ شہراں وچ جان٘دی اے تاں رومانویئت دا انش آ جاݨا سبھاوک اے۔ جُگنی نال واپردیاں گھٹناواں ہاس رس پیدا کردیاں نیں۔ کئی وار نگر وسیش دی وسیشتا جُگنی دا اَن٘گ بَݨ جان٘دی اے۔ جُگنی شعری صنف بِلکل سیمت ہو کے رہ گئی اے کیون٘کہ شہراں ناݪ جُڑ کے بوہتی لمبی چوڑی سرجنا نئِیں ہوسَکدی، نَہ ای اس وچ بھاوک وستار آسَکدا اے تے نَہ ای لوک گیتاں واݪا تہذِیبّی وستار آؤݨ دی سمبھاونا رہن٘دی اے۔ ایتھے ہیٹھ لِکھے مصرعے وچارے جا سَکدے نیں۔
جُگنی جا وڑی پٹیالے
اتھے وِکدے ریشمی نالے
ادّھے لال تے ادّھے کالے
ویر میریا جگنی کہندی اے
اوہ نام سائیں دا لَین٘دی اے
جُگنی جا وڑی بمبئی
اس دی بَھجّ پسلی گئی
اوہنوں نوِیں پواؤنی پئی
وِیر میریا جُگنی پِتل دی
مَیں دیکھی شہروں نِکلدی
ٹپا
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: ٹپا
ٹپا اِک سطر دا گیت، مصرع یا نظم، پنجابی لوک گیت دی اِک صنف، زمِین نُوں کہی دے ناݪ پٹّݨ نوں وی "ٹپا مارنا" کہیا جان٘دا اے۔ اُچھݪّݨا، کُدّݨا، بُھرکݨا، گیند دا زمین اُتے ڈِگھݨ ناݪ اُچھݪّݨا، نِکّی چھاݪ، نِکّیاں لان٘گھاں نوں ٹپّا کیہا جان٘دا اے۔ ۔ ایہہ پنجابی رہتل، وسیب، رہݨ سہݨ، رسماں رواجّاں تے فصلاں دی واڈّھی ویلّے ہوݨ آݪے میلّیاں دی تصوِیر دکھاؤن٘دا اے۔
"ٹپا" پنجابی زبان دے لفظ "ٹپّݨ" توں بݨیا اے۔ "اڈّی ٹپّا" اِک پنجابی کھیل دا نام وی اے۔ اِس کھیلوچ پَیراں وِچّوں ٹَپّ ٹَپّ دی آواز آؤن٘دی اے۔ ٹپے نوں کئی ہور تھاواں اُتے "ڈپا" تے بنگالی زبان وچ "ٹوپا" دے ناواں نال جاݨیا جان٘دا اے۔ مُمکن اے پنجاب توں باہر ایہدا غلط العام "ڈپا" ہوگیا ہووے۔
سنگیت کلاء وچ گؤݨ لئی ٹپے دِیاں دو صنفاں نیں۔ اِک لوک گیتاں ورگی اے۔ ایس وچ ٹپا گؤݨ لئی ہلکے پُھلکے تال جِداں اکہروا تال (اٹھ ماترے) تے چھوٹی چاچر (ست ماترے) ایہدے اُچیچ تال نیں۔
دُوجی صنف جیہڑی کلاسیکل موسیقی وَرگی اے تے کلاسیکل موسیقی دی اوکھی تے منّی پرمنّی قِسم اے، پنجاب دے مسلم فنکاراں دا پنجاب دے کلاسیکل سنگیت لئی اک اَن مُل تحفہ اے۔
کلاسیکی سنگیت ٹپا گائیکی دے اُچیچ تالاں وچ پنجابی تِن تال، قصُوری دھیما، ستار خانی ٹھیکا (سوݪاں ماترے) تے ادّھی تال (اَٹھ ماترے) نیں۔ ٹپا ولمبِت، مدھ تے دُرت، ایہناں تِناں طرحاں دی لَے وچ گایا جان٘دا اے پر ولمبِت لَے وچ ایہنوں گَھٹ ای گاؤن٘دے نیں۔ ٹپے دی مُڈھلی زبان پنجابی اے۔
دو پنگتیاں دا چھند بدھّ شعری روپ ٹپا یا ماہیا اے۔ جیہدی بھاو وستو برہا دا چترن کرنا اے۔ ایہدا ایہ بھاو وی نئِیں کہ اس وچ کِسے ہور طرحاں دی وستو لئی کوئی تھاں نئِیں، کیون٘کہ اس وچ سِدّھا مخاطب ماہیے لئی ہویا اے ایسّے لئی ایہنُوں ماہیے دا نام دِتا گیا اے۔ ڈاکٹر ناہر سنگھ نے ٹپّے نوں ناچ گیت مَنّ کے ایہدی چرچا کیتی اے۔ اصل وچ جیہوں ناہر سنگھ ٹپا کہندا اے اوہ اک تکی بولی ای اے۔ ناچ گیت دے مطابق ہی ناہر سنگھ نے اس نوں مکت نبھاؤ سندربھ نال جوڑیا اے۔ اس نوں ناٹکی ہوند تکنیک والا شعری رُوپ منّیا اے۔ ناچ گیت ہوݨ کارن قُدرتی اے کہ ایہدی لَے وچ اک تکھیرا پَن ہووے گا تے دوہرا وی۔ اس وچ اکاگر سمورت بمب وی اے تے ایہ بھاو دی مکمّل اکائی وی اے۔
جس ٹپے یا ماہیے دا ذِکر ایتھے ہورہیا اے اوہ دو تکی بولی توں بِلکل بھنّ اے۔ کیون٘کہ ایہدے گؤݨ دے حوالے وَکھ نیں تے ایہدی بھاو وستو وی بھنّ اے۔ ایہدی گاؤݨ دی طرز وچ اک وکھرا سوز تے سہج اے۔ ایتھے اوہناں ٹپیاں دا ذکر ہورہیا اے جیہڑے ویاہاں وچ بیٹھ کے گروہ ولّوں گائے جان٘دے نیں۔ ایہہ کدے وی کِسے ہور موقعیاں تے من دیاں بھاوناواں نوں راحت دیݨ لئی وی گالئے جان٘دے نیں۔ ایہناں ٹپیاں دی شُرُوعات کچھ اس طرحاں ہُندی اے۔
ٹپے ٹپیاں دی آئی واری
میں کُڑی نویں شہر دی ٹپیاں توں کدے نہ ہاری
ایہدے ناݪ ہی ٹپیاں دی لمبی لڑی شُرُوع ہو جان٘دی اے۔ اک توں بَعد دُوجی کُڑی یا کوئی وی گائک جوابّی ٹپے گاؤن٘دا اے تے پورا گروہ اوہناں دا ساتھ دین٘دا اے۔ ٹپے دا خاص مَوضُوع بِرہا اے پَر ایہناں ٹپیاں وچ ہور مَوضُوعات وی ہُندے نیں۔ ایہناں ٹپیاں وچ طعنے میہݨے نیں، جَنگ دی مذمّت اے، سوکݨاں لئی وینگ نیں تے شرِیکے بھائی چارے دِیاں ایرکھاواں نیں۔ کئی واری ٹپے دے پہلے مِصرعے وچ رِدم نوں پورا کرن لئی ہی بھرتی کیتی گئی ہُندی اے، دُوجے مِصرعے دے مطلب ناݪ ایہدا کوئی ترکسنگت میل نئِیں ہُندا۔ دُوجا مِصرَع اپݨے آپ وچّ اہم تے مکمّل وجُود دی دھارنی ہُندی اے۔ جِدّاں:
اَمبّ پَیسے دے پعھاء ہو گئے
لگِیاں ٹٹّ گئِیاں رَن٘گ کاݪے شاء ہو گئے
کئی ٹپیاں دی دوجی پنگتی پہلی دے سندربھ وچ ہی اپنے مکمّل ارتھاں نوں پہنچدی اے۔ دونوں مِصرعے مِݪ کے ای ٹپّے دی اک اکائی بݨاؤندے نیں۔
پچھواڑے کُھوہ ماہیا
گھڑا ساڈا ڈُبدا نئِیوں
ساڈی ترسدی رُوح ماہیا
چھوٹا شعری رُوپ ہوݨ دے باوجود ٹپیاں وچ لوک سبھیاچار دیاں جھلکاں نیں۔ پچھوکڑ وچ شہر تے پنڈ نیں، گڈیاں، کُھوہ تے مدھاݨیاں نیں۔ ہار سن٘گھار تے پہن پہناوا اے، سبھیاچار دا سنکیتک رُوپ ایہناں وچ مِݪ جان٘دا اے۔ ٹپا اپݨے آپ وچ اک اکائی اے۔ پر جدوں ایہہ بالو ماہیا دا رُوپ دھاردا اے تاں دو ٹپیاں دی اک اکائی بُندی اے۔ اک ٹپے وچ عورت اپݨِیاں بھاوناواں دا اظہار کردی اے تاں دوسرے وچ مرد اپݨے بھاواں نوں پرگٹاوا دیندا اے۔ کئی وار ایہہ سوال جواب دا رُوپ دھار لیندے نیں۔ ٹپیاں دی فِطرت نوں سمجھݨ لئی ہیٹھ لِکھے کجھ ٹپے مدد کرسکدے نیں۔
ڈبّی بھری ہوئی لکّ دی اے
سوہݨے ماہی باجّھوں رات غماں وچّ مُکدی اے
۔ ۔ ۔ ۔ ۔
راوی ہولی وہن٘دی اے
عاشقاں دی جان لیݨ لئی لائی ہتّھاں اُتے مہن٘دی اے
۔ ۔ ۔ ۔ ۔
دو پتّر شتُوتّاں دے
سِینّے وِچوں نِکݪدے نئِیں، تیر لگّے معشُوقّاں دے
۔ ۔ ۔ ۔ ۔
باغاں وچ چَند چڑھیا
گئی ساں کپاہ چُگݨ، عِشق دا ناگ لڑیا
ڈھولا
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: ڈھولا
ڈھولا پنجابی لوک شاعری دی اوہ صنف اے جیہڑی سارے پنجاب وچ مقبول اے۔ ایہ صدیاں پراݨی صنف پِیڑھیؤ پِیڑھی سینّہ بسینّہ چلی آرہی اے۔ ڈھولا سارے پنجاب وچ مقبُول اے پَر راوی تے چنھاں دے علاقّے رچنا دوآب وچ ایہ صنف چَوکّھی پسَند کِیتی جان٘دی اے۔
ڈھولا بطَور محبُوب پنجاب دی پراݨی علامت اے۔ ڈھولے توں مراد، محبوب، سجّݨ، رانجّھݨ تے چن اے۔ لفظ ڈھولا "ڈھول" توں بݨیا اے۔ ڈھولا بنیادی طَور تے عَورت دی طرفوں مرد واسطے پیار، محبت، عِشق دے جذبات دا اظہار اے۔
پنجابی کھوجکار اے ڈی اعجاز دی کھوج دے مطابق لفظ ڈھولے دا ماخذ لفظ ڈھول اے۔ گَݪ وچ لٹکاؤݨ آلے اک زیور نُوں وی ڈھولݨا آکھدے نیں پراݨے زمانے وچ لوک توِیت یا توِیوتڑی وغیرہ ڈھولݨے وچ مڑھا کے گَݪ وچ پا لَیندے سن۔ ڈھول توں ڈھولا، ڈھولݨ، ڈھولݨا، ڈھولو یار تے ڈھولو ماہی وَرگے لفظ محبُوب دے معنیاں وچ ورتدے سن۔ ڈھولا ڈھول اوہ محبُوب تے پیاری شَے اے جِیہنُوں اکّھاں دے سامّݨے تے سینّے دے ناݪ لا کے رکھیا جاوے۔ جے کِتے اکّھوں اوہلّے تے سینّیوں دُور ہوجاوے تاں بندّہ ہِجر، فراق تے بِرہا توں گھابّر کے مرن لگ پوے۔ وچھوڑے، اُدریویں تے ہُسٹریویں توں تَنگ آکے جیہڑا سَدّ محبُوب نُوں ماریا جان٘دا اے اوہنُوں ڈھولا کہیا جان٘دا اے۔ جس بندّے دا وی ڈھولا وِچھڑیا تے کھڑیجیا ہویا ہووے اوہ اپݨے ڈھولے نُوں نویکلے تے وکھرے انداز وچ سَدّ ماردا اے۔
چھلّا میرا جی ڈھولا
کوئی جوڑی وے کان٘واں دی
دُنِیا توں مِٹ گئی اے رسم وفاواں دی
۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔
وَس وے ڈھولا تُوں اکِھیاں دے کوݪ کوݪ
رہو سامّݨے چنّا وے مُون٘ہوں بول بھان٘ویں نَہ بول
ماہیا
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: ماہیا
ماہیا، پنجابی لوک ادب دی اک شعری صنف اے جیہڑی پنجابی لوک گیتاں وچ بہت اہم اے۔ ماہیا، دراصل لفظ "ماہی" توں نِکلیا اے تے ایہدا ماخذ فارسی لفظ "ماہ" اے جیہدا مطلب چن اے۔ ماہی توں مراد محبوب اے۔ تاہم بَعض محققین دے مطابق لفظ ماہی پنجابی زبان دے لفظ "مہاگ" توں بݨیا اے جیہدا مطلب مجّھاں چارن آݪا اے، بَعد وچ مجازی معنیاں وچ پیارے تے محبُوب لئی بولیا جاݨ لَگ گیا۔ مقامی شاعراں نے پنجاب دے حُسن، محبّت دِیاں داستانّاں تے انسانّی جذبات نوں اس صنف وچ نہایت خوبصورتی ناݪ سمیٹیا اے۔
کوٹھے تے کھلو ماہیا، کوٹھے تے کھلو ماہیا
چَن بھاویں چڑھے نہ چڑھے وے مینُوں تیری لَو ماہیا
بھٹھِیاں تُوں بھنا داݨے، بھٹھِیاں توں بھنا داݨے
دل وِچ تُوں وَسدی نِی سوہݨِیے، تیرے دل دِیاں رَب جاݨے
کوٹھے تے کھیسّی اے، کوٹھے تے کھیسّی اے
اِک سانُوں تُوں ماریا ، دُوجا جَگ پردیسّی اے
سڑکے تے رِڑ وٹیا، سڑکے تے رڑ وٹیا
ججیہناں نّا یاری نئِیوں لائی، اوہناں دُنیا توں کِیہ کھٹّیا
ٹیشن دِیاں دو لَینّاں، ٹیشن دیاں دو لَینّاں
تُوں تے سانُوں چَھڈ وے گیوں، ہُݨ جی کے کِیہ لَیݨا
بیڑی لگّی اے کنارے تے، بیڑی لگّی اے کنارے تے
تینُوں کِیہ خبر چنّا، جِیݨا تیرے سہارے تے
۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔
ہٹِیاں تے سِیتا ای
دس دس وے مویا کدی یاد وی کیتا ای
سونے دا کِلّ ماہیا
لوکاں دِیاں روݨ اکِھیاں ساڈا روندا ای دل ماہیا
دو پتّر اناراں دے
ساڈا دُکھ سُݨ سُݨ کے رون٘دے پتّھر پہاڑاں دے
کوٹھے تے کھیس پیا
اک دَم سجݨا دا، اوہ وی ٹُر پردیس گیا
دوہڑا
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: دوہڑا
دوہڑا پنجابی دا اک شعری رُوپ اے جیہڑا بوہتا ساندل بار دے علاقے وچ گایا جان٘دا اے۔ ساندل بار توں باہر وی دوہڑے وچ ڈھیر شاعری کِیتی جان٘دی اے۔ ایہجئی شاعری صِرف مشاعریاں یا مقامی گلُوکاراں دی آواز راہِیں لوکاں تَک پہنچدی اے جَد کہ ایہ لِکھتی شکل وچ اینّا پرچلت نئِیں ہویا۔ ایسّے پاروں ایہناں علاقیاں دے دوہڑیاں دا وزن صِرف شاعر دی زبان دا ای ہُندی اے۔ جیہڑا لفظ اوہناں دی زبان توں تھڑکن لَگ پوے اوہ وزن توں باہر ہُندا اے۔ زبان دے وزن دی اک خرابی ایہ وی اے کہ لفظ نوں لمکا کے یا گھٹا کے وزن پورا کرن دے آہر کیتے جان٘دے نیں، جیہڑے مشاعریاں وچ سپَھݪ ہُندے نیں۔ اصل توجّہ تخیّل اُتے دِتی جان٘دی اے۔ دوہڑے دے شاعر فکری حوالّے ناݪ چن٘گّے شاعر نیں تے کِسے دُوجی صنف دے شاعراں توں گھٹ نئِیں، پَر جدوں وزن دی گَلّ آؤن٘دی اے تاں ایہ دیسی یا بدیسی شاعری دے مقابلے وچ پِچھے دکھائی دین٘دے نیں۔
بولی
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: بولی (شاعری)
بولی پنجابی شاعری دی اک صنف اے۔ ایہ دو مصرعیاں اُتے مُشتمل ہُندی اے تے ایہناں وچ پُوری کہاݨی کہہ دِتی جان٘دی اے۔ پنجابی شاعری دی ایہہ صنف شاید ہی کِسے ہور زبان دی شاعری وِچ موجود ہووے۔ دو مصرعیاں وچ پوری کہاݨی سَمائی ہُندی اے۔ ایہدیاں کئی قِسماں نیں۔ میہݨیاں دے گیت نوں وی بولیاں کہندے نیں۔
بارہیں برسِیں کھٹّݨ گیا تے کَھٹّ کے لیایا فیتہ
نی عشقے نے ڈَن٘گ ماریا کُڑی سَپ دا بہانّہ کیتا
نِیلّی گھوڑی وے وکِیلّا تیری
جے پہلی پیشی یار چُھٹ جائے
ڈاکٹر ناہر سنگھ نے دو تکیاں بولیاں تے لمبی بولی اُپر زور دِتا اے۔ اک تکی بولی نُوں اس نے ٹپیاں دے سرلیکھ ہیٹھ وچاریا اے۔ سمچے طَور اُتے بولی دا مطالعہ کرن لئی اک تکی بولی، دو تکی بولی تے لمبی بولی نوں اِکّو ویلّے سامّݨے رَکھ کے نرنے کرن دی لوڑ اے۔ اک تکی بولی اپنے آپ وچ مکمّل اکائی اے۔ اس وچلی بھاو وستو وی اپݨے آپ وچ مکمل ہُندی اے۔
تینُوں دیکھ کے دہیں شرماوے نی دُدھ ون٘گوں لشکدِیئے
ایہ اک تکی بولی اپݨے آپ وچ مکمّل اکائی اے جس وچّ اک مٹیار دی سُندرتا نوں تے اوہدے گورے رَن٘گ نوں چِٹے دہیں تے دُھپّ نال تشبِیہ دتی گئی اے۔ ایہہ تشبِیہاں اس اک تکی بولی دے سہج نوں ودھاؤݨ دا کارن بݨدیاں نیں۔ چھوٹی دو سطراں دی بولی دی پہلی تک وچ پورو نردھارت تک نوں ہی ورت لیا جان٘دا اے۔ دُوجّی تک وچ توڑا آؤن٘دا اے۔ ایہناں دونّاں سطراں دی تھیمک اکاگرتا کارن اس وچ بھاو دی اکاگرتا بݨی رہندی اے۔ پَر جے پہلی تک ستنتر ہووے تاں ایہ اکاگرتا بھنگ ہو جان٘دی اے۔ لمبیاں بولیاں وچ تکاں دی گِݨتی نردھارت نئِیں ہُندی پَر ہَر تک دا تکانت مِݪدا اے۔ آخر اُتے توڑا جھاڑیا جان٘دا اے تے ایدّاں ناچ وچّ وی تیزی آ جان٘دی اے۔ مرداں دِیاں بولِیاں وچ توڑے توں پہلّاں دا حِصّہ کوئی اک انسان اچاردا اے پَر توڑے اُپر جا کے سارا گروہ بولی چکدا اے تے نال ہی ناچ وی تیزی دا رَن٘گ دکھاؤن٘دا اے۔ عورتاں دیاں لمبِیاں بولیاں وچ کدے تاں توڑے توں پہلا حِصّہ اکلّی کڑی اچاردی اے مگر کئی وار ساری دی ساری بولی سموہک طور اُتے ہی پائی جان٘دی اے۔ اکلّے انسان ولّوں بولی پائے جاݨ تے گروہ بِلکل چپّ نہیں رہندا بلکہ وچ وچ ہلاشیری دیݨ دی سُر وچ ہن٘گارا بَھردا رہندا اے۔ لمبی بولی دیاں تکاں وچ بھاو دی بھنتا ہو سکدی اے تے اکاگرتا وی۔ لمبِیاں بولیاں خاص طَور اُتے مرداں ولّوں سرجیاں جان٘دیاں نیں۔ اک تکی بولیاں:
ایویں بھرم رنّاں نوں مارے ہلکے نے چھڑے پِھردے
اندروں پھڑا برچھی نی کُڑِیئے بادام رن٘گِیئے
اکّھاں وچ پا لَے آلھݨا، تینُوں دِل دی آکھ سݨاواں
بُھلّ گئی یار دی گݪی، جَد چَنّ بدّݪی وچ آیا
دو تکی بولیاں:
گھراں گھراں توں لسّی لیاندی، اس دی پائی کانجی
ناݪا ریشم دا، ستھݨ یار نے لیاندی
تر وے تر وے تر وے
تُوں کھیڈ کوڈیاں مَیں ماپیاں دے گَھر وے
جوگی آ نی گیا پھیرا پا نی گیا
سانُوں بسیئر ناگ لڑا نی گیا
لمبِیاں بولیاں:
پِنڈاں وِچوں پنڈ سݨیدا پنڈ سݨیدا موگھا
موگھے دا اک سادھ سݨیدا بڑی سݨیدی سوبھا
آؤن٘دی جان٘دی نُوں گھڑا چکاؤن٘دا مگروں ماردا گوڈا
لَکّ میرا پتلا جیہا بھار سہݨ نہ جوگّا
سوٹی سوٹی سوٹی
بِین بجا جوگِیا تینُوں دؤں گی مکّی دی روٹی
پتلے جہے لَکّ واݪیا، تینُوں عادت پَے گئی کھوٹی
موہرے گھوڑا مِتّراں دا، مگر پھلاں آݪی بوتّی
میلݨ منڈیاں نے ڈِگھدی چوباریوں بوچی
لوری
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: لوری
نیاݨے نُوں سلاؤݨ ویلّے گائے جاݨ آݪے گِیت نُوں لوری کہیا جان٘دا اے۔ ایہدے وچّ ماں دِیاں سدھراں تے تان٘گھاں ہُندِیاں نیں۔ اک لوری:
اَلّڑ بَلّڑ باوے دا باوا کݨک لیاوے گا
باوی بَیٹّھی چھٹّے گی ماں پُونیاں وَٹّے گی
باوی مَن پکاوے گی باوا بیٹھا کھاوے گا
کاکّا کِھڑ کِھڑ ہسّے گا
الّڑ بلّڑ باوے دا
باوا کݨک لیاوے گا
باوی بَیٹّھی چهٹّے گی
سَو روپئِیا وٹّے گی
اک روپئِیا کهوٹّا
اوہدا لیان٘دّا لوٹّا
لوٹّے وچ پاݨی
ماں تیری راݨی
پیؤ تیرا راجا
سونے دا دروازه
چاندی دِیاں پَوڑِیاں
ستّے بَھیݨاں گورِیاں
اِک بَھیݨ کاݪی
اوہی کرماں واݪی
وار
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: وار
وار پنجابی شاعری دی اک اہم صنف اے۔ لفظ وار دا مطلب "وارنا" (نچھاور کرنا) اے۔ اس صنف وچ کِسے لڑائی یا وڈی کوشش نوں بیان کِیتا جان٘دا یا کوئی وڈا مَعرکَہ یا کارنامَہ سرانجام دیݨ واݪی مہاݨ شخصِیت نوں سراہیا جان٘دا اے۔
چٹھےآں دی وار وِچوں چَند شعر:
لگّی سٹّ نگاریاں پئے مارو وجّݨ
توپّاں ہور جمبورچے جِویں بدݪ گجّݨ
گھوڑے کرن شتابِیاں اٹھ کٹکوں بھجّݨ
تیغاں بہت پیاسیاں نَہ رتوں رجّݨ
ستوارا
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: ستوارا (شعری صنف)
ستوارا پنجابی شاعری دی اک مشہُور صنف اے۔ پنجابی لوک شاعری تے پنجابی صُوفی شاعری وچ مقبُول عام اے۔ بلھے شاہ سمیت بہت سارے پنجابی شاعراں نے ستوارے لِکھے نیں۔
تھلوکت میراں شاہ جلندھری دا ستوارا لِکھیا اے۔
پیر :
پیر رِیت پریم دی
ہُݨ جاتی چتّ لا
تن من جیوڑا وار کے
تاں پیارے پیا پا
پیرو پیڑ عِشق دی ہوئی
پیا کارن مَیں جوگی ہوئی
لتّھی شرم حیا دی لوئی
آ پریتم ہُݨ مَنّ عرضوئی
کوکاں کو کرم دی یار
آ مِݪ پیاریا میں بلہاری
کَردی ڈُھونڈ پیراں بکھہاری
میراں شاہ آ کر کچھ کاری
من٘گݪ:
من٘گݪ سان٘گ پریم دی
رڑکت ہے دن رین
کت جا ساجن رم رہے
کَوݨ سُݨے مکھ بین
منگݪ سچّا پِیا اقرار
پریتم لئیا مول نہ سار
آئی جان لباں تے یار
پیاریا مَیں دل موڑ مہار
مَن موہن کیوں مُدتّاں لائیاں
ہُݨ ہوئیا حال سدائیاں
بِرہوں کٹِیاں وان٘گ قصائِیاں
میراں شاہ مَیں گھول گھمائیاں
بدھ:
بدھ وار سدا سودھ کے
چل جیوڑا مت ہار
ہَتھ بَنّھ کے پگّ دھرو
پیارے بھیکھ دوار
بدھ وار گھر ساجن آئے
بھاہ بِرہوں دی سرد کراوے
پیارے ماریں نت دے ہاوے
بِرہوں سل ہڈاں نوں کھاوے
کِس نُوں آکھاں مندا
جیہڑے پیارے پائے پریم بکھیڑے
سُکھاں کارن دکھ سہیڑے
میراں شاہ پی آوے ویہڑے
جُمعرات:
جُمعرات سہانودی
گل پھولݨ دے ہار
مَیں گَھر سیج وچھاواں
جے آوے پریتم یار
جُمعرات روز خُشی دا
پیارا دِلبر پاس سݨیندا
جے گر کھووے بھرم دوئی دا
دل اندر دلدار سݨیندا
کُھلے چشم حقیقت واݪی
پائے رمز مَعشُوقاں واݪی
پیارے اپݨی سیج سن٘بھاݪی
میراں شاہ ہُݨ تاں نہالی
روز جمعرات بھلا
عارف کرن شمار
ساتھ لطیفہ قلب دے
اصل کرن دیدار
جُمعہ:
واہ واہ روز جُمعے دا آیا
پیارا ساڈے ویہڑے آیا
جاں اوہ آیا تاں مَیں پایا
بَھر بَھر جام وصل پݪایا
بے خود ہوئی مست خمار
سانُوں مِݪیا دِلبر یار
ستگور آݨ لن٘گھایا پار
میراں شاہ لکھ شُکر گزار
چھنچھر:
چھنچھر وار اڈیکدی
نت مَن موہن یار
بِرہوں گُھمّݨ گھیرِیاں
موہے سُجھے آر نَہ پار
چھنچھر وار دکھاں نے گھیری
پیاریا ہوئی دیر بتھیری
مَیں بیچاری کرلاواں
دکھاں سولاں لئیاں لاواں
وان٘گ چکھا نت جان جݪاواں
میراں شاہ نت کُوک سݨاواں
ایتوار:
ایتوار ستاؤندا
پاپی کرن بھوگ
ساجن گئے بدیسوا
لائے جِگر نُوں روگ
ایتوار پئے دکھ بھردی
کر کملی چھڈّ گیا بے دردی
دُوجی نݨد اوہلّا کردی
مَیں بولّاں کُچھ مول نَہ ڈردی
اؤگݨہاری نئِِیں گُݨ کوئی
سئِیاں پُچھݨ حال نَہ کوئی
جس گھر کنت سہاگݨ سوئی
میراں شاہ بݨ ملے نہ ڈھوئی
باراں ماہ
سودھوپنجابی زبان دے سارے ودوان ایہہ مَندے نیں کہ باراں ماہاں دا شعری روپ صُوفی شاعراں نے لوک گیتاں وِچوں اپنایا مگر ایہہ حیرانّی دی گَلّ اے کہ لوک باراں ماہاں اُتے کِسے وی پنجابی لوکدھارا شاستری نے بوہتا کم نہیں کیتا۔ جے ونجارا بیدی جہے ودواناں نے ایہنوں اپنے مطالعہ دا مَوضُوع بݨایا وی اے تاں اوہ ادبی باراں ماہاں تَکّ سیمت ہو کے رہ گیا اے۔ رتو ورنن توں باران٘ماہاں دی ترقّی، باران٘ماہاں تکھاری توں لَے کے انیہویں صدی تَکّ دے باران٘ماہاں اُتے چرچا کیتی گئی اے۔ پَر لوک باران٘ماہاں نُوں دھیان گوچرے نئِیں کیتا گیا۔ لوک باران٘ماہاں دی پرت بابا فرید توں وی پہلاں تَکّ جان٘دی اے۔ لوک باران٘ماہ ادبی باران٘ماہاں دے سماننتر سرجے جان٘دے رہے نیں تے پیڑھیو پیڑھی ساڈے تکّ پہن٘چے نیں۔ ایہناں لوک باران٘ماہاں دیاں کچھ خاص وشیشتاواں نیں۔ ایہناں باران٘ماہاں وچ عَورت بِرہا دی ستھتی وِچوں گُزردی اے۔ اوہدیاں برہا بھاوناواں ہی باران٘ماہاں دا وستو بُندیاں نیں۔ ادھیاتمک ادب وچ جا کے ایہی عَورت آدرشک رُوپ وچ آتما بَݨ بہن٘دی اے جو پرماتما پرتی بِرہا بھوگدی اے۔ باران٘ماہاں وچ مرد پاتر اصلوں غائب اے، ایہدا کِسے وی طرحاں دا ہن٘گارا دکھائی نئِیں دین٘دا۔ جے اک اَدّھ تھاں تے ایدّاں ہویا وی اے تاں اوہ اس رُوپ وچ کہ "پچھلا بھلا نی خیال مسافر رام رہے۔" لوک باران٘ماہاں دی دوسری خاصیت ایہ اے کہ عَورت اپݨِیاں بھاوناواں دھارمک ہیرو دے اوہلّے نال ظاہر کردی اے۔ خاص طور اُتے رادھا تے کرِشن دے پریم دے اوہلّے وچ۔ جس سماج وچ عَورت لئی مَن دی گَلّ سَدّھی کہݨی سنبھو نہ ہووے اوتھے اجیہا اوہلّا لَیݨ دی لوڑ پَین٘دی اے۔ لوک باران٘ماہاں دی اگلی خاصیت ایہ اے کہ کیون٘کہ ایہہ عَورت دی رچنا اے اس لئی اس وچ صِرف بِرہا دی ستھتی دا ای تذکرَہ اے ملاپ دی ستھتی دا نئِیں۔ کالپنک پدّھر تے ادھیاتمک کھیتر وچ ایہ بھاویں سنبھو ہووے مگر یتھارتھک جِیون وچ ایہ مُمکن نئِیں۔ لوک باران٘ماہاں وچ بِرہا دا کارن شوہر دا پرواس گمن اے۔ شوہر معاشی لوڑاں دی پورتی کرن دی خاطر سالاں بدھی گھر توں دور رہندا اے جس کارن باران٘ماہاں وچ بِرہا دی تیبرتا نوں پچھاݨیا جاسَکدا اے۔ لوک باران٘ماہاں وچ ہر مہِینّے دے سماجّی، تہذِیبّی تے قُدرتی سندربھ نیں۔ ایتھے جیٹھ جٹھاݨیاں، دوپٹیاں دا ذِکر اے، ساؤݨ دیاں پِینگّھاں نیں، اُڈدیاں بھمبیرِیاں نیں تے باغیں پپیہا بولدا اے۔ سَسّ نوں طَعنّے دیݨ دِیاں مورتاں نیں، سیاݪ وچ لحاف تلائیاں بھراؤݨ دے کارجاں دا ذِکر اے تے پھگّݨ دی ہولی دے تہوار دے رَن٘گ نیں۔ ایتھے مثال لئی کچھ پنگتیاں دیکھیاں جاسَکدیاں نیں۔
چڑھیا مہِینّا اسُّو نی سُݨ میری سسّو
نی سسّو بڑبولیئے
تیرا پتّ وسے پردیس نی کیہدے ناݪ بولیے
چڑھیا مہِینّا وساکھ، چتّ نی اداس سہیؤ نی میں کیہ کراں
میرا شام وسے پردیس کچھ نی میں کھا مراں
کَتّک قہر جو کیتا، پیالّہ زہر دا پِیتّا
ہور نشَہ وی نَہ کِیتا
ہُݨ تُوں مل جا مل جا جی سانُوں کرشن مرار
جگّا
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: جگا جٹ
جگّا پنجاب دے اوہناں کرداراں وِچوں اک اے جیہڑے پنجابی لوک گِیتاں تے پنجابی لوک داستانّاں دا حِصّہ بَݨ گئے۔ جگّے نُوں پنجاب دا رابن ہڈ کہیا جان٘دا اے۔ جگّا جَٹّ لہندے پنجاب دا اکّ باغی سی جیہنے اپݨے توں طاقتوَر دی طاقت نُوں نئِیں منّیا۔ "جگّا جمّیا" لوک گیت نوں بہت سارے پنجابی گلُوکاراں نے گایا اے۔ شوکت علی، ابرار الحق، گرداس مان تے فضل جٹ دا گایا جگّا سَبھ توں وَدھ مقبُول ہویا اے۔
جگّا جمّیا تے مِݪݨ ودھائِیاں
وڈّا ہویا ڈاکّے ماردا
جگّیا تُر پردیس گئیوں
بُوہا وجّیا
جگّے جَٹّ دے کبُوتر چِینّے
ندِیوں پار چُگدے
جگّیا تُر پردیس گئیوں
بُوہا وجّیا
جگّے مُچّھ نُوں مروڑا دِتا
تے پن٘ڈ دی پنچائِت ٹُٹّ گئی
جگّیا تُر پردیس گئیوں
بُوہا وجّیا
جگّے ماریا لائل پور ڈاکّا
تے تاراں کھڑک گئِیاں
جگّیا جگّیا
تے تُر پردیس گئیوں
وے بُوہا وجّیا
جگّے جَٹّ دا جان٘گِیا
کِلّی اُتے ٹن٘گّیا رہیا
پُورنا نائِیاں وَڈھ چھڈّیا جگّا سُورما
جگّا وڈّھیا بوڑھ دی چھاویں
تے نَو مَݨ ریت بِھجّ گئی
جگّیا اوئے جگّیا
تُر پردیس گئیوں
بُوہا وجّیا
جے مَیں جاݨدی جگّے نے مَر جاݨا
تے اکّ دی تھاں دو جَمّدی
جگّیا اوئے جگّیا
تُر پردیس گئیوں
بُوہا وجّیا
۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔
جگّا جمّیا تے مِݪݨ ودھائِیاں
جگّا جمّیا
تے وڈّا ہو کے وَیری ماردا
او جگّیا تُر پردیس گئیوں
وے بُوہا وجّیا
جگّے ماریا لائل پور ڈاکّا
تے تاراں کھڑک گئِیاں
جگّیا جگّیا
تے تُر پردیس گئیوں
وے بُوہا وجّیا
کچّی پُݪی تے لڑائِیاں ہوئِیاں
تے چھوِہیاں تے کِلّ ٹُٹّ گئے
جگّیا جگّیا
تے تُر پردیس گئیوں
وے بُوہا وجّیا
جگّا ماریا بوڑھ دی چھاویں
تے نَو مَݨ ریت بِھجّ گئی
جگّیا جگّیا
تے تُر پردیس گئیوں
وے بُوہا وجّیا
جے مَیں جاݨدی جگّے نے مَر جاݨا
اکّ دی تھاں دو جَمّدی
جگّیا جگّیا
تے تُر پردیس گئیوں
وے بُوہا وجّیا
۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔
جگّا جمّیا فجر دی بان٘گّے
لوڈّھے ویلّے کھیڈدا پِھرے
جگّا جمّیا تے مِݪݨ ودھائِیاں
وڈّا ہو کے ڈاکّے ماردا
جگّے ماریا لائل پور ڈاکّا
تاراں کھڑک گئِیاں
کچّے پُݪ تے لڑائِیاں ہوئِیاں
چُھریاں دے گُھنڈ مُڑگئے
جگّے جَٹّ دا جان٘گِیا پَٹ دا
کِلّی اُتے ٹن٘گّیا رہ گیا
پُورنا نائِیاں نے وَڈھ چھڈّیا جگّا سُورما
جگّا وڈّھیا بوڑھ دی چھاویں
نَو مَݨ ریت بِھجّ گئی
چھلّا
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: چھلا (گیت)
چھلّا، جُگنی وان٘گ پنجابی لوک گیتاں نال جُڑی اک برتانتک جگت اے۔ ایہنوں بہت سارے گائیکاں نے گایا اے جیہناں وچ عنایت علی، گرداس مان تے شوکت علی شامل نیں۔ عنایت علی دا گایا بہت اعلا منّیا جان٘دا اے۔ ایہدا اک ہور رُوپ ربی شیرگل نے وی گیا اے۔ چھلّے دے ناݪ اک کہاݨی وی منسُوب اے۔
جاوو نی کوئی موڑ لیاوو
نی میرے ناݪ گیا جے لَڑ کے
ﷲ کرے آ جاوے جے سوہݨا
دیواں جان قدماں وچّ دَھر کے
چھلّا بیڑی پور اے
وطن ماہی دا دُور اے
جاݨا پہلے پُور اے
گَلّ سُݨ چھلّیا او چھوہرا
دِل نُوں لایا اے جھورا
چھلّا کاݪِیاں مِرچاں
مہرا پی کے مرساں
سر تیرے چڑھساں
گَلّ سُݨ او چھلّیا
ڈھولا تیرے توں کاہدا اوہلّا
چھلّا نوں نوں کھیوے
پُتّر مِٹّھے میوے
اللہ سَبھ نُوں دیوے
چھلّا چِیچی پایا
دِھیاں دَھنّ نیں پرائیا
چھلّا لشکاں مارے
مان٘واں جان٘دیاں وارے
پتّ پچھیاں دے بھارے
ﷲ سَنگ نہ نکھیڑے
۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔
چھلّا پایا گہݨے
سدا ماپے نئِیں رہݨے
دُکھ جِندڑی دے سہݨے
گَلّ سُݨ ڈھولا
ساڑ کے کِیتا ای کولا
چھلّا مُڑ کے نئِیں آیا
روݨا عُمراں دا پایا
ملّیا ای دیس پرائیا
گَلّ سُݨ چھلّیا
او ڈھولا کاہنُوں پانّا ایں رولا
چھلّا ہویا وَیری
سجّݨ بَجّھ گئے کچہری
روواں شِکر دوپہری
گَلّ سُݨ چھلّیا
پاوے، بُرا ویلّا نہ آوے
چھند
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: چھند
لاڑھا جد پہلی واری اپݨے سوہرے جان٘دا اے تے اوتھے کُڑیاں اوہنوں چھیڑدِیاں نیں تے لاڑھے کوݪوں چھند سُݨدِیاں نیں۔
اک کُڑی کہندی اے:
چھند پراگے چھند پراگے چھند اگے کہی
ماں تیری لومڑی کوٹھے پٹن گئی
جواب لاڑھا دین٘دا اے:
چھند پراگے چھند پراگے چھند اگے تھاݪِیاں
جِنّیاں ایتھے بیٹھیاں ہوئِیاں سبھے میرِیاں ساݪِیاں
کہاوتاں
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: کہاوت
کہاوت وڈے سارے مضمُون دا نچوڑ یا زبانِ خلق ہُندی اے۔ ایہ کہاوتاں نثر دے ناݪ ناݪ شعری انداز وچ وی ہُندِیاں نیں۔
چیت وساکھ بَھو نئیں
جیٹھ ہاڑھ سو نئیں
ساؤݨ بھادوں نہائِیے
اسّو کتّے تھوڑا کھائیے
مگھر پوہ روں ہنڈائیے
ماگھ پھگݨ تیل ملائیے
کوݪ حکِیم دے کدے نہ جائِیے
بجھارتاں
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: بجھارت
پنجابی زبان وچ بہت دلچسپ بجھارتاں یعݨی پہلیاں مَوجُود نیں۔ مثالّاں:
سونے دی سلائی، کوٹّھا ٹَپّ کے ویہڑے آئی۔ (دُھپّ)
ہرِیاں بھرِیاں تے لہراؤن٘دِیاں وَکھ وَکھ فصلاں، پھݪاں، سبزیاں، بوٹّیاں، رُکھاں دا ذِکر وی بجھارتاں وچ مِݪدا اے جِدّاں:
بِیجّے روڑ، جمّے جھاڑ لگّے نِمبُو، کھڑے انار۔ (کپاہ)
سرشٹی وچ پسرے جیو جنتوآں تے پسو پن٘چّھی، جِویں سَپّ، سیون٘ک، کُتّا، اُون٘ٹھ، چُوہا، بلی، گُھگّی، کاں چوہا، جُوں، کِرلی، سُسری، بُھون٘ڈ، مچّھی، ڈڈو، مور، کُکڑ وی بجھارتاں وچ پائے جان٘دے نیں، جِدّاں:
پاروں آیا بابا لشکری جان٘دّا جان٘دّا کر گیا مشکری۔ (بُھونڈ)
سُوئی دھاگّے توں لَے کے وڈِیاں وڈِیاں مشیناں، اَوزاراں، برتݨاں تے دَھنّ دَولت تَک دا ذِکر وی بجھارتاں وچ مِݪدا اے۔ مثلن:
پہاڑوں لیان٘دّی پیڑ رکھ چھے ٹن٘گّاں اک اَکّھ ۔ (تکڑی)
اِنسانّی پِنڈّے دے سارے اَن٘گ جِویں اکَھاں، کَنّ، نَکّ، سِر، ڈِھڈّ، مُون٘ھ، دَن٘د، جِیبھ، لتّاں، پَیراں دے متعلّق وی بجھارتاں پرچلت نیں۔
اک ڈبّے وچ بتّی داݨے بُجّھݨ واݪے بڑے سیاݨے۔ (دَن٘د)
کئی بجھارتاں ایہجئیاں نیں جِیہناں وچ رِشتے ناتے بارے پُچھ گِچھ کِیتی جان٘دی اے۔ جِدّاں:
اسیں ماواں دِھیاں، تُسیں ماواں دھیاں چلو باغ چلِیے، تنّ اَمبّ توڑ کے، پُورا پُورا کھائِیے۔ (دھی، ماں تے نانّی)
مندواݨی
سودھومنداوݨی لفظ 'مندݨ' توں بݨیا اے جیہدا مطلب اے بَن٘د کرنا۔ اِس توں علاوَہ ایہدا مطلب اے "روکݨا"، "بسّ کرنا"، حَد بنّھݨی یا سون٘ھ پاؤݨی۔ پنڈت تارا سنگھ نروتم نے منداوݨی نوں جَنج بنّھن دے گِیت کہیا اے۔ اپروکت دِتے ارتھاں توں سون٘ھ پاؤݨ یا حَد بنّھݨ دا مطلب وی جَنج بنّھݨ دے گیت ای بَݨدا اے۔ پنڈت تارا سنگھ نروتم دا کتھن اے، "ارجن صاحب جی دے وباہ ویلّے سواݨِیاں نے جِنج دِیاں تھاݪیاں بنّھیاں۔ ایہدا نام منداوݨی بݨیا اے۔ "(اتہاس سری گُرو گرَنتھ صاحب، منداوݨی، گیانی گُردتّ سنگھ، صفحہ 90) بھائی کاہن سن٘گھ نابّھا نے منداوݨی دا مطلب مندݨ یا مہر چھاپ لاؤݨ کردیاں لِکھیا اے کہ "ہندستان وچ رِیت اے کہ مہاراجیاں دے کھاݨ پاݨ دا بندوبست کرن واݪا مُنتظم اپݨا اپݨا کھاݨا تیار کروا کے دیگچے وغیرَہ یا ہور برتݨاں اُتے مہر لادیندا اے تاں کہ کوئی زہر وغیرہ کھاݨے وچ نہ مݪا سکے، فیر جَد تھاݪ پروسدا اے اُدوں وی تھاݪ اُتے سرپوش دے کے مہر لا دین٘دا اے۔ اوہ مہر ذمے دار منتظم دے سامّے مہاراجا دے سمکھ کھولّی جان٘دی اے۔" بھائی کاہن سنگھ نابھا نے گرباݨی دی جس پنگتی دا ذِکر کیتا اے اوہدا مطلب بجھارت وی بَݨدا اے۔ 'ایہہ منداوݨی ستگور پائی، گرسکھاں لدھی بھال" (محلہ تیجا، وار سورٹھ)۔ جے اپروکت ارتھاں تَک اپݨے آپ نُوں سیمت رکھیے تاں بجھارت یا جَنج بنّھݨ دے گِیتّاں نُوں منداوݨی کہیا جاݨا چاہِیدا اے۔ پَر ایہ وی منّیا جان٘دا اے کہ لوک جدوں گیت گاؤن٘دے نیں تاں آخر اُتے جا کے کوئی پرمپراگت پنگتیاں اچاردے نیں اوہناں پرمپراگت پنگتیاں نُوں منداوݨی کہݨا چاہیدا اے۔ عَورتاں سٹھݨِیاں توں بَعد آخر اُتے معافی من٘گّݨ دے بول اچاردِیاں نیں تاکہ کوئی غُصّہ نہ کرے، جِدّاں:
ویاہ دیاں سٹھݨِیاں، لڑائی دے میہݨے
اسیں نت نت نئِیں دیݨے
سلائِیاں سلائِیاں
ہُݨ سانُوں معاف کرو بہت بولّیاں پائِیاں
مرداں دے بھنگڑے دے آخر دے بول عام طَور اُتے ایہ ہُندے نیں رنگݪی دُنیا توں جی نئیں جاݨ نُوں کَردا ایسّے طرحاں کویشر وی اخِیرلیاں پنگتیاں ایدّاں اچاردا اے
کُچھ دن کھیڈ لَے، موجّاں ماݨ لَے،
توں بَھجّ جاݨا اوئے کنگݨا کچّ دیا
نانکیاں جدوں ویاہ ختم ہوݨ توں بعد کھڑکا دڑکا کردِیاں واپس پرتدیاں نیں تاں اوتھے وی اوہ سٹّھ کرن توں نئیں ٹَݪدِیاںِ
کوٹھے اُتے گُھگّیاں بنیرے اُتے کاں لوکو
اسیں چلے چلے
اسیں چلے چلے وچ لے لؤ تھاں لوکو
اسیں چلے چلے
ایویں گیتاں دے آغاز نُوں منگلاچرن تے آخری پنگتیاں نُوں منداوݨی کہݨا چاہیدا اے۔
کیرنا
سودھوکیرنے تے الاہݨی نُوں سوگ گیت کہݨا زیادَہ مَوزُوں اے۔ کُچھ سُوجھوانّاں نے کیرنے نوں الاہݨی دے انترگت ای وچاریا اے۔ ڈاکٹر ونجارا بیدی نے کیرنے نُوں اس کَر کے الاہݨی ناݪوں کُچھ وکھرا منّیا اے کہ ایہ اک انسان گت رچنا ہُندی اے جَد کہ الاہݨی ساموہک سوگ گِیت منّیا جاݨا چاہِیدا اے۔ ڈاکٹر کرنیل سنگھ تھند تے مہِندر سنگھ رندھاوا الاہݨی تے کیرنے نُوں اکّ ای رُوپ مَنّ کے اِس اُتے چرچا کرا اے۔ ڈاکٹر ناہر سنگھ پنجابی دا اک ایہجیا سُوجھوان اے جو ایہناں دونّاں رُوپّاں نُوں وکھرا کَر کے کیرنے تے وستار سہت چرچا کَردا اے۔ اوہ لِکھدا اے "کیرنا ہوکّے تے لیر دے انترگت شکایت دے لہجے وچ اچرت ایہجیا پرگیتاتمک گِیت رُوپ اے جیہڑا مَیں تے تُوں دے اکاگر تعلّقات راہِیں تھیمک ٹکراء نُوں صِرف ٹکراء تے کھچاء دی ستھتی وچ ای پیش کَردا اے۔ ایہدی بولّی دا انداز محاورے وچ ہُندا اے۔ اس وچ بہت وار رُوپک سرجنا تے ماݨ ویکرن دی شعری انداز وچ ورتوں کیتی جان٘دی اے۔ ڈاکٹر ناہر سنگھ لوک گیت دیاں روپگت وسے شتائیاں نوں ہی اپنے سامݨے رکھدا اے اس لئی اپروکت پریبولی دیندیاں اوہدے رُوپ نوں ہی ودھیرے دھیان وچ رکھدا اے۔ کیرنے نوں سوگ گِیت کہݨا وی ٹھیک نئِیں لَگدا۔ ایہدے دو کارن نیں، پہلا ایہ کہ کیرنا اِنسان گت بھاوناواں نوں ای اجاگر نئِیں کَردا بلکہ ایہ اِنسان گت طور تے ہی بھاوناواں دا پرگٹا اے۔ مرے بندّے پرتی لفظاں نُوں لیاتمک رُوپ دے دیݨا ای گِیت نئیں کہیا جا سَکدا۔ اک پاسّے تاں سُوجھوانّاں نے تکانت ملݨ کارن بجھارت، کہاوت تے محاورے نُوں وی لوک شاعری وچ شامل کرلیا اے تاں دُوجے پاسّے کیرنے وَرگی تکانت رِیت اچارن نُوں وی شاعری دے انترگت مَنّ لیا اے۔ جے پائے گئے کیرنیاں نُوں دھیان وچ رکھیے تاں ایہ اکّ وارتک رچنا دکھائی دین٘دی اے۔ جیہدے اچارن ویلّے لیراں وچ پیش کرن دی وجَہ توں اک لَے دا احساس ہُندا اے پَر ایہ لوک شاعری نئِیں کہلا سَکدی۔
الاہݨی
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: الاہݨیاں
پنجابی دے جِنّے وی شعری رُوپ نیں اوہناں دے مولک نام نیں جو ایہناں شعری رُوپاں دی مولکتا دی جامنی وی بݨدے نیں۔ ایہہ شعری رُوپ صدِیاں توں پنجابی جیون وچ کوئی نہ کوئی تہذِیبّی کَمّ نبھاؤن٘دے آرہے نیں۔ گُرو نانک دیو جی ولّوں وڈہنس راگ وچ پنج الاہݨیاں دی رچنا تے بھائی گرداس دیاں واراں وچ الاہݨی دا ذِکر ایہہ گَلّ واضح کَردین٘دا اے کہ سوگ گِیت دا ایہ رُوپ صدِیاں پراݨا اے۔ بابے نانک نے الاہݨی دے مَوضُوع نُوں دھیان وچ رَکھدیاں ہوئِیاں دُنِیا دی ناشمانتا تے دُنِیا چَھڈّ گئے بندّے پرت جُھوٹّھے ردݨ نوں نکار کے پربھو پریم وَلّ دھیان کرن اُتے زور دِتا اے۔ جِویں:
دھن وسرندا سچا پاتشاہ، جن جگُو دھندے لایا
مہلت پنی پائی بھری جانیئڑا گھت چلایا
جانی گھت چلایا لکھیا آیا رنے ویر سبائے
کایا ہنس تھیا وچھوڑا جا دن پنے میری مائی
جیہا لِکھا تیہا پایا جیہا پرب کمایا
دھنّ سرندا سچا پاتساہُ جنِ جگُ دھندے لایا
لوک سوگ گیت سمُچے طَور تے ایہجئا سوگ گیت اے جیہڑا مَوت توں اپجے دکھ کارن تے دُنِیا چھڈّ گئے بندّے نوں نَہ صِرف شردھانجلی پیش کَردا اے بلکہ اوہدے گُݨ گاؤݨ کرکے ہَر مَن نوں پگھلاؤݨ دی طاقت وی رَکھدا اے۔ ایہی اوہ طاقت اے جس راہیں ساموہک دبیاں بھاوناواں باہر نِکّݪ کے مَن نُوں سنتلت کردِیاں نیں۔ فرائِڈ نے ویہوِیں صدی وچ آ کے دبِیاں بھاوناواں دا اصُول دِتا اے پَر لوک مَن صدِیاں توں دبِیاں بھاوناواں نوں باہر کڈھݨ دی اہمیت سمجھدے رہے نیں۔ دُنِیا چَھڈّ کے چلے گئے اِنسان دے سوگواراں نوں ایسّے لئی روݨ اُتے مجبُور کِیتا جان٘دا اے کہ ایداں نَہ ہوݨ دی صُورت وچ اوہناں دے دِل وچ غَم بݨݨ دیاں سمبھاوناواں ہُندیاں نیں جیہدے پاروں اوہ اسنتلت ہوسَکدے نیں یا فیر پاگل ہو سکدے نیں۔ ایہ کَم دُنِیا چھڈّ گئے بندّے دے نزدِیکی اِنّی خُوبّی ناݪ نئِیں کَرسَکدے جِنّی خُوبّی ناݪ پیشا وَر سیاپّاکار نَیݨ یا مراثّݨ کَرسَکدی اے۔ دُنِیا چَھڈّ گئے بندّے دے سارے رِشتے دار آپ سوگ وچ ڈُبے ہُندے نیں تے اوہناں نوں دوسریاں دی مدد دی لوڑ ہُندی اے۔ سیاپّاکار نَیݨاں یا مراثّݨاں بھاویں آپ سوگوار نئِیں ہُندیاں پَر اوہ دوسریاں نوں رواؤݨ دی طاقت رَکھدِیاں نیں۔ الاہݨیاں عُمر دے حساب ناݪ وَکھ وَکھ ہو جان٘دیاں نیں۔ جوان جہان اِنسان دا جہان توں تُر جاݨا سَبھ توں دکھدائِک ورتارا اے۔ ایسّے لئی اوہدے جہانوں تُر جاݨ اُتے پائِیاں جاݨ والیاں الاہݨیاں سَبھ توں زیادَہ ہردے ویدھک ہُندِیاں نیں۔ جوانی ناݪ جُڑے سمچے کارجاں نُوں یاد کَر کَر کے ورتمان تے مُستقبِل وچ جو جوان اِنسان نے کرنا سی اوہدی تلنا کرکے ویلّے نُوں ہور وی غمگِین بݨا دِتا جان٘دا اے۔ جدوں مُستقبِل ہنھیرا نظر آؤݨ لگّ پوے تاں دُکھانت ہور وی گُوڑھا ہو جان٘دا اے۔ ایداں ہی دھی، بزُرگ وغیرَہ دے دُنِیا چَھڈّ جاݨ توں اپرنت پائیاں جاݨ واݪِیاں الاہݨیاں وَکھ وَکھ نیں۔ مثالّاں لئی:
ایہ سی کھیڈدیاں پوتیاں والا واہا راجا
ایہ سی ہُندیاں حکماں والا واہا راجا
ایہ سی ڈٹھی چوکیوالا واہا والا راجا
ایہ سی کُھلیاں دفتراں والا واہا راجا
تینُوں کِیہ ہویا کی ہویا، بی بی مورنِیے --- ہایائیے دِھیے مورنِیے
تینُوں کِیہ ہویا حیران آں دھیے مورنِیے --- ہایائیے دِھیے مورنِیے
تینُوں مارو جھولا وگیا بِیبی مورنِیے --- ہایائیے دِھیے مورنِیے
تینُوں کِیہ ہویا کِیہ ہویا ماں دے بچڑے نُوں --- ہایا ماں دے بچڑے نُوں
تینوں موت پچھیندی آئی ماں دے بچڑے نُوں --- ہایا ماں دے بچڑے نُوں
ڈاکٹر ناہر سنگھ نے روپگت نظر توں الاہݨی دی پریبولی کردیاں لِکھیا اے کہ "الاہݨی پیشا وَر سیاپّا کار ولّوں اچاریا جان٘دا 'سیاپے' دے متعلّق اجیہا گِیت رُوپ اے جیہڑا مَوت دے سوگ بھاو نُوں تھیمک ٹکراء وچ پیش کَر کے سُلجھݨ وَل لَے جان٘دا اے۔ ایہدا تھیم وِچھڑ گئے جی دے گُݨاں دا گاؤݨ تے پِچھے رہ گیاں نوں دھرواس دیݨا ہُندا اے۔" الاہݨی دا پرمُکھ کَمّ سمُچے بھائی چارے دِیاں بھاوناواں دا وریچن کرنا ہُندا اے۔ جِتھے دُوسرے شعری رُوپ گمبِھیر بھاوناواں یا خُشی دِیاں بھاوناواں دا وریچن کَردے نیں اوتھے الاہݨی دُکھ نوں گھٹا کے بھائی چارے نُوں دوبارَہ کار ویہار وچ لگّݨ دے اہل بݨاؤندی اے۔
ناچ گیت
سودھوناچ گیت وغیرَہ انسان دی ملی جلی کلا سی۔ اوہ اِکّو ویلّے نَچدا وی سی تے گاؤن٘دّا وی سی۔ گاؤݨ دا آدھار شاعری دے بول سن تے نال نال تال وی سی، بھاو سنگیت تے ابھنی وی ایہدا پرمُکھ اَن٘گ سی۔ ایہہ سارِیاں کلاواں بعد وچ نرت، سنگِیت، شاعری تے ابھنی وچ ترقّی یافتَہ ہوئِیاں پَر لوک ناچ نے اپݨی مول بھاونا نئِیں چھڈّی۔ جِدّاں پنجابی ناچ وچ ناچ دے نال نال شاعری تے سنگِیت نالؤ نال چَلدا اے تے ابھنی ایہدا انکھڑواں اَن٘گ اے۔ پنجابی دے سندربھ وچ بولیاں چُھوٹیاں، وڈِیاں، دو تکیاں، سارِیاں اس وچ شامل ہو جان٘دِیاں نیں۔ ناچ دی گتی دے مطابق پنجاب دے وَکھ وَکھ خِطّیاں وچ چھوٹے چھوٹے ناچ گیت وی مِݪدے نیں۔ ناچ گیت نوں ڈاکٹر ناہر سنگھ نے ککلی تے سانگ گیتاں تَک ہی سیمت کر دِتا اے جَد کہ گِدّھے بھنگڑے، سمی تے جُھمر وغیرَہ نال جُڑیاں تے پائِیاں جان٘دِیاں نیں ہَر طرحاں دِیاں، اک تکیاں، دو تکیاں یا لمبِیاں بولِیاں وی ناچ گیتاں وچ ای شامل نیں۔ ناچ گِیت دی خاصیت ایہ آ کہ ایہ ناچ دی تال دے مطابق اپݨی لَے نشچت کَردا اے۔ لمبِیاں بولِیاں کھڑے ہو کے پائِیاں جان٘دِیاں نیں اِس لئی ایہدی لَے اچارن دے مطابق ہُندی اے پَر توڑے تے ناچ نے تیز ہو جاݨا ہُندا اے اِس لئی پنگتی چھوٹی ہو جان٘دی اے تے لَے تَکھی، جِویں:
آری آری آری
ہیٹھ بروٹے دے داتݨ کرے کواری
داتݨ کیوں کردی سوہݨی بݨݨ دی ماری
سوہݨی کیوں بݨدی ویاہ کراؤݨ دی ماری
بابلا ویاہدے وے
نہیں تاں چَڑھ جاؤ ریل کواری
ناچ دی خاصیت ایہ اے کہ ایہ خُشی ویلّے ہی نچیا جان٘دا اے۔ انسان دا ناچ دیوی دیوتیاں نوں رجھاؤݨ ہتّ ہُندا اے اس لئی اس وچ جادوئی طاقت وی پروان کیتی جان٘دی اے پر بَعد وچ ایہ دھارمکتا دے کھیتر دے ناݪ ای سماجی جاݨ پچھاݨ والا وکھرا روپ بݨ گیا۔ خُشی ظاہر کردا انسان ابھنیتا وی بݨ جان٘دا اے، انگاں دا ابھنی اپنے آپ تال نال آ مِلدا اے۔ چہرہ، اکّھاں، ہَتھ باہواں، لَکّ، لتّاں سارے اَن٘گ ابھنی وچ شامل ہُندے نیں۔ اک تال وچ ہی تھرکدے نیں۔ کئی واری ایہناں وچ لوک داستاناں وی ابھنی دا اَن٘گ بݨ جان٘دیاں نیں۔ ہیر رانجھا، سسی پنوں، سوہݨی مہینوال دیاں لوک داستاناں دے ٹوٹے لَے دے اندر اندر خُوبصُورت اداکاری دا نمُونّہ بݨ جان٘دے نیں تے ناچ اپݨی گتی وچ تُریا جان٘دا اے۔ عَورتاں دے گِدّھے وچ پائے جاݨ آݪے چھوٹے چھوٹے سانگ وی ابھنی کلاء دا نمُونّہ نیں۔ ایہ ابھنی تے ناچ گیت اک نرنترتا وچ بجھے ہوئے نیں۔ ناچ خُشی دا آپ مہارا پرگٹا اے تے ناچ گیت نال ہلکے پھلکے مَوضُوع نال شامل ہندے نیں۔ ناچ دے اشارے اک نیتک کھیتر توں باہر نہیں جان٘دے۔ ناچ گیت سمُچے سماج سبھیاچار نال جُڑے ہوئے نیں۔ اِس لئی ایہناں وچ اوہ سارے گُݨ ہُندے نیں جیہڑے لوک شاعری وچ مِلدے نیں۔ جِویں، ایہہ بھاواں دا کتھارسس کردے نیں، ایہ دباواں دے کارناں نال جُڑے پاتراں دا مخول اڈاؤن٘دے نیں، کھاݨ پِیݨ، پہناوے، ہار سن٘گھار، رِیت رواج وغیرَہ دے سہجاتمک پرگٹائی راہِیں ایہ لوک سبھیاچار نُوں نویں پاسار دین٘دے نیں، جِداں:
گنیرِیاں گنیرِیاں گنیرِیاں
کاݪی پَگّ نہ بَنّھ وے کِتے نظراں نَہ لَگّ جاݨ میرِیاں
گنیرِیاں گنیرِیاں گنیرِیاں
کالی پَگّ بَنّھ لیݨ دے ساڈے باغ وچ مرچاں بتھیریاں
ناچ گیت اپݨے وچ تارِیخ دا سہجاتمک تے پریرنا سروت والا پکھ سان٘بھی بیٹھے نیں۔
بلّے بلّے نی بھگت سنگھ ویر کڑِیؤ
پھانسی دیس دی خاطّر چڑھیا
ایتھے بھگت سنگھ لئی لفظ ویر دی تہذیبی اہمیت دکھائی اے۔ چھوٹے چھوٹے کتھا گیتاں وچ نناݨ بھرجائی دیاں لڑائیاں، سوکݨ پاتر دا مذاق، ذات توں باہرے رشتیاں نوں میل کے سواد لیݨ دی پرورتی بھارو اے۔ ایتھے اک ناچ گیت نال اپنے وچاراں نوں سمیٹݨ دا جتن کیتا گیا اے۔
وے کھتری، وے کھتری، چتّ لڈوآں نُوں کردا
نی جٹیئے نی جٹیئے بھاویں دھڑی جکھا لَے
وے کھتری وے کھتری ہُݨ لیکھا کَر لَے
نی جٹیئے نی جٹیئے ہُݨ پورا پَنج سو
وے کھتری وے کھتری میری سَسّ نوں کَر لَے
نی جٹیئے نی جٹیئے تیری سسّ سیاݨی
وے کھتری وے کھتری میری نݨد نوں کَر لَے
نی جٹیئے نی جٹیئے تیری نݨد نیاݨی
وے کھتری وے کھتری تُوں مینوں ای کَر لَے
نی جٹیئے نی جٹیئے میں ایہو گلّ چاؤہنداں نی جٹیئے
پنجابی لوک جیون وچ ناچ ہَر خُشی دے موقعے اُتے آ شامل ہُندا اے تے ایہدے ناݪ ای ناچ گیت شامل ہُندا اے۔ مُنڈا جمݨ اُتے، ویاہ ویلّے، خُشی وچ کیتے مذہبی کارجاں توں بَعد، تہذِیبی سماگماں اُتے ناچ نہ ہووے تاں خُشی ادُھوری ادُھوری لَگدی اے۔ ایسّے لئی بھنگڑا تے گِدّھا پنجابی لوک سبھیاچار دا عالمی پدھر اُتے پرتیک بَݨ کے اُبھرے نیں تے اوہناں دے ناݪ ہی ناچ گیت گائے نیں۔ اک پدّھر اُتے آ کے ناچ گیت بیہے لگّݨ لَگّ جان٘دے نیں بھاویں کہ کُچھ نہ کُچھ نواں جوڑن دی پرورتی عام اے۔
کِکلی گیت
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: کِکلی
کِکلی کلِیر دی نی کِکلی کلِیر دی
چھلّاں پئی ماردی جوانی جٹی ہِیر دی
کِکلی کلیر دی نی کِکلی کلِیر دی
چَڑھدی جوانی ناݪ چڑھ گیا بھاء (قِیمت) نی
نوِیں نوِیں جوانی دے نویں نویں چاء نی
جِندڑی نَہ روݪ دیوِیں کِسے دِلگِیر دی
کِکلی کلِیر دی نی کِکلی کلِیر دی
کِکلی کلِیر دی پَگ میرے وِیر دی
دوپٹّا میرے بھائی دا فِٹّے مُون٘ھ جوائی دا
کِکلی کلِیر دی
پَین٘ٹ میرے وِیر دی
شرٹ بھاء بشِیر دی
ٹائی چاچے نزِیر دی
کوٹ وڈے بھائی دا
لن٘ڈے توں لیائِیدا
فِٹ شِٹ کرا کے
دھوبی توں دھوائِیدا
سین٘ٹ شین٘ٹ لائِیدا
شَوق ناݪ پائِیدا
بَس دو سو روپَے وچ
بابُو بَݨ جائِیدا
فِٹے مُون٘ھ مہن٘گائی دا
جاگّو گیت
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: جاگو
1۔
جاگّو کڈھݨی مڑھک نال ترنا
بئی ویاہ کرتارے دا
سارے پن٘ڈ وچّ پھیرنی جاگّو
بئی لوکّاں دے پرناݪے بھنݨے
چکّ چرکھا پرھاں کر پیڑھی
بئی جاگّو لئی راہ چھڈّدے
2۔
لمبڑا جورو جگا لَے وے جاگّو آئی آ
شاوا بئی ہُݨ جاگّو آئی آ
سُتّی نوں جگا لَے، رُسی نوں منا لَے
سَون چِڑی رشنالَے وے
جاگّو آئی آ، ساو بئی
چپّ کر بِیبّی مساں سوائی آ
لوری دے کے پائی آ، اٹھ کھڑُو گی
اڑی کرُوگی ، چکݨی پئُوگی ، ایویں سڑُو گی
جاگّو آئی آ
3۔
آؤن٘دی کُڑِیئے جان٘دی کُڑِیئے
چکّ لیا بازار وِچوں جھاواں
بئی چَھڈّ کَھیہڑا باہمّݨاں دا
تینُوں جٹّاں دے مُنڈے دی دسّ پاواں
بئی چھڈّ کَھہڑا
آؤن٘دی کُڑِیئے جان٘دی کُڑِیئے
چکّ لیا بازار وِچوں گانّی
نی ماپے تینُوں گَھٹّ روݨ گے
بوہتے روݨ گے دِلاں دے جانّی
4۔
گوانڈّھِیؤ! جاگدے کہ سُتّے
آپ تے چاچا سُتّا رہ گیا
چاچی نُوں لَے گئے کُتے
گوانڈِھیؤ! جاگدے کہ سُتّے
5۔
بولّے نی پپیہا بولّے ، شاوا نی پپیہا بولّے
بَھنّ دیؤ نی اس بھاگّاں واݪے چھجو نُوں
توڑ دیؤ نی اس بھاگاں والے چھجو نُوں
6۔
نی جاگّو وِچوں تیل مُکیا
کوئی پائُو گا نصِیبّاں واݪا
نی جاگّو وِچوں تیل مُکیا
سمی گیت
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: سمی
سمی میری وار، میں واری میں واری میری سمیئیں
شاوا میری سمیئیں
کوٹھے تپے تندُور میری سمیئیں
تُوں وَسدی نیڑے تیڑے
میں وساں تیتھوں دُور نی سمیئیں
شاوا میری سمیئیں
سمی میری وار
میں واری میں واری میری سمیئیں
لُڈی گیت
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: لُڈی
دُنیا تے پیار مِݪے
کوئی دِلدار مِݪے
آؤن٘دا سواد گَلّ بات دا
کِھلّرے نیں باݪ میرے
رہݨا مَیں ناݪ تیرے
وعدَہ اے پہلی مُلاقات دا
مَیں وی جوان ہویا
بڑا پریشان ہویا
لَبھدا نئیں ہاݨی مینُوں ہاݨ دا
تیرے لالے لاواں میں
لگِیاں نبھاواں مَیں
کر تُوں وی وَعدَہ نِبھاؤݨ دا
لُڈّی ہے جمالو پا لُڈّی ہے جمالو
لُڈّی ہے جمالو پا لُڈّی ہے جمالو
لُڈّی ہے جمالو پا لُڈّی ہے جمالو
لُڈّی ہے جمالو پا لُڈّی ہے جمالو
آکے تُوں ٹُر گیؤں
روگ لَگ جائے گا
آکے تُوں ٹُر گیؤں
روگ لَگ جائے گا
کلّی رہ جاں گی مَیں
کِیہ مزَہ آئے گا
دُور مَیں لَے جاواں گا
لگِیاں نبھاواں گا
قَیدّی مَیں ہویا تیری ذات دا
لُڈّی ہے جمالو پا لُڈّی ہے جمالو
لُڈّی ہے جمالو پا لُڈّی ہے جمالو
لُڈّی ہے جمالو پا لُڈّی ہے جمالو
لُڈّی ہے جمالو پا لُڈّی ہے جمالو
ہوواں تیتھوں پرے
کیوں میرا دِل ڈرے
ہواں تیتھوں پرے
کیوں میرا دِل ڈرے
چَھڈ کے دُنیا ساری
تیرے توں کیوں ورے
ایہ ہوݨ تے پیار ڈھولا
کراں اِنتظار ڈھولا
تیری تے میری بارات دا
لُڈّی ہے جمالو پا لُڈّی ہے جمالو
لُڈّی ہے جمالو پا لُڈّی ہے جمالو
دُنِیا تے پیار مِݪے
کوئی دِلدار مِݪے
آؤن٘دا سواد گَل بات دا
کِھلّرے نیں باݪ میرے
رہݨا مَیں ناݪ تیرے
وعدَہ اے پہلی مُلاقات دا
لُڈّی ہے جمالو پا لُڈّی ہے جمالو
لُڈّی ہے جمالو پا لُڈّی ہے جمالو
لُڈّی ہے جمالو پا لُڈّی ہے جمالو
لُڈّی ہے جمالو پا لُڈّی ہے جمالو
آسّاں ہوئِیاں وے جے پُورِیاں، ہے جمالو
مُکّ گئِیاں سَبھ دُورِیاں، ہے جمالو
آسّاں ہوئِیاں وے جے پُورِیاں، ہے جمالو
مُکّ گئِیاں سَبھ دُورِیاں، ہے جمالو
اَج شگن دی رات آئی اے
میرے گَھر تیری بارات آئی اے
تُوں پوادے مینُوں چُوڑِیاں، ہے جمالو
ڈھولا سترن٘گی چُوڑِیاں، ہے جمالو
تُوں پوادے مینُوں چُوڑِیاں، ہے جمالو
ڈھولا سترن٘گی چُوڑِیاں، ہے جمالو
ہے جمالو، ہے جمالو، ہے جمالو
ہے جمالو، ہے جمالو، ہے جمالو
معاون کتابّاں
سودھو- منجیت سنگھ رتو: لوک ورثہ، سویرا پرکاشن، جلندھر، 1998.
- ڈاکٹر ونجارا بیدی: پنجابی لوک دھارا عالمی کوش، (اَٹھ جِلداں وچ)
- ڈاکٹر راجونت کَور پنجابی: ویاہ دے لوک گیت وکھ وکھ پرپیکھ، لوک گیت پرکاشن چنڈی گڑھ،
- ڈاکٹر ناہر سنگھ: لوک شعری دی سرجن پرکریا، لوک گیت پرکاشن چنڈی گڑھ، 1993.
- ڈاکٹر کرمجیت سنگھ: دھرت دوآبے دی، روی ساہت پرکاشن امبرسر، 1985.
- ڈاکٹر کرنیل سنگھ تھند، لوکیان اتے مدھکالین پنجابی ساہت، نانک سنگھ کتاب مالا، 1973.
- دیویندر ستیارتھی تے مہیندر سنگھ رندھاوا، پنجابی لوک گیت
- سکھدیو مادپوری، نینیں نیند نہ آوے، لدھیاݨا، 2004.
- ڈاکٹر کرمجیت سنگھ، کُونجھاں پردیسݨاں، روی ساہت پرکاشن، 2004.
- جوشی جیت سنگھ: لوکدھارا اصول تے وشلیشن وارث شاہ فاؤنڈیشن امبرسر، صفحے: 46 توں 49
- خیرا بھپندر سنگھ: لوکدھارا بولی اتے سبھیاچار پیپسو بک ڈِپُو، پٹیالا، صفحے: 58 توں 62
- تھند کرنیل سنگھ: پنجاب دا لوک ڈیپارٹمنٹ پبلیکیشن بیورو پنجابی یونیورسٹی، پٹیالا، صفحے: 136 توں 138