پنجابی لوک گیت

لوک شاعری ہرمن پیارا ادب ہُندا اے۔ اس دا تھاں لوکدھارا تے خصوصی ادب دے وچکار جاے آ جاندا اے۔ اس دا پرمکھ کارن ایہہ اے کہ اس شعری دے روپ ودھان دی جگت تاں پرمپرا دے اصولاں دا پالنا کردی اے، پر اس دی سار جگت گروہی نا ہو کے، لوک گیت لوکدھارا دی اک پرپکّ اتے ودھیا رچنا اے۔ لوک گیت لوکدھارا دے سمچے بنیادی عملاں دی پالنا کردا اے۔

لوک لفظ

'لوک' لفظ دی ورتوں کدے ان پڑھ، گنوار، غیر تہذیبی لوکاں لئی کیتی جاندی رہی اے مگر اج ایہہ دھارنا بدل گئی اے۔ لوکدھارا شاستریاں مطابق کسے اک بولی نال جڑے ہوئے لوکاں دے گروہ نوں لوک کیہا جاندا اے۔ اس دے انترگت نسل، دھرم جات، کتہ وغیرہ نال جڑے گروہ وی شامل ہندے ہن۔ ایہہ گروہ ان پڑھ وی ہو سکدا اے تے پڑھیا لکھیا وی۔ ایہہ پینڈو وی ہو سکدا اے تے شہری وی جاں پھر ایہہ بھوتکالی وی ہو سکدا اے تے سمکالی وی۔ سمچے طور تے جویں اک بولی نال ہر طبعہ، ہر دھرم، جات دے لوک جڑے ہوئے ہندے ہن اسے طرحاں ہی لوکدھارا نال وی ایہہ سارے گروہ جڑے ہندے ہن۔ اس لئی اسیں 'لوک' نوں اک بھاشائی گروہ دا نام دتا اے۔ اس گروہ دی اپنی اک پرمپرا ہندی اے۔

اس گروہ ولوں رچی جاندی شاعری نوں ہی لوک-کاو دا ناں دتا گیا اے۔ اس لوک-کاو دیاں اپنیاں کجھ وشیشتاواں ہن۔ اس دی پہلی خاصیت ایہہ اے کہ ایہہ اک پیڑھی توں دوجی پیڑھی تک زبانی طور تے پہنچدا اے۔ اسے لئی اک پیڑھی توں دوجی پیڑھی تک پہنچدیاں پہنچدیاں بہت کجھ گمّ گواچ وی جاندا اے۔ اسے لئی اج سانوں لوک ساہت نوں لپیبدھ کرن دی جاں سامبھن دی لوڑ پے رہی اے۔ اس طرحاں کجھ تاں بچ گیا اے جاں بچایا جا رہا اے مگر سینکڑے گیت، کہانیاں اتے ہور دوسرے ساہت روپ ساڈے کولوں کھسّ گئے ہن۔ لوک-کاو دی اگلی خاصیت ایہہ اے کہ ایہہ لوک من وچوں دبیاں بھاوناواں نوں باہر کڈھن دا بہت ہی اہم کم کردا اے۔ زندگی دے باہری دباواں توں ایہہ اک طرحاں دی راحتَ دندا اے۔ دوجے شبداں وچ ایہہ باہری دباواں نوں جھلن دی ہمت حاصل کردا اے۔ ہریک گروہ کول کوئی نہ کوئی لوک-شاعری دا ایہہ زریعہ ضرور ہندا اے۔

پنجابی عورتاں

جِداں پنجابی عورتاں کول لوک گیتاں دا اتھاہ خزانہ اے۔ ایہناں گیتاں راہیں عورتاں مخول اڈا کے، گمبھیر سراں الاپ کے اتے الاہنیاں پا کے اپنا من حلقہ کردیاں ہن اتے اپنیاں اگلیاں زمیواریاں نبھاؤن لئی اپنے آپ نوں تیار کردیاں ہن۔ نوجوان منڈے- کڑیاں نرت-گیتات راہیں آپنیا پیار بھاوناواں اتے جنسی بھاوناواں نوں نکاس دندے ہن تے ایوں سماجی کماں وچ مڑ جٹّ جاندے ہن۔ کہن دا بھاوَ ایہہ اے کہ سماج دا ہر طبعہ لوک شعری نوں بھاوناواں پرگٹاؤن دا زریعہ بناؤندا اے۔

لوک شعری اپنے وچ وغیرہ دور دیاں پیڑاں سامبھی بیٹھا اے۔ کئی شعری پنگتیاں دی ورتوں جادوئی اثر لئی کیتی جاندی اے۔ جِداں پنجابی وچ گریہہ شانت کرن لئی گائے جاندے گیت، گانا بنھن دے گیت تے وٹنے یا مائیاں دے گیت ایہدیاں مثالاں نیں۔

لوک شاعری

کئی ودوان بھاوکتا وسّ لوک شاعری نوں حدوں ودھ وڈیا کے پیش کردے ہن۔ جویں اک تھاں مہندر سنگھ رندھاوا نے کیہا اے کہ لوک گیت دی کسے اک پنگتی دی برابری وڈی توں وڈی شاعری وی نہیں کر سکدی۔ دیویندر ستیارتھی اس نظر توں ودھیرے سچیت اے۔ اس مطابق سارے دا سارا لوک شعری اچی پدھر دا نہیں ہندا۔ ایہی نہیں سگوں ایہہ وی سچ نہیں کہ سارے دا سارا لوک شعری جاں ساہت جاں لوک دھارا ودروہی ہندے ہن جاں اس وچ کسے طرحاں دا کوئی کھوٹ نہیں ہندا۔ سچ تاں ایہہ اے کہ سماج وچ ملدیاں برائیا کسے نہ کسے روپ وچ بھاوک پدھر تے وی پرورعنصر روپ وچ لوک شعری وچ آ شامل ہندیاں ہن۔ سماج دے ٹکراؤ، سماج دے ورتکنیک وچار اکو ویلے لوک شعری وچ دیکھے جا سکدے ہن۔ اک بولی نوں آدھار بنا کے ایہہ گلّ سمجھی جا سکدی اے۔ 'ڈونگھا واہ لے ہل وے تیری گھرے نوکری' بولی اک کسان عورت دی سرجنا ہی ہو سکدی اے۔ جد کہ 'وسنا فوجی دے بھاویں بوٹ سنے لتّ مارے' جائداد وہین گھر دی عورت دے بھاوا نوں پیش کردی بولی اے۔ ایوں ہی لوک شعری وچ جاتی ٹکراء، ورگ-ٹکراء، کھیتری ٹکراء کسے نہ کسے روپ وچ حاضر رہندے ہن۔ پنجابی وچ ستی ماں نال جڑے گیت وی مل جاندے ہن۔ کئی وار تاں عورت سدھے روپ وچ سماج دے اوہناں سداچارک ماپدنڈاں نوں اپنا لیندی اے جہڑے اصل وچ اسدے اپنے حقاں دے خلاف جاندے ہن۔ جویں کہ ہیٹھ لکھی بولی وچ مرد نوں مناؤن دا اکو اک زریعہ سر دی چنی لاہ کے اسدے پیریں دھرنا اے؛ بھاوَ اپنے آپ نوں نیواں سمجھنا اے۔ جویں

کڑھیئے کڑھیئے کڑھیئے
تینوں چکّ بنیرے دھریئے
رسے ماہی دا کی کریئے
اندر وڑے تاں مگرے وڑیئے
چنی لاہ پیراں تے دھریئے
اک بار بولو جی آپاں پھیر کدے نہ لڑیئے۔

لوک شعری اپنے آپ وچ کسے وی گروہ دے سمچے سبھیاچار نوں سموئی بیٹھا ہندا اے۔ بوآج (بھوئس) کہندا اے کہ تسیں مینوں کسے اک جاتی دے لوک گیت دے دیؤ میں تہانوں اس جاتی دا سمچا سبھیاچار اسار دیوانگا۔ بوآز دے کتھن دا مطلب وی ایہو اے کہ لوک شعری وچ سبھیاچار سمچتا وچ ظاہر ہندا اے۔ لوک شعری وچ لوکاں دے کھان پین، پہنن، سداچار، ٹیبو، ٹوٹم، ہار شنگار، راجپالیسی، فلسفہ بھاوَ کہ ہر اوہ مانسک سرجنا شامل ہو جاندی اے جو سبھیاچار دا انگ اے۔ لوک شعری وچ پیشکاری دا اک اہم پکھ ایہہ اے کہ سبھیاچار اس لوک شعری وچ سہج جاں سندرتا دی اچیری پدھر تے جا پہنچدا اے۔ اتھے کھان، پین، پہنن وغیرہ دیاں وستاں، وستاں نہ رہِ کے سہجاتمک سرجناواں بن جاندیاں ہن۔ اوہ بمب بندیاں ہن، پرتیک بندیاں ہن جاں سوچ دے گھوڑے تے سوار ہو کے نواں سہج گرہن کر لیندیاں ہن۔ کجھ کو اداہرناں دیکھیاں جا سکدیا ہن۔

• لیڑا اڈیا بشنیئیں تیرا
  

 نی ساڈے بھانے مور اڈیا۔

• مائی رنھ چلائی دا ساگ نکا تے نکا چیر کے نی۔
  

 مائی سیر کو مکھنی پا جد میں آؤننیا پیہ کے نی۔
 مائی توں بڈھی میں مٹیار تیرا میرا تنجناں نہ رلے نی۔

• سر گند دے کپتیئے نینے
  

 نی اتے پادے ڈاک بنگلا

تہذیبی پیڑھاں وانگ لوک شعری نے اپنے وچ اتہاسک پیڑاں نوں وی سامبھیا ہندا اے۔ اتہاس لوک بھاوناوا دا حصہ بن کے کدے گاؤناں دا روپ دھارن کردا اے تے کدے نرت گیتاں دا۔ بھائی ویر سنگھ نے جس گیت نوں آدھار بنا کے سندری ناول لکھیا اے اوہ مغل دور دی سرجنا اے۔ اسے طرحاں پنجابی لوک شعری وچ دو وڈے عالمی یدھ، انگریز ورتکنیک سنگھرش، سنگھ سبھا اتے آریہ سماجی لہر دے اثر کسے نہ کسے روپ وچ سامبھے ہوئے ہن۔ جویں،

• بصرے دی لام ٹٹّ جائے
  

نی میں رنڈیؤں سہاگن ہوواں

• کن سو لائیاں لڑائیاں کن سو مارے جوان
  

کہ ملک بران ہوئے۔
انگریجاں نے لائیا لڑائیاں جرمن نے مارے جوان
کہ ملک بران ہوئے۔

• ٹولیں مائی سنگھ سبھیئے
  

مینوں مننے نہ پین جٹھیرے۔

• مر جان سنگھ سبھیئے
  

جہڑے گدھا پاؤن نہیں دندے۔

• عاریاں نے اتّ چکّ لئی
  

سارے پنڈ دے شرادھ بند کیتے۔

اپروکت پنگتیاں وچ لوکمن ولوں جنگ دا ورودھ اے، بھاوناواں نوں دبائے جان دا تکھا پرتکرم اے۔ اسے سندربھ وچ بھگت سنگھ اتے گاندھی دا ذکر وی بار بار آیا اے۔ مہاتما گاندھی توں وی بھگت سنگھ نے لوکمن نوں ودھیرے متاثر کیتا اے۔ اسے لئی بہت ساریا بولیاں بھگت سنگھ نال جڑیا ہوئیاں ہن۔ اتے کجھ گیت مہاتما گاندھی نال جڑے ہوئے وی ملدے ہن۔ سماج تے سبھیاچار دے پرورتناں دے نال نال لوک شعری وچ وی پرورتن آؤندا رہندا اے۔ ایہہ پرورتن کئی وار اوپرا ہی ہندا اے تے کئی وار کافی ڈونگھا۔ اجوکے لوک شعری وچ گڈیاں، ڈاکگھراں، کالجاں سائیکلاں، جہازاں وغیرہ دا ورنن اس گلّ دی گواہی بھردا اے کہ لوک گیت پرورتنشیل ہون کارن دیر تک اپنی ہوند بنائی رکھن دے اہل ہندے ہن۔ کجھ گیت سدھے انشٹھاناں، ریتاں اتے روازاں وغیرہ نال جڑے ہندے ہن۔ ایہناں انشٹھاناں، ریتاں اتے رسماں دے غائب ہون نال ایہہ گیت وی غائب ہو جاندے ہن۔ بیاھئیاں (جم دے گیت) ہن شاید ہی کتے گائے جاندے ہون۔ گیت سمکالی وستواں نوں ہیٹھ لکھے مطابق سانبھ کے رکھدے ہن،

• گڈی آؤندی نوں لکّ لاواں۔
  

ماہیئے آؤندے نوں بودا پھار کے کلپّ لاواں۔

• سانوں کالج اک پوا دیؤ وگدی نہر دے کنڈھے،
  

پڑھنگیاں کڑیا کتاباں چکنگے منڈے۔
سانوں ہوٹل اک پوا دیؤ وگدی نہر دے کنڈھے۔
کھانا کھانگیاں کڑیاں پلیٹاں چٹنگے منڈے۔

لوک شعری، لوک من دیاں اچھاواں، کلپناواں تے رشتے ناطیاں نال متعلق بھاوناواں وغیرہ نوں بڑے سوخم طریقے نال پیس کردا اے۔ کجھ کو ودواناں نے لوک شعری وچ سوچ دی گھاٹ محسوس کیتی اے جو کہ صحیح نہیں کہی جا سکدی۔ ہیٹھ لکھیا پنگتیاں توں ایہہ گلّ واضع ہو جاوے گی۔ جویں،

• چن چن موتی دال رنھاں نی میں
  

لونگاں دا تڑکا میں لاواں باریں وریئیں شام آیا۔
کڈھ کلیجا آٹا گنھاں نی میں
دل دا تندور تپاواں باریں وریھنئیں شام آیا۔
آڑوآں جنے جنے پیڑے کراں نی میں
پپل پتّ پکاواں باریں وریھئیں شام آیا۔

• گیگا جرمیاں نی جو کچھ منگنا سو منگ گیگا جرمیاں نی۔
  

میں کی منگنا وے میں کی منگنا وے لینا موسل جڈا چوکæææ
میں کی منگنا وے لینی کھواے جڈی نتھّ۔æææ
میں کی منگنا وے لینا تاریاں دا ہارæææ
میں کی منگنا وے لینا چڑیاں دا دودھ۔æææ

اس طرحاں دیاں انگنت اداہرناں دتیاں جا سکدیاں ہن۔ ایہہ سوچ اپنے آپ وچ سہجمئی اے۔ کئی ڈوار سماج وچ احاصل دی سوچ کرکے سکھ لین دی پرورتی منکھّ دی ادوں دی اے جدوں توں سماج وچ نابرابری شروع ہوئی جاں اجیہا کجھ کرن دی اچھا سوچ وچ ہی ہو سکدی اے جسدی اجازت سماج-سبھیاچار وچ ناں ہووے۔ جویں لچیاں بولیاں پاؤن دی اجازت سماج نہیں دندا جہڑیاں خاص طور تے جنسی سنبندھاں جاں انگاں بارے پرچلت ہندیاں ہن۔ ایہناں بھاوناواں نال جڑیا شعری اکو طرحاں دے گروہ وچ ہی اچاریا جا سکدا اے۔ مرد آپنیا ٹولیاں وچ اتے عورتاں اپنے گدھے وچ نسنگ ہو کے اجیہا شعری اچارن کردے ہن اتے اسماجی رشتے اک دوجے نال جوڑ کے سواد لیا جاندا اے۔ جنہاں رشتیاں بارے انسان سماجی سندربھاں وچ نیتک دباء ہیٹھ کجھ کہہ نہیں سکدا، لوک شعری اچارن ویلے اوہ نسنگ کہہ جاندا اے۔ جویں عورت سسّ-سہرے، جیٹھ-جٹھانی، ننان، سوکن وغیرہ رشتیاں بارے اپنے دبے بھاوَ لوک شعری راہیں پرگٹاؤندی اے۔ ایوں ہی مرد اپنیاں ورجت پریم بھاوناواں دا پرگٹاوا جسمانی اشاریاں تک نال اپنے گروہ وچ پرگٹاؤندا اے۔ ایوں سماجی رشتیاں دا تانا بانا لوک شعری وچ سانوں بنیاں ملدا اے۔ اس طرحاں دے لوک شعری وچ وینگ دی سر پردھان ہندی اے جویں،

• سسّ میری نوں منڈا جمیاں ناں رکھیا گردتا
  

پنجیری کھاوانگے واہگورو نے دتا۔

• اچے ٹلے میں مرچاں رگڑاں
  

سہرے دی اکھ وچ پا آئیاں
گھنڈ کڈھنے دی الکھ مکا آئیاں۔

• میرے جیٹھ دے برے دن آئے
  

ککراں نوں پاوے جپھیاں

• میرا دیور بڑا ٹٹّ پینا
  

ہسدی دے دند گندا۔

• نندے جائے کھانیئیں
  

تیں وی جانا کسے اگے
نمبو میرے من وسیا۔

• سوکن سوکن دا مقابلہ اہمو ساہمنے
  

تیری دلی میرا آگرہ آہمو ساہمنے
سارے بھانڈے تیرے ول
ٹٹی ہوئی کولی میرے ول
اجے وی سوکنے لڑدی ایں
لڑ لڑ گلاں کردی ایں
اوہدے نال توں لڑیا کر
اوہدی داہڑی پھڑیا کر
گٹھّ گٹھّ لمی کریا کر
اجے وی سوکنے لڑدیئیں
لڑ لڑ گلاں کردی ایں
ہن لڑ سوکنیں میں تیرے جڈی ہوئی۔

اتھے دھیان رکھنیوگ گلّ ایہہ اے کہ رچناکار اپنے گروہ جاں طبعہ دی گæل کردا اے۔ اس گروہ وچ اوہ آپ وی شامل ہندا اے۔ دوجے شبداں وچ نجی تے انسان گت بھاوناواں نوں وستار کے ساموہک بنا دتا جاندا اے۔ جدوں کوئی عورت ایہہ کہندی اے کہ 'ساریاں وچوں میں وے چنگی جہڑی سن سن کردی گزارا' تاں اصل وچ اوہ اپنا اتے اپنے ورگیاں ہور عورتاں دا پکھ پور رہی ہندی اے۔ اسے کرکے ہی اوہ اپنے ماپیاں پرتِ سہرد دکھائی دندی اے اتے اوہناں پرتِ ادریویں دے گیتاں دی سرجنا کردی اے مگر سہرے گھر دے پرتی اس دا رویہ ورتکنیک دھر والا تے وئنگاتمک ہوندا اے۔ مرد جدوں ایہہ بولی پاؤندا اے؛

• لیا مے تیرے کیس بنّ دیاں
  

میرے نت دے شرابیہ یارا۔

تاں اصل وچ ایہہ ویلی من دی اچھا بول رہی ہندی اے نہ کہ عورت دی بھاونا۔ شاید عورت ایہہ کہن دی بجائے کاے 'میرے نت دے شرابیہ یارا آ میں تیرے کیس پٹدیا۔' ایوں عورت دا اپنے شوہر پرتی رویہ بھاوے موہ-بھنا اے پنرتُ شریکے بھائیچارے دیاں لڑائیاں وچ عورت اس نوں کوسدی وی اے۔ سماج تہذیبی حوالہ وچ بھاویں کہ اوہ اپنے انجوڑ رشتے بارے کھلھ کے نہیں بول سکدی مگر لوک شعری اس نوں اجیہا کرن دی اجازت دندا اے۔ عورت کالے، لمے، افیمچی، مدھرے اتے بڈھے شوہر نوں لوک گیتاں وچ رجّ کے کوسدی اے۔ شæائد عامَ جیون وچ اوہ اناں کجھ نہ کہہ سکے۔

• کالے کونت بناں وے ربا موت چنگی
  

اندر وڑیا تاں ڈنگر وچھا ڈریا نی مائی
مدھرے کوت توں بنا وے ربا موت چنگی
اندر وڑیا تاں کھدو واگوں رڑھیا نی مائی
لمبے کونت بناں وے ربا موت چنگی
اندر وڑیا تاں تھمے واگوں اڑیا نی مائی۔
سوہنا کوت ہووے دل دا سوک ہووے
اندر وڑیا تا گیس واگوں جگیا نی مائی۔

• نند وے توں موٹا وے سنیندا
  

میں پتلی پتنگ وے۔

• مائی نی مائی بڈھا تیرے ہان دا
  

توں ہی لاواں لے لے بڈھا تیرے ہان دا۔
دھیے نی دھیے ایڈے بول بولدی
بڈھے نال سنجوگ مونڈا کتھوں ٹولدی۔

• کی ور ٹولیا مائی نی کی ور ٹولیا
  

پوست پیودا مائی نی وٹی روز دا۔
نتھوی منگدا مائی نتھّ وی منگدا،
نالے منگدا مائی نی ادھیا شراب دا
اک چت آکھدا مائی نی ڈونگھے پے مراں
اک چت آکھدا مائی پتّ غریب دا
نتھّ وی دے دے دھیے، نتھّ وی دے دے
نالے دے دے دھیے ادھیا شراب دا۔

سماجی حوالےآں وچ اپنے منمرضی دے رشتے لبھن نوں گناہ سمجھیا جادا اے۔ عورت مرد دیاں دبیاں بھاوناواں جیکر یتھمطلب پدھر تے ادھوریاں رہندیاں ہن تاں ضرور ہی اوہ شاعری جاں گیت دا روپ دھارن کرکے سوچ دی سوخم پدھر تے سوخم روپ وچ اجاگر ہندیاں ہن۔ شاید اسے کرکے لوک-کاو پریم حوالےآں نال بھریا ہویا اے مگر اک گلّ جو لوک شعری وچ دیکھی جا سکدی اے اوہ ایہہ اے کہ جتھے مرداں دے لوک شعری وچ ایہہ بھاوناواں نسنگ اتے پھوہڑ روپ وی دھارن کر لیندیاں ہن اتھے عورتاں ولوں رچت شعری روپ وچ ایہہ کسے نہ کسے اہلے وچ روپمان ہندیاں ہن۔ کدے ایہہ دھارمک پاتر رادھا کرشن دے اہلے وچ ظاہر ہوندیاں ہن اتے کدے دنت کتھاواں دے اہلے وچ۔ جویں ہیر-رانجھا، مرزا- صاحباں، سسی-پنوں تے سوہنی-مہینوال وغیرہ دنت کتھاواں دے روپ وچ۔ اتھوں تکّ کہ پردیشی شوہر لئی وی 'شام' دا سمبودھن کیتا جاندا اے۔ مہیندر سنگھ رندھاوا تے دوسرے ودوان ایہہ قبول کردے ہن کہ لوک گیت جاں لوک شعری نوں گاؤن والےæ روپ وچ ہی پورے جلوء وچ مانیا جا سکدا اے تے اس دے بولاں دی مٹھاس نوں اتے تال دی لے نوں مانیاں جا سکدا اے۔ لوک شعری بناں ساز توں وی گایا جا سکدا اے۔ ڈھولکی جاں ڈھولک دے تال تے وی اتے لوک سازاں دی سنگت نال وی۔ بناں کسے ساز توں گائے جان والے پنجابی وچ لمے گاؤن ہن جنہاں وچ لوک من دا دکھانت-بھاوانت کیرنے ورگیاں لیاں وچ پرواہمان ہندا اے۔ لوک گیت اک ٹیک تے چلدا اے، اک ٹیک دا وار وار دہراؤ بھاوَ نوں سنگھنا کردا اے۔ اس توں علاوہ گھوڑیاں وچ لاڑے دے پہراوے دیاں چیزاں دا دہراؤ اتے سہاگاں وچ رشتیاں دا دہراؤ ہندا اے۔ ایہہ دہراؤ کارن ہی کجھ گیت کھلے روپ بن جاندے ہن۔ گاؤناں وچ کجھ شامل کرن دی گنزائش گھٹّ ہندی اے۔ اس لئی اس نوں بند روپ وچ رکھیا گیا اے۔ لوک گیتاں دا بمب ودھان لوک جیون جناں ہی رنگ برنگا اے۔ جیون نال جڑی ہر چیز نوں لوک شعری بمب وچ ڈھالن دی طاقت رکھدا اے۔ گھریلو وستاں توں لے کے نیچر دی ہر وستو بمب وچ پرورعنصر ہو سکدی اے۔ ایہی گلّ پرتیکاں بارے وی کہی جا سکدی اے۔ جہڑیاں بھاوناواں سدھے روپ وچ نہیں پرگٹائیاں جا سکدیاں اوہ پرتیکاں دا اوہلا لبھّ لیندیاں ہن۔ جویں،

• رسیا نمبو لیادے وے میرے اٹھی کلیجے پیڑ۔

• اڈّ جائیں وے راء توتیا،
  

ساڈی نمّ دے ڈائلے پتلے وے راء توتیا۔

لوک شعری روپ، لوک چھند، لوک ناٹک، لوک سنگیت وغیرہ ترقی یافتہ ہو کے بعد وچ وششٹ چھند، وششٹ ناٹک، وششٹ سنگیت اتے وششٹ شعری روپ دا روپ دھارن کردے ہن۔ لوک چھند، سنگیت نال جڑے ہندے ہن اسے لئی انھاں وچ ورناں جاں ماتراواں دی کٹڑتا نال پالنا نہیں ہو سکدی۔ پھر وی سنت سنگھ سیکھوں دے کہن مطابق دوہرا، چوپئی تے دوئیا وغیرہ لوک چھند ہی ہن جس اپر کلاسیکل چھنداں دا محل اسریا ہویا اے۔

جیکر لوک بولی دا نمونہ ٹھیٹھ تے صحیح روپ وچ دیکھنا ہووے تاں لوکگیتاں دا مطالعہ سبھ توں اہم ہووےگا۔ اس بولی وچ وگاڑ نوں وی لوکاں دی منظوری ملی ہوئی ہندی اے۔ لگام نوں گلام وغیرہ گاؤنا لوک شعری وچ عامَ اے۔ کجھ شبداں دا مطلب لبھن وچ بہت زیادہ محنت کرنی پیندی اے۔ جویں شبد انجڑا، آنچل دا وگڑیا ہویا روپ اے اس طرحاں دے ہور وی انیکاں اداہرن مل سکدے ہن۔

ہر بولی دے لوک شعری وانگ پنجابی لوک شعری دے وی انیکاں روپ ہن جویں بئھائیاں (جم ویلے دے گیت)، سہاگ، گھوڑیاں، سٹھنیاں، الاہنیاں، بارانماہاں، پینتی اکھری، باون اکھری، رتاں، اٹھوارا، ستوارا، گنڈھاں وغیرہ۔ کجھ ودواناں نے لوک شعری روپ وچ بجھارتاں، اکھان، محاورے تے سیانپ دے ٹوٹے نوں وی شامل کر لیا اے۔ اوہناں دا اجیہا کرن دا آدھار صرف تکبندی اے جس نوں آدھار نہیں بنایا جا سکدا۔ ایہہ لوک ساہت دا بڑا اہم حصہ ہن مگر اناں نوں لوک شعری وچ شامل کرنا لوک شعری دا مخول اڈاؤنا اے۔

مندوانی

منداونی شبد 'مندن' توں بنیاں اے جس دے مطلب ہن بند کرنا۔ اس توں اگانھ اس دے مطلب کیتے جاندے ہن روکنا، بسّ کرنی، حد بنھنی جاں سونہ پاؤنی۔ پنڈت تارہ سنگھ نروتم نے منداونی نوں جنج بنھن دے گیت کیہا اے۔ اپروکت دتے ارتھاں توں سونہ پاؤنی جاں حد بنھنی دا مطلب وی جنج بنن دے گیت ہی بندا اے۔ پنڈت تارہ سنگھ نروتم دا کتھن اے، "ارجن صاحب جی کے وباہ ویلے استریوں نے جنیت کی تھالیاں بندھی۔ اس بننے کا نام منداونی بنا اے۔"( اتہاس سری گورو گرنتھ صاحب، منداونی، گیانی گردتّ سنگھ، پنہ 90)

بھائی کاہن سنگھ نابھہ نے منداونی دا مطلب مندن جاں موہر چھاپ لاؤنا کردیا لکھیا اے کہ، "بھارت وچ ریتی اے کہ مہاراجیاں دے کھان پان دا پربندھ کرن والا سردار اپنے اپنے غذا تیار کروا کہ دیگچے وغیرہ برتناں پور موہر لا دندا اے تاں کہ اسُæبھّ زہر وغیرہ غذا وچ نہ ملا سکے، پھر جد تھال پروسدا اے تد وی تھال پر سرپوش دے کے موہر لا دندا اے۔ اوہ موہر ذمیوار سردار دے روبرو مہاراجہ دے سمکھ کھولھی جاندی اے۔" بھائی کاہن سنگھ نابھہ نے گربانی دی جس پنگتی دا ذکر کیتا اے اس دا مطلب بجھارت وی بندا اے۔ 'ایہہ منداونی ستگور پائی، گرسکھاں لدھی بھالِ" (محلہ تیجا، وار سورٹھ)۔ جیکر اپروکت ارتھاں تک اپنے آپ نوں سیمت رکھیئے تاں بجھارت جاں جنج بنھن دے گیتاں نوں منداونی کیہا جانا چاہیدا اے۔ پر اسیں ایہہ مندے ہاں کہ 'لوک' جدوں گیت گاؤندا اے تاں انت اپر جا کے کوئی پرمپراگت پنگتیاں اچاردا اے۔ اوہناں پرمپراگت پنگتیاں نوں ہی منداونی کہنا چاہیدا اے۔ عورتاں سٹھنیاں توں بعد اخیر تے معافی منگن دے بول اچاردیاں ہن تاں کہ کوئی غصہ نہ کرے۔ جویں،

-ویاہ دیاں سٹھنیاں، لڑائی دے مہنے
اسیں نت نت نہیں دینے۔

-سلائیاں سلائیاں،
ہن سانوں معاف کرو بہت بولیاں پائیاں

مرداں دے بھنگڑے دے اخیر دے بول عامَ طور تے ایہہ ہندے ہن؛

-رنگلی دنیاں توں جی نی جان نوں کردا۔

اسے ترھا کویشر وی اخیرلیاں پنگتیاں ایوں اچاردا اے؛

 -کجھ دن کھیڈ لے، موجاں مان لے،
تیں بھجّ جاونا اوئے کنگنا کچّ دیا۔

نانکیاں جدوں ویاہ ختم ہون توں بعد کھڑکا-دڑکا کردیاں واپس پرتدیاں ہن تاں اتھے وی اوہ سٹھّ کرنوں نہیں ٹلدیاں؛

-کوٹھے اتے گھگیاں بنیرے اتے کاں لوکو،
اسیں چلے چلے
اسیں چلے چلےæææوچ لے لؤ تھاں لوکو،
اسیں چلے چلے۔

ایوں گیتاں دی سروآت نوں منگلاچرن تے انتم پنگتیاں نوں منداونی کہنا چاہیدا اے۔

کیرنا

الاہنی تے کیرنے نوں سوکگیت کہنا ودھیرے اچت ہووےگا۔ کجھ ودواناں نے کیرنے نوں الاہنی دے انترگت ہی وچاریا اے۔ ڈاکٹرæ ونجارا بیدی نے کیرنے نوں اس کرکے الاہنی نالو کجھ وکھرا منیا اے کہ ایہہ اک انسان گت رچنا ہندی اے جدوں کہ الاہنی ساموہک سوæکگیت منیاں جانا چاہیدا اے۔ ڈاکٹر کرنیل سنگھ تھند تے مہیندر سنگھ رندھاوا الاہنی تے کیرنے نوں اک ہی روپ منّ کے اس تے چرچہ کردے ہن۔ ڈاکٹرæ ناہر سنگھ پنجابی دا اک اجیہا ودوان اے جو ایہناں دوہاں روپاں نوں وکھرا کرکے کیرنے اتے وستار سہت چرچہ کردا اے۔ اس نوں متاثر کردیا اوہ لکھدا اے، "کیرنا ہوکے تے لیر دے انترگت شکایت دے لحظے وچ اچرت اجیہا پرگیتاتمک گیت روپ اے جو کہ تھیمک ٹکراؤ دی شعری جگت اتے مشتمل میں تے توں دے اکاگر تعلقات پر سوے سمبودھن راہیں تھیمک ٹکراؤ نوں صرف ٹکراؤ/تناؤ دی ستھتی وچ ہی پیش کردا اے۔ اس دی بولی دا رخ محاورے ول ہندا اے۔ اس وچ بہت وار روپک سرجنا تے مانویکرن دیاں شعری ودھیاں دی ورتوں کیتی جاندی اے۔

ڈاکٹر ناہر سنگھ کیونکہ لوک گیت دیاں روپگت وسےشتائیاں نوں ہی اپنے ساہمنے رکھدا اے اس لئی اپروکت پریبولی دندیا اس دے روپ نوں ہی ودھیرے دھیان وچ رکھدا اے۔ ساڈے وچار وچ کیرنے نوں سوکگیت وی کہنا ٹھیک نہیں لگدا۔ اسدے دو کارن ہن؛ پہلا ایہہ کہ کیرنا انسان گت بھاوناواں نوں ہی اجاگر نہیں کردا سگوں ایہہ انسان گت طور تے ہی بھاوناواں دا پرگٹا اے۔ مرے بندے پرتی شبداں نوں لیاتمک روپ دے دینا ہی گیت نہیں کیہا جا سکدا۔ بچے تے عورت جدوں پیو جاں مرد دی بے وجہ کٹّ دا شکار ہندے ہن تاں روندے ویلے کیرنیاں ورگا ہی رون روندے ہن کی اسیں اسنوں وی 'لوک گیت' دا نانم دیوانگے؟! اک پاسے تاں ودواناں نے تکانت ملن کارن بجھارت، اکھاناں تے محاوریاں نوں وی لوک شعری وچ سامل کر لیا اے تاں دوجے پاسے کیرنے ورگے تکانت رہت اچارن نوں وی شعری دے انترگت منّ لیا اے۔ جے پائے گئے کیرنیاں نوں دھیان وچ رکھیئے تاں ایہہ اک وارتک رچنا دکھائی دندی اے۔ جس دے اچارن ویلے لیراں وچ پیش کرن کارن اک لے دا احساس ہندا اے مگر ایہہ لوک شعری نہیں اکھوا سکدا۔

الاہنی

پنجابی دے جنے وی شعری روپ ہن اوہناں دے مولک نام ہن جو ایہناں شعری روپاں دی مولکتا دی جامنی وی بندے ہن۔ ایہہ شعری روپ صدیاں توں پنجابی جیون وچ کوئی نہ کوئی تہذیبی کم نبھاؤندے آ راے ہن۔ گورو نانک دیوَ جی ولوں وڈہنس راگ وچ پنج الاہنیاں دی رچنا اتے بھائی گرداس دیاں واراں وچ الاہنی دا ذکر ایہہ گلّ تاں واضع کر ہی دندا اے کہ ایہہ شوک گیت دا روپ صدیاں پرانا اے۔ بابے نانک نے الاہنی دے موضوع نوں دھیان وچ رکھدیاں ہویاں دنیاں دی ناشمانتا اتے دنیا چھڈّ گئے بندے پرتِ جھوٹھے ردن نوں نکار کے پربھو پریم ول دھیان کرن اپر بل دتا اے۔ جویں،

دھنُ وسرندا سچا پتساہُ، جنِ جگُو دھندے لایا۔
مہلتِ پنی پائی بھری جانیئڑا گھتِ چلایا۔
جانی گھتِ چلایا لکھیا آیا رنے ویر سبائے۔
کایا ہنس تھیا ویچھوڑا جا دن پنے میری مائی۔
جیہا لِæکھا تیہا پایا جیہا پربِ کمایا۔
دھنّ سرندا سچا پاتساہُ جنِ جگُ دھندے لایا۔1।
                 (راگُ وڈہنس محلہ 1, الاہنیا)

لوک شوکگیت سمچے طور تے اجیہا شوکگیت اے جو موت توں اپجے دکھ کارن اتے دنیا چھڈّ گئے بندے پرتِ نہ صرف شردھانجلی ہی پیش کردا اے سگوں اسدا گن گان کرکے ہر من نوں پگھلاؤن دی طاقت وی رکھدا اے۔ ایہی اوہ طاقت اے جس راہیں ساموہک دبیاں بھاوناواں باہر نکل کے من نوں سنتلت کردیا ہن۔ فرائڈ نے ویہویں صدی وچ آ کے دبیاں بھاوناواں دا اصول دتا اے پر لوک من صدیاں توں دبیاں بھاوناواں نوں باہر کڈھن دا اہمیت سمجھدے راے ہن۔ دنیا چھڈّ کے چلے گئے انسان دے نکٹورتی نوں اسے لئی رون لئی مجبور کیتا جاندا اے کہ اجیہا نہ ہون دی صورتَ وچ اسدے دل وچ گمّ بنن دیاں سمبھاوناواں ہندیاں ہن بھاوَ اوہ اسنتلت ہو سکدا اے جاں پھر جمع پاگل ہو سکدا اے۔ ساæاد ایہہ کم دنیا چھڈّ گئے بندے دے نزدیکی انی خوبی نال نہیں کر سکدے جنی خوبی نال پیشیور سیاپاکار نین جاں مراسن کر سکدی اے۔ دنیا چھڈّ گئے بندے دے سارے رشتے دار آپ ہی سوæکگرست ہندے ہن اتے اوہناں نوں دوسریاں دی مدد دی لوڑ رہندی اے۔

سیاپاکار نین جاں مراسن بھاویں کہ آپ بھاوک نہیں ہندیاں پر اوہ دوسریاں نوں روا سکن دی سمرتھا رکھدیاں ہن۔ الاہنیاں عمر دے حساب نال وکھ وکھ ہو جاندیاں ہن۔ جوان جہان انسان دا جہان توں تر جانا سبھ توں دکھدائی ورتارا اے۔ اسے لئی اسدے جہانوں تر جان اپرنت پائیاں جان والیاں الاہنیاں سبھ توں ودھیرے ہردے-ویدھک ہندیاں ہن۔ جوانی نال جڑے سمچے کارجاں نوں یاد کر کر کے ورتمان تے مستقبل وچ جو جوان انسان نے کرنا سی اس دی تلنا کرکے ویلے نوں ہور وی غم گین بنا دتا جاندا اے۔ جدوں مستقبل ہنیرا نظر آؤن لگّ پوے تاں دکھانت ہور وی گہرا ہو جاندا اے۔ ایوں ہی دھی، بزرگ وغیرہ دے دنیا چھڈّ جان توں اپرنت پائیاں جان والیاں الاہنیاں وکھ وکھ ہن۔ اداہرن لئی،

-اے سی کھیڈدیاں پوتیاں والا-واہا راجا
اے سی ہندیاں حکماں والا-واہا راجا
اے سی ڈٹھی چوکیوالا-واہیوالا راجا
اے سی کھلھیاں دفتراں والا-واہا راجا

-تینوں کی ہویا کی ہویا، بیبی مورنیئے---ہایایئے دھیے مورنیئے
تینوں کی ہویا حیران ہاں دھیے مورنیئے---ہایایئے دھیے مورنیئے
تینوں مارو جھولا وگیا بیبی مورنیئے---ہایایئے دھیے مورنیئیے

-تینوں کی ہویا کی ہویا ماں دے بچڑے نوں---ہایا ماں دے بچڑے نوں
تینوں موت پچھیندی آئی ماں دے بچڑے نوں---ہایا ماں دے بچڑے نوں

ڈاکٹرæ ناہر سنگھ نے روپگت نظر توں الاہنی دی پریبولی کردیاں لکھیا اے کہ، "الاہنی پیشاور سیاپاپاکار ولوں اچاریا جاندا 'سیاپے' نال متعلق اجیہا گیت روپ اے جو موت دے شوک بھاوَ نوں تھیمک ٹکراؤ وچ پیش کرکے سلجھاؤ ول لے جاندا اے۔ اسدا تھیم وچھڑ گئے جی دے گناں دا گان اتے پچھے رہِ گیاں نوں دھرواس دینا ہندا اے۔"

جویں اسیں اپر دیکھیا اے الاہنی دا پرمکھ کم سمچے بھائیچارے دیاں بھاوناواں دا وریچن کرنا ہندا اے۔ جتھے دوسرے شعری روپ گمبھیر بھاوناواں جاں خوشی دیاں بھاوناواں دا وریچن کردے ہن اتھے الاہنی دکھ نوں گھٹاکے بھائیچارے نوں دوبارہ کار-وہار وچ لگن دے اہل بناؤندی اے۔

سٹھنی

سٹھنی دا مطلب نہ تاں سٹائر (نئٹرِe) اے تے شاید نہ ہی کسے ہور شبد توں اس دی ویوتشوہر لبھی جا سکدی اے۔ سٹھنی شعری روپ وچوں ہی اس دے مطلب موٹے ٹھلے ہاسے دے نکلدے ہن جو کسے مذاق وچ کڈھی گالیæ توں پیدا ہندا اے۔ یوæپی وچ اس شعری روپ نوں کیہا ہی گالیæ جاندا اے۔ ہریانے وچ اس نوں سیٹنے کیہا جاندا اے۔ پنجابی وچ ودواناں نے اس نوں کڑی والیاں دی عورتاں دی دھر ولوں دتیاں گالیæآں دے روپ وچ ہی پچھانیا ہ۔ پر ڈاکٹرæ راجونت کور پنجابی نے سٹھنیاں دا صحیح سندربھ لبھیا اے۔ اس مطابق، "سٹھنیاں جم، کڑمائی، شگن، ویاہلی تے ویاہلے دوناں دے گھراں تے بہتی عمر بھوگ کے مرن والے بزرگ دی موت تے پین والے بھوگ دے ویلے دتیاں جاندیاں ہن۔" ڈاکٹرæ ناہر سنگھ نے سٹھنیاں نوں وی باقی شعری روپاں وانگ، روپ دی نظر توں ہی وچاریا اے۔ بمب دی آلوکارتا، ناٹکی ستھتیاں وغیرہ دا ذکر اسنے بڑے وستار وچ کیتا اے۔ سٹھنیاں منڈے تے کڑی دوہاں دے نانکے میل ولوں دتیاں جاندیاں ہن۔ ویاہ دوران جیجیاں، وچولے-وچولن نوں وی سٹھنیاں دا سواد چکھنا پیندا اے۔ جنج ویلے تاں کڑیاں تے عورتاں پورے جلوء وچ آ کے سٹھنیاں دندیاں ہی ہن مگر لاڑی دے سہرے گھر داخلہ ویلے وی سٹھنیاں دی کوئی گھاٹ نہیں۔ لاڑی-لاڑے نوں دھارمک ستھاناں تے لجان ویلے وسیش کر جٹھیریاں دی پوجا ویلے سٹھنیاں دا رنگ ویکھن والا ہندا اے۔ جاگو وچ صرف گدھا ہی نہیں ہندا سگو سٹھنیاں دا سلسلہ وی نال نال چلدا رہندا اے۔ اتھو تکّ کہ گدھے وچ وی سٹھنیاں ناچ گیتاں دا حصہ بن جاندیاں ہن۔ انھاں سٹھنیاں دے بھاگی بندے پاتر ہن-کڑم-کڑمنی، لاڑا-لاڑی، جیجا، وچولا، سمچا کڑم دا پروار تے کڑم دے گھر دیاں عورتاں وغیرہ۔

ملوئی لوکگیتاں اپر کم کرن والے ودواناں نے سٹھنیاں دی اک وسےæش گیت سٹائل ولّ ساڈا دھیان کھچیا اے۔ اناں سٹھنیاں وچ اخیر تے آکے اک لمکا اے پر ماجھے جاں دوآبے وچ سٹھنیاں دی لے وچ دوسرے شعری روپاں وانگ کافی ونگی دیکھی جا سکدی اے۔ کئی وار ایہناں خطیاں وچ ایہہ سٹھنیاں ڈھولک گیتاں دی تال وانگ چلدیاں ہن تے کدے لمے گیتاں دے روپ وچ۔

ڈاکٹر ونجارا بیدی نے سٹھنیاں دا پچھوکڑ قبیلے دے ادھالے نال جا جوڑیا اے پر اس اپر اجے ہور وچار کرن دی لوڑ اے۔ مرد پردھان سماج وچ مرد دی ہؤں بھارو اے۔ پنجاب دے خطے وچ ویاہ دیاں رسماں ویلے اس دا بول بالا دیکھیا جا سکدا اے۔ ایوں لگدا اے کہ تھوڑھی دیر لئی لاڑی دے پکھ دیاں عورتاں مکھولاں راہی کڑماں دی ہیٹھی کرکے اوہناں نوں ایہہ جتاؤنا چاہندیاں ہن کہ اوہ وی کسے توں گھٹّ نہیں ہن پر اصلیت نوں اگھڑدیاں بہتی دیر نہیں لگدی۔ گھر پہنچدیاں ہی پھیر پہلاں والی ستھتی نال ساہمنا کرنا پیندا اے۔ اتھے سٹھنیاں دیاں کجھ اداہرناں ویکھیاں جا سکدیاں ہن۔

-نکی جہی کوٹھڑیئے تیرے وچ میرا آٹا…
لاڑے دی اماں نکل گئیؤ لے کے دھولا جھاٹا۔
نکی جہی کوٹھڑیئے تیرے وچ میرے دانے…
لاڑے دی اماں نکل گئیؤ لے کے نکے نیانے۔

-لاڑا اوس دیسوں آیا جتھے توت وی نہ،
لاڑے دی باندر ورگی بوتھی اتے روپ وی نہ۔

-سوانجھنے دی جڑھ گلی کڑے، سانجھنے دی جڑھ …
ہورناں دے گھر دو دو رناں، کڑمے دے گھر بلی کڑے،
سوانجھنے دی۔۔۔۔۔

-ہری ڈالھی تے طوطا بیٹھا، ٹکّ ٹکّ سٹے بادام
اج کوئی لے جاوے لاڑے دی چاچی ہووے نلام اج کوئی
کنجری ہووے نلام اج کوئی لے جاوے۔

ناچ گیت

وغیرہ انسان دی کلا مہلی جلی کلا سی۔ اوہ اکو ویلے نچدا وی سی تے گاؤندا وی سی۔ گاؤن دا آدھار شاعری دے بول سن تے نال نال تال وی سی؛ بھاوَ سنگیت تے ابھنی وی اسدا پرمکھ انگ سی۔ ایہہ ساریاں قلعواں بعد وچ نرت، سنگیت، شاعری اتے ابھنی وچ ترقی یافتہ ہوئیاں پر لوک ناچ نے اپنی مول بھاونا نہیں چھڈی۔ جویں پنجابی ناچ وچ ناچ دے نال نال شاعری تے سنگیت نالو نال چلدا اے اتے ابھنی اس دا انکھڑوا انگ اے۔ اتھے ساڈا موضوع ناچ گیت اے۔ پنجابی دے سندربھ وچ بولیاں-چھوٹیاں، وڈیاں، دو تکیاں ساریاں اس وچ سامل ہو جاندیاں ہن۔ ناچ دی گتی مطابق پنجابی دے خطیاں وچ چھوٹے چھوٹے ناچ گیت وی ملدے ہن۔

ناچ گیت نوں ڈاکٹرæ ناہر سنگھ نے ککلی تے سانگ گیتاں تک ہی سیمت کر دتا اے جد کہ گدھے بھنگڑے، سمی، بابیاں دے گدھے اتے جھمر وغیرہ نال جڑیاں تے پائیاں جاندیاں ہر طرحاں دیاں اک تکیاں، دو تکیاں جاں لمیاں بولیاں وی ناچ گیتاں وچ ہی شامل ہن۔

ناچ گیت دی وسےæستا ایہہ اے کہ ایہہ ناچ دے تال مطابق اپنی لے نشچت کردا اے۔ لمیاں بولیاں کھڑے ہو کے پائیاں جاندیاں ہن اس لئی اس دی لے اچارن مطابق ہندی اے مگر توڑے تے ناچ نے تیز ہو جانا ہندا اے اس لئی پنگتی چھوٹی ہو جاندی اے تے لے تکھی جویں؛

عاری عاری عاری
ہیٹھ بروٹے دے داتن کرے کوآری
داتن کیوں کردی سوہنی بنن دی ماری
سوہنی کیوں بندی ویاہ کراؤن دی ماری
بابلا ویاہ دے وے
نہیں تاں چڑھ جاؤ ریل کوآری۔

ناچ دی خاصیت ایہہ اے کہ ایہہ خوشی ویلے ہی نچیا جاندا اے۔ وغیرہ انسان دا ناچ دیوی دیوتیاں نوں رجھاؤن ہتّ ہندا اے اس لئی اس وچ جادوئی طاقت وی پروان کیتی جاندی اے پر بعد وچ ایہہ دھارمکتا دے کھیتر دے نال ہی سماجی جان پچھان والا وکھرا روپ بن گیا۔ خوشی ظاہر کردا انسان ابھنیتا وی بن جاندا اے، انگاں دا ابھنی اپنے آپ تال نال آ ملدا اے۔ چہرہ، اکھاں، ہتھ باہاں، لکّ، لتاں سارے انگ ابھنی وچ شامل ہندے ہن۔ اک تال وچ ہی تھرکدے ہن۔ کئی واری ایہناں وچ دنت کتھاواں وی ابھنی دا انگ بن جاندیاں ہن۔ سسی-پنو، ہیر-راجھاں، سوہنی-مہینوال، قیمہ-ملکی دیاں دنت کتھاواں دے ٹوٹے لے دے اندر اندر خوبصورت اداکاری دا نمونہ بن جاندے ہن اتے ناچ اپنی گتی وچ تریا جاندا اے۔ عورتاں دے گدھے وچ پائے جاندے چھوٹے چھوٹے سانگ وی ابھنی کلا دا نمونہ ہن جو سہرے پروار، شوہر تے ہور تہذیبی اہمیت دے پاتراں دا موجو اڈاؤندے ہن۔ اِAں ابھنی تے ناچ گیت اک نرنترتا وچ بجھے ہوئے ہن۔

ناچ خوشی دا آپ مہارا پرگٹا اے تاں ناچ گیت ایہناں خموضوعاں نال ہلکے پھلکے موضوع وستو لے شامل ہندے ہن۔ ناچ دے اشارے اک نیتک کھیتر توں باہر نہیں جاندے۔ ناچ گیت سمچے سماج سبھیاچار نال جڑے ہوئے ہن۔ اس لئی انھاں وچ اوہ سارے گن ہندے ہن جو لوک شعری وچ سانوں ملدے ہن (دیکھو، لوک ناچ) جویں، ایہہ بھاواں دا کتھارسس کردے ہن، ایہہ دباواں دے کارناں نال جڑے پاتراں دا مخول اڈاؤندے ہن، کھان-پین، پہراوے، ہار-شنگار، ریتی رواج وغیرہ دے سہجاتمک پرگٹائ راہیں ایہہ لوک سبھیاچار نوں نویں پاسار دندے ہن جویں،

گنیریا، گنیریاں، گنیریا،
کالی پگّ نہ بنھ وے کتے نظراں ناں لگّ جان میریاں۔

گنیریاں گنیریاں گنیریاں،
کالی پگّ بنھ لین دے ساڈے باغ وچ مرچاں بتھیریاں۔

ناچ گیت اپنے وچ اتہاس دا سہجاتمک تے پریرنا سروت والا پکھ سامبھی بیٹھے ہن۔

بلے بلے نی بھگت سنگھ ویر کڑیؤ
پھانسی دیس دی کھاتر چڑھیا۔

اتھے بھگت سنگھ لئی ویر شبد دا تہذیبی اہمیت دیکھنا بندا اے۔

چھوٹے چھوٹے کتھا گیتاں وچ ننان بھرجائی دیاں لڑائیاں، سوکن پاتر دا مذاق، جات-باہرے رشتیاں نوں میل کے سواد لین دی پرورتی بھارو اے۔ اتھے اک ناچ گیت نال اسیں اپنے وچاراں نوں سمیٹن دا یتن کردے ہاں۔

وے کھتری، وے کھتری، چتّ لڈوآں نوں کردا۔
نی جٹیئے نی جٹیئے بھاویں دھڑی جکھا لے۔
وے کھتری وے کھتری ہن لیکھا کر لے۔
نی جٹیئے نی جٹیئے ہن پورا پنج سو۔
وے کھتری وے کھتری میری سسّ نوں کر لے۔
نی جٹیئے نی جٹیئے تیری سسّ سیانی۔
وے کھتری وے کھتری میری نند نوں کر لے۔
نی جٹیئے نی جٹیئے تیری نند نیانی۔
وے کھتری وے کھتری توں مینوں ای کرلے۔
نی جٹیئے نی جٹیئے میں ایہو گلّ چاہندا نی جٹیئے۔

پنجابی لوک جیون وچ ناچ ہر خوشی دے موقعے تے آ شامل ہندا اے تے اسدے نال ہی آ شمل ہندا اے ناچ گیت۔ منڈا جمنن تے، ویاہ ویلے، خوشی وچ کیتے دھارمک کارجاں توں بعد، تہذیبی سماگماں اتے ناچ نہ ہووے تاں جویں خوشی ادھوری ادھوری لگدی اے۔ اسے لئی بھنگڑا تے گدھا پنجابی لوک سبھیاچار دا عالمی پدھر تے پرتیک بن کے ابھرے ہن تے نال ہی اوہناں دے گائے ہن ناچ گیت۔ اک پدھر تے آ کے ناچ گیت باسی لگن لگّ جاندے ہن بھاویں کہ کجھ نہ کجھ نواں جوڑن دی پرورتی عامَ اے۔ اس پاسے ول گروہ پنجابیا نوں مل کے سوچنا پویگا۔

جگنی

ڈاکٹر ونجارا بیدی مطابق جگنی، "پنجاب دا اک مشہور شعری روپ (اے) جس وچ جگنی دا جسّ گایا جاندا اے: اس شعری روپ وچ جگنی اک رومانچک مٹیار دی پرتیک اے جو جتھے وی جاندی اے اپنے حسن نال ترتھلی لے آؤندی اے۔" جس سماج وچ عورت پیر گھروں باہر نہ رکھ سکے اتھے جگنی جدوں ہندوستان دے وکھ وکھ شہراں وچ جاندی اے تاں رمانٹکتا دا انش آ جانا سبھاوک اے۔ جگنی نال واپردیاں گھٹناواں ہاس رس پیدا کردیاں ہن۔ کئی وار نگر وسےæش دی وسےæشتا جگنی دا انگ بن جاندی اے۔ جگنی شعری روپ بالکل سیمت ہو کے رہِ گیا اے کیوں کہ شہراں نال جڑ کے بہتی لمبی چوڑی سرجنا نہیں ہو سکدی،ے ناں ہی اس وچ بھاوک وستار آ سکدا اے اتے نہ ہی لوکگیتاں والا تہذیبی وستار آؤن دی سمبھاونا رہندی اے۔ اتھے ہیٹھ لکھیاں پنکتیاں وچاریاں جا سکدیاں ہن؛

  -جگنی جا وڑی پٹیالے،
    اتھے وکدے ریشمی نالے،
    ادھے لال تے ادھے کالے،
    ویر میریا وے جگنی کہندی اے،
    اوہ نام سائیں دا لیندی اے۔

  -جگنی جا وڑی بمبئی،
    اس دی بھجّ پسلی گئی،
    اوہنوں نویں پواؤنی پئی
    ویر میریا جگنی پتل دی
    میں دیکھی شہروں نکل دی۔

بارانماہاں

پنجابی دے سارے ودوان ایہہ مندے ہن کہ بارانماہاں دا شعری روپ گورو کویاں نے لوکگیتاں وچوں اپنایا مگر ایہہ حیرانی دی گلّ اے کہ لوک بارانماہاں اپر کسے وی پنجابی لوکدھارا شاستری نے بہتا کم نہیں کیتا۔ جیکر ونجارا بیدی جاے ودواناں نے اس نوں اپنے مطالعہ دا موضوع بنایا وی اے تاں اوہ ساہتی بارانماہیاں تکّ سیمت ہو کے رہِ گیا اے۔ رتو ورنن توں بارانماہاں دا ترقی، بارانماہاں تکھاری توں لے کے انیویں صدی تکّ دے بارانماہیاں اپر چرچہ کیتی گئی اے۔ مگر لوک بارانماہاں نوں دھیان گوچرے نہیں کیتا گیا۔ لوک بارانماہاں دی پرت بابا فرید توں وی پہلاں تکّ جاندی اے۔ لوک بارانماہیں ساہتی بارانماہیاں دے سماننتر سرجے جاندے راے ہن تے پیڑھی در پیڑھی ساڈے تکّ پہنچے ہن۔ ایہناں لوک بارانماہیاں دیاں کجھ خاص وشیشتاواں ہن۔ انھاں باراماہیاں وچ عورت برہا دی ستھتی وچوں گزردی اے۔ اسدیاں برہا بھاوناواں ہی بارانماہاں دا وستو بندیاں ہن۔ ادھیاتمک ساہت وچ جا کے ایہو عورت آدرشک روپ وچ آتما بن بہندی اے جو پرماتما پرتی برہا بھوگدی اے۔ بارانماہاں وچ مرد پاتر اصلوں غائب اے، اس دا کسے وی طرحاں دا ہنگارا سانوں دکھائی نہیں دندا۔ جیکر اک ادھ تھاں تے اجیہا ہویا وی اے تاں اوہ اس روپ وچ کہ، "پچھلا بھلا نی خیال مسافر رم راے۔"

لوک بارانماہیں دی دوسری خاصیت ایہہ اے کہ عورت اپنیاں بھاوناواں دھارمک ہیرو دے اوہلے نال ظاہر کردی اے۔ خاص طور تے رادھا اتے کرشن دے پریم دے اوہلے وچ۔ جس سماج وچ عورت لئی من دی سدھی گلّ کہنی سنبھوَ نہ ہووے اتھے اجیہا اوہلا لین دی لوڑ پیندی اے۔

لوک بارانماہیں دی اگلی خاصیت ایہہ اے کہ کیونکہ ایہہ عورت دی رچنا اے اس لئی اس وچ صرف برہا دی ستھتی دا ہی ورنن اے ملاپ دی ستھتی دا نہیں۔ کالپنک پدھر تے ادھیاتمک کھیتر وچ ایہہ بھاویں سنبھوَ ہووے مگر یتھارتھک جیون وچ ایہہ ممکن نہیں اے۔

لوک برانماہاں وچ برہا دا کارن شوہر دا پرواس گمن اے۔ شوہر معاشی لوڑاں دی پورتی کرن دی خاطر سالاں بدھی گھر توں دور رہندا اے جس کارن بارانماہاں وچ برہا دی تیبرتا نوں پچھانیاں جا سکدا اے۔

لوک برانماہیں وچ ہر مہینے دے سماجی، تہذیبی تے قدرتی سندربھ ہن۔ اتھے جیٹھ-جٹھانیاں ہن، دپٹیاں دا ذکر اے، سون دیاں پینگھاں ہن، اڈدیاں بھمبیریاں ہن اتے باغیں پپیہا بولدا اے۔ سسو نوں طعنے دین دے مورت ہن، سیال وچ لیف-تلائیاں بھراؤن دے کارجاں دا ذکر اے اتے پھگن دی ہولی دے تیوہار دے رنگ ہن۔ اتھے اداہن لئی کجھ پنگتیاں دیکھیاں جا سکدیاں ہن۔

-چڑھیا مہینہ اسو نی سن میری سسو،
نی سسو بڑبولیئے۔
تیرا پتّ وسے پردیس نی کیہدے نال بولیئے۔

-چڑھیا مہینہ وساکھ، چتّ نی اداس سہیؤ نی میں کی کراں؟
میرا شام وسے پردیس کجھ نی میں کھائے مراں۔

-کتک قہر جو کیتا، پیالہ زہر دا پیتا
ہور نشہ وی نہ کیتا
اب تو مل جا مل جا جی سانوں کرشن مرار۔

ٹپا

ٹپا تے ماہیا اکو شعری روپ دے دو ناں ہن۔ دو پنگتیاں دا چھند-بدھّ شعری روپ ٹپا جاں ماہیا اے۔ جسدی بھاوَ وستو برہا دا چترن کرنا اے۔ اس دا ایہہ بھاوَ وی نہیں کہ اس وچ کسے ہور طرحاں دی وستو لئی کوئی تھاں نہیں اے۔ کیونکہ اس وچ سدھا مخاطب ماہیئے لئی ہویا اے اسے لئی اسنوں ماہیئے دا نام دتا گیا اے۔ ڈاکٹر ناہر سنگھ نے ٹپے نوں ناچ گیت منّ کے اس دی چرچہ کیتی اے۔ اصل وچ جسنوں ناہر سنگھ ٹپا کہندا اے اوہ اک تکی بولی ہی اے۔ ناچ گیت دے مطابق ہی ناہر سنگھ نے اس نوں مکت نبھاؤ سندربھ نال جوڑیا اے۔ اس نوں ناٹکی ہوند تکنیک والا شعری روپ منیا اے۔ ناچ گیت ہون کارن قدرتی اے کہ اس دی لے وچ اک تکھیراپن ہووےگا اتے دوہرا وی۔ اس وچ اکاگر سمورت بمب وی اے تے ایہہ بھاوَ دی مکمل اکائی وی اے۔

مگر جس ٹپے جاں ماہیئے دا ذکر اسیں کر راے ہاں اوہ دو تکی بولی توں بالکل بھنّ اے۔ کیونکہ اس دے گاؤن دے حوالے وکھ ہن تے اس دی بھاوَ وستو وی بھنّ اے۔ اس دی گاؤن سٹائل وچ اک وکھرا سوز تے سہج اے۔ اتھے اسیں اوہناں ٹپیاں دا ذکر کر راے ہاں جو ویاہاں وچ بیٹھ کے گروہ ولوں گائے جاندے ہن۔ ایہہ کدے وی کسے ہور موقعیاں تے من دیاں بھاوناواں نوں راحتَ دین لئی وی گا لئے جاندے ہن۔ ایہناں ٹپیاں دی شروعات کجھ اس طرحاں ہندی اے۔

ٹپے ٹپیاں دی آئی واری
میں کڑی نویں شہر دی ٹپیاں توں کدے نہ ہاری۔

اسدے نال ہی ٹپیاں دی لمبی لڑی دا شروع ہو جاندا اے۔ اک توں بعد دوجی کڑی جاں کوئی وی گائک ضد کے ٹپے گاؤندا اے اتے پورا گروہ اوہناں دا ساتھ دندا اے۔ ڈاکٹرæ ونجارا بیدی نے ٹپے نوں صرف دھنی-پوٹھوہار دا شعری روپ منیاں اے جو 1947 دی ونڈ توں بعد پنجاب دے ہورناں خطیاں وچ پرچلت ہویا۔ شعری روپاں لئی اس طرحاں دی ونڈ کرنا کدے وی سنبھوَ نہیں ہویا کردا۔ ہاں کوئی اک شعری روپ کسے اک خطے وچ ودھیرے پرچلت ہون دی سمبھاونا رہندی اے۔ ٹپے نال وی کجھ اسے طرحاں واپریا اے۔ لمی بولی مالوے وچ ودھرے پرچلت اے تے اسے طرحاں اک تکی بولی پچھمی پنجاب وچ ودھیرے اہمیت دی دھارنی اے۔ اس نظر توں سکھدیو مادپوری ودھیرے سنتلت پہنچ اپناؤندا اے۔ اس مطابق، "ماہیا پنجابیاں دا حرمن پیارا چھوٹے سائز دا شعری روپ اے۔ ایہہ پنجابی دیاں ساریا اپ-بولیاں وچ رچیا ہویا ملدا اے۔ ملتان، سیالکوٹ، پوٹھوہار اتے جموں دے پہاڑی کھیتراں وچ ایہہ پرانے دور توں لوک پریا رہا اے۔ ایہناں سارے کھیترا وچ اسدا روپ ودھان تے گاؤن دی پرتھا اکسار اے۔" (نینیں نیند نہ آوے ، پنہ-51æ) کنول مشتاق نے ٹپے جاں ماہیئے نوں اک تکی بولی نال تلنایا اے۔ اس مطابق ماہیا قافیئے جاں تکانت دا پابند اے جد کہ اک تکی بولی اس قافیئے توں آزاد اے۔ (لوک ورثہ، پنہ-89æ) جویں اسیں اپر وی کہہ چکے ہاں کہ ٹپے دی مکھ وستو برہا اے۔ پر ایہناں ٹپیاں وچ دوسرے ہور موضوع پوری طرحاں وورجت نہیں ہن۔ ایہناں ٹپیاں وچ ماپیاں نوں وڈیاں ہو رہیاں دھیاں نوں ویاہن دی نصیحت اے؛ انجوڑ ور اتے بھیڑے سہرے گھر ملن دے رونے ہن؛ ویر ماپیاں اتے پریمی نال جڑیاں یاداں ہن؛ پریمی نوں ملن دی تانگھ اے؛ سجن دیاں اداواں دا پرگٹاوا اے۔ پریمی نوں ملن دی تڑف اے؛ دھارمک حوالہ ہن؛ نوکر اتے نوکر دی نوکری بارے وانگاتمک ٹپنیاں ہن؛ طعنے-مہنے ہن؛ رسیویں-منیویں ہن، جنگ دی ورودھتا اے، سوکناں لئی وینگ ہن اتے شریکے بھائیچارے دیاں ایرکھاواں ہن۔

کئی واری ٹپے دی پہلی پنگتی ردم نوں پورا کرن لئی ہی بھرتی کیتی گئی ہندی اے۔ اسدا دوجی پنگتی دےæ بھاوَ نال کوئی ترکسنگت میل نہیں ہندا۔ دوجی پنگتی اپنے آپ وچ اہم اتے مکمل ہوند دی دھارنی ہندی اے۔ جویں ،

امب پیسے دے پا ہو گئے،
لگیاں ٹٹّ ویٹ گئیاں رنگ کالے شاہ ہو گئے۔

کئی ٹپیاں دی دوجی پنگتی پہلی دے سندربھ وچ ہی اپنے مکمل ارتھاں نوں پہنچدی اے۔ دونوں پنگتیاں مل کے ہی ٹپے دی اک اکائی بناؤدیاں ہن۔

پچھواڑے کھوہ ماہیا،
گھڑا ساڈا ڈبدا نہیوں،
ساڈا ترسدا روح ماہیا۔

چھوٹا شعری روپ ہون دے باو جود ٹپیاں وچ لوک سبھیاچار دیاں جھاکیاں ہن۔ پچھوکڑ وچ شہر تے پنڈ ہن؛ گڈیاں، کھوہ تے مدھانیاں ہن۔ ہار شنگار تے پہن-پہراوا اے؛ سبھیاچار دا سنکیتک روپ ایہناں وچ مل جاندا اے۔ ٹپا اپنے آپ وچ اک اکائی اے۔ پر جدوں ایہہ بالو ماہیا دا روپ دھارن کردا اے تاں دو ٹپیاں دی اک اکائی بندی اے۔ اک ٹپے وچ عورت اپنیاں بھاوناواں دا اظہار کردی اے تاں دوسرے وچ مرد اپنے بھاواں نوں پرگٹاوا دندا اے۔ کئی وار ایہہ سوال-جواب دا روپ دھارن کر لیندے ہن۔ ٹپیاں دی نیچر نوں سمجھن لئی ہیٹھ لکھے کجھ ٹپے ساڈی مدد کرنگے۔

-ڈبی بھری ہوئی لکّ دی اے،
سھونے ماہی باجھوں رات غماں وچ مکدی اے۔

-راوی ہولی وہندی اے،
عاشقاں دی جان لین لئی لائی ہتھاں اتے مہندی اے۔

-دو پتر شتوتاں دے،
سینے 'چوں نکلدے نہیں، تیر لگے معشوقاں دے۔

-باغاں وچ چند چڑھیا،
گئی ساں کپاہ چگنے، عشقَ دا ناگ لڑیا۔

بولی

بولی اصل وچ اک ناچ-گیت اے۔ (وستار لئی دیکھو، ناچ-گیتæ) پچھمی پنجاب وچ اک-تکی بولی دا پرچلن ودھیرے رہا اے۔ اسے لئی کنول مشتاق جدوں بولیاں دی گلّ کردا اے تاں اسدے ساہمنے ایہو اک-تکیاں بولیاں ہی ہندیاں ہن۔ اوہ لکھدا اے، "بولی اک مصرعہ تک نوں آکھدے ہن۔ اس پکھوں بولیاں نوں تکاں وی کیہا جاندا اے۔ اس ونگی وچ اک مصرعے وچ پورا مضمون بنھاں جاندا اے۔ ماہیا وی اپنی حیثیت نال مختصر ونگی اے پر ایہہ قافیہ دی پابند اے۔" (لوک ورثہ، پنہ-89æ) ڈاکٹرæ ناہر سنگھ نے بولیاں اپر سبھ توں ودھیرے کم کیتا اے۔ لوک شعری دی سرجن پرکریا کتاب وچ اسنے ودھیرے حصہ ملوئی بولیاں اپر ہی لایا اے۔ اسدا ایہہ کتھن صحیح اے کہ ، "لمی بولی ملوئی لوک شعری دی ولکھن پچھان اے۔" ڈاکٹرæ ناہر سنگھ نے دو تکیاں بولیاں اتے لمی بولی اپر ودھیرے زور دتا اے۔ اک تکی بولی نوں اسنے ٹپیاں دے سرلیکھ ہیٹھ وچاریا اے۔ سمچے طور تے بولی دا مطالعہ کرن لئی سانوں اک تکی بولی، دو تکی بولی اتے لمی بولی نوں اکو ویلے ساہمنے رکھ کے ہی نرنے کرن دی لوڑ اے۔

اک تکی بولی اپنے آپ وچ مکمل اکائی اے۔ اس وچلی بھاوَ-وستو وی اپنے آپ وچ مکمل ہندی اے۔ جویں،

'تینوں دیکھ کے دہیں شرماوے نی دودھ وانگوں لشکدیئے'

ایہہ اک-تکی بولی اپنے آپ وچ مکمل اکائی اے جس وچ اک مٹیار دی سندرتا نوں اتے اسدے گورے رنگ نوں چٹے دہیں اتے دھپّ نال اپما دتی گئی اے۔ ایہہ اپماواں اس اک تکی بولی دے سہج نوں ودھاؤن دا کارن بندیاں ہن۔ چھوٹی دو سطراں دی بولی دی پہلی تک وچ پوروَ-نردھارت تک نوں ہی ورت لیا جاندا اے۔ دوجی تک وچ توڑا آؤندا اے۔ ایہناں دوناں سطراں دی تھیمک اکاگرتا کارن اس وچ بھاوَ دی اکاگرتا بنی رہندی اے۔ مگر جے پہلی تک ستنتر ہووے تاں ایہہ اکاگرتا بھنگ ہو جاندی اے۔

لمیاں بولیا وچ تکاں دی گنتی نردھارت نہیں ہندی مگر ہر تک دا تکانت ملدا اے۔انت اپر توڑا جھاڑیا جاندا اے تے ایوں ناچ وچ وی تیزی آ جاندی اے۔ مرداں دیاں بولیاں وچ توڑے توں پہلاں دا حصہ کوئی اک انسان اچاردا اے پر توڑے اپر جا کے سارا گروہ بولی چکدا اے تے نال ہی ناچ وی اپنا تیزی دا رنگ دکھاؤندا اے۔ عورتاں دیاں لمیاں بولیاں وچ کدے تاں توڑے توں پہلا حصہ اکلی کڑی اچاردی اے مگر کئی وار ساری دی ساری بولی سموہک طور تے ہی پائی جاندی اے۔ اکلے انسان ولوں بولی پائے جان تے گروہ بالکل چپّ نہیں رہندا سگوں وچ وچ ہلاشیری دین دی سر وچ ہنگارا بھردا رہندا اے۔ لمی بولی دیاں تکاں وچ بھاوَ دی بھنتا ہو سکدی اے اتے اکاگرتا وی۔ بولیاں وچ سمچا پنجابی سبھیاچار سہجاتمک پدھر تے ناچ دی لے مطابق پرسعنصر ہندا اے۔ (وستار لئی دیکھو، لوک ناچ) لمیاں بولیاں خاص طور تے مرداں ولوں سرجیاں جاندیاں ہن، جے کر ایہہ بولیا لوک سرجت ہون بھاوَ جہڑیا کسے اک انسان ولوں سرجیاں جا کے صدیاں توں پنر سرجت ہندیاں رہندیا ہن اوہناں دی پدھر اچیری سرجنا دا نمونہ بندی اے مگر جتھے ایہہ بولیاں تتپھٹّ اچارن توں سرجت ہندیاں ہن اتھے ایہناں دی پدھر تکانت میلن تک ہی رہِ جاندی اے۔ ہیٹھاں اسیں تنوں طرحاں دیاں بولیاں دیاں کجھ اداہناں دے راے ہاں۔

اک تکی بولیاں:

-ایویں بھرم رناں نوں مارے ہلکے نے چھڑے پھردے۔

- اندروں پھڑا برچھی نی کڑیئے بادام رنگیئے۔

-اکھاں وچ پا لے آلھنا، تینوں دل دی آکھ سناواں۔

-بھلّ گئی یار دی گلی، جد چن بدلی وچ آیا۔

دو تکی بولیاں:

-گھراں گھراں توں لسی لیاندی، اسدی پائی کانجی،
نالا ریشم دا ستھن یار نے لیاندی۔

-تر وے تر وے تر وے،
توں کھیڈ کوڈیاں میں ماپیاں دے گھر وے۔

-جوگی آ نی گیا پھیرا پا نی گیا ،
سانوں بسیئر ناگ لڑا نی گیا۔

لمیاں بولیاں:

-پنڈاں وچوں پنڈ سنیدا پنڈ سنیندا موگا،
موگے دا اک سادھ سنیندا بڑی سنیندی سوبھا۔
آؤندی جاندی نوں گھڑا چکاؤندا مگروں ماردا گوڈا۔
لکّ میرا پتلا جیہا بھار سہن نہ جوگا۔

-سوٹی سوٹی سوٹی،
بین بجا جوگیا تینوں دیونگی مکی دی روٹی۔
پتلے جاے لکّ والیا، تینوں عادت پے گئی کھوٹی۔
مہرے گھوڑا متراں دا مگر پھلاں آلی بوتی۔
میلن منڈیاں نے ڈگدی چباریوں بوچی

- پنڈاں وچوں پنڈ سنیندا پنڈ سنیندا کھیالا۔
 اتھوں دے دو گھبھرو سنیندے اک گورا اک کالا۔
 کالے دا میں کچھا سوا لیا،گورے دا پا لیا نالا۔
 روپ ہنڈھالے نی یار حوصلے والا۔۔۔۔۔

لوک-شاعری دا تہذیبی پرکم

پنجابی لوک-کاو پنجابی سبھیاچار دی ہو-بہو تصویر پیش کردا اے، پنجاب دے لوک جیون دی اصلی جھلک ایہناں لوک-گیتاں وچوں دس پیندی اے۔ لوکاں دی رہنی بہنی، کار-وہار، ریتی-رواج، سبھ کجھ گیتاں وچّ چتریا ملدا اے۔ ‘گدھے تے بھگڑے دے ناچ بولیاں بناں ادھورے سمجھے جاندے ہن۔ میلیا اتے خموضوعاں دے ہور موقعیاں تے وی بولیاں پائیاں جاندیاں ہن، ودھیرے کرکے ایہہ ٹولیاں وچّ گائیاں جاندیاں ہن۔ پنجابی لوک گیتاں پیار، محبت دے نال گھریلو معاملے، کاروباری گلاں، ہار شنگار، گہنیاں، میلے تے تیوہار بارے، جیون دیاں سمسیاواں، دنیاں وچّ واپر رہا اندھیر، شریکے دا وطیرہ، پشو-پنچھی، بنسشوہر، اتے سماج دے کئی پکھاں دی ٹوہ دندے ہن۔’ڈ ودھیرے گیت وچھوڑے دے ہن جہناں وچّ ملاپ دی تھاں ادھوریاں سدھراں، ملن دی تانگھ تے برہا تے زجبیاں دی پردھانتا اے۔

اپروکت وچاراں دے آدھار تے اسیں کہہ سکدے ہاں کہ پنجابی لوک گیتاں وچّ پنجابیاں دا سمچا جیون سمویا ہویا اے تے ایہہ گیت پنجابی جن-جیون دی سمچی تصویر نوں پیش کردے ہن۔

مختصر وچ کیہا جا سکدا اے کہ لوکدھارا تہذیبی پرمپرا دا پالن کردی اے۔ لوک شعری دا پرمپراگت ہونا ضروری نہیں۔ لوکدھارا دی طرحاں لوک شعری کوئی پربین رچناواں نہیں ہندیاں۔ لوک شعری انسان ولّ کیندرت ہندا اے۔ اس وچ انسان گت ورلاپ پردھان رہندا اے۔ لوک شعری دا پربندھ پرپکّ نہیں ہندا۔ لوک شعری بہت لچکیلا ہندا اے۔ لوک شعری گروہ وچ جادومئی بھرم پیدا کردے، گروہ دی اچھا پورتی دا ڈھارس نہیں دندا۔ لوک شعری اپنے آپ وچ مکمل نہیں ہندا، سگوں ہر انسان اپنی رچی مطابق اس نوں مکمل بناؤن دا مشق کردا رہندا اے۔ پنجابی لوک شعری دی پرمپرا کوئی بہتی پرانی نہیں۔ لوک شعری چھند پردھان رچنا اے۔ لوک شعری نوں قابلیت والا انسان رچ سکدا اے۔ لوک شعری جزبہ پردھان شعری اے۔ پنجابی لوک شعری دی پرمپرا بہت امیر اے۔

معاون کتاب لسٹ:

-منجیت سنگھ رتو لوک ورثہ، سویرا پرکاشن، جالندھر، 1998.

-ڈاکٹر۔ونجارا بیدی:پنجابی لوک دھارا عالمی کوش، (اٹھ جلداں وچ)

-ڈاکٹر۔ راجونت کور پنجابی: ویاہ دے لوک گیت وکھ وکھ پرپیکھ، لوک گیت پرکاشن چنڈی گڑھ،

-ڈاکٹر۔ناہر سنگھ: لوک شعری دی سرجن پرکریا، لوک گیت پرکاشن چنڈی گڑھ، 1993.

-ڈاکٹر۔کرمجیت سنگھ: دھرت دوآبے دی، روی ساہت پرکاشن امرتسر، 1985.

-ڈاکٹر۔ کرنیل سنگھ تھند، لوکیان اتے مدھکالین پنجابی ساہت، نانک سنگھ کتاب مالا، 1973.

-دیویندر ستیارتھی تے مہیندر سنگھ رندھاوا، پنجابی لوک گیت

-سکھدیو مادپوری، نینیں نیند نہ آوے، لدھیانہ، 2004.

-ڈاکٹر کرمجیت سنگھ، کونجاں پردیسناں، روی ساہت پرکاشن، 2004.

• 1. جوشی جیت سنگھ :- لوکدھارا اصول تے وشلیشن وارث شاہ فاؤنڈیشن امرتسر پنہ نن: 46 توں 49

• 2. خیرا بھپندر سنگھ :- لوکدھارا بولی اتے سبھیاچار پیپسو بک ڈپو، پٹیالہ پنہ نن- 58 توں 62

• 3. تھند کرنیل سنگھ :- پنجاب دا لوک ڈیپارٹمنٹ پبلیکیشن بیورو پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ پنہ نن: 136 توں 138