ڈھولا
ڈھولا لوک شاعری دی اوہ صنف ہے جیہڑی سارے پنجاب وچ مقبول ہے۔ ایہہ قدیم صنف صدیاں دا پینڈا مُکاندی ہوئی ہک پیڑھی توں دوجی پیڑھی تائیں سینہ بسینہ لگی آوندی ہے۔ ہر جُوہ تے ہر لہجے دے لوک ڈھولا بڑے شوق نال سُندے سناندے نیں۔ پر راوی تے چنھاں دے دو آبے وچ ایہہ صنف چوکھی پسند کیتی جاندی ہے۔ چوکھے ڈھولے باراں دے علاقے وچ بولے جاندے نیں۔ سچی گل تاں ایہہ ہے پئی دریاواں دی کدّھی مُڈھوں لا دی تہذیب اتے ثقافت دا گڑھ رہی ہے جیویں دریاواں وچ زور اتے روانی ہوندی ہے۔ اِنجے ڈھولیاں وچ وی زور اتے روانی ویکھن وچ آوندی ہے۔ انج سندھ دریا وانگوں راوی دی کدّھی نے وی سوہنی تہذیب نوں جمیا ہے۔
علاقے
سودھوڈھولا جھنگ،حافظ آباد شیخوپورہ، ساہیوال، فیصل آباد، سرگودھا، میانوالی، ٹوبہ ٹیک سنگھ، مظفر گڑھ تے ملتان دے علاقیاں وچ آپنی پچھان بنا چکیا ہے۔
مُڈھ ماخذ
سودھوکجھ لکھیار ڈھولے دی نسبت لوک داستان ڈھول سمّی اتے مارو ڈھول نال جوڑدے نیں۔ ہکناں دا خیال ہے پئی ڈھولا قدیم سانہ ڈھول وچوں نکلیا ہے۔ سَدّ پچھیندے پنجابی کھوج کار اے ڈی اعجاز ہوراں دی کھوج مطابق ڈھولے بارے اُتے دسیاں راوی درست نہیں۔ اوہناں دی کھوج مطابق بنیادی لفظ ڈھول اے۔ گل وچ لٹکاون آلے اک زیور نوں وی ڈھولنا آکھدے نیں پرانے سمیاں وچ لوک تویت وغیرہ ڈھولنے وچ مڑھا کے گل وچ پا لیندے سن۔ ڈھول توں ڈھولا، ڈھولن، ڈھولنا، ڈھولو یار تے ڈھولو ماہی ورگے لفظ محبوب دے معنیاں وچ ورتیندے سن۔ ڈھولا ڈھول اوہ محبوب تاں پیاری شے ہے جیہنوں اکھیں دے ساہویں تے سینے دے نال لا کے رکھیا جاوے۔ جے کدائیں اکھیوں اوہلے تے سینیوں دور ہو جاوے تاں بندہ ہجر فراق اتے بِرہوں توں گھابر کے مرن لگ پوے۔ وچھوڑے، اُدریویں تے ہُسٹر یویں توں تنگ آکے جیہڑا سدّ محبوب نوں ماریا جاندا ہے اوہنوں ڈھولا آکھدے نیں۔ ہر بندے دا ای ڈھولا وچھڑیا تے کھڑیجیا ہویا ہے۔ ہر بندہ اپنے ای ڈھولے نوں نویکلے تے وکھرے انگ وچ سدّ مار دا ہے۔
اے۔ ڈی اعجاز ہوراں دی کھوج مطابق ’’ڈھولا اج توں دو سو ورھے پوند ہوند وچ آیا۔ اج توں سو ورھے پوند جمن آلے اِک فقیر شاعر میاں مُراد دے ڈھولے مِلدے نیں ایہناں توں اڈیک ہور شاعر میاں راجا ہویا ہے۔ جیہنے ڈھولیاں نوں باقاعدہ شاعری دا رنگ دِتا۔ ڈھولے دا لکھیار کوئی پڑھیا لکھیا بندہ نہیں ہوندا۔ تے نہ ای ایہدے تے کسے اِک بندے دی چھاپ ہوندی ہے‘‘۔
ڈھولا گاؤنا
سودھوکجھ لوکاں دا خیال ہے پئی ڈھولا ڈھول یا دوجے سازاں تے گایا جاندا ہے۔ اے۔ ڈی اعجاز ہوری ایس گل نوں نہیں مندے۔ اوہناں دے لکھن موجب: ’’ڈھولے دی وڈی خوبی اوہندا موضوعاتی کھلاو اے۔ ڈھولا اک گیت وی ہے اتے ایہنوں گیت وچوں تاں گایا جاسکدا ہے پر رزمیہ، معرفت تے داستانی ڈھولے نِیہ گائے جاندے۔ ایہہ تاں پنڈ دیاں بوہڑاں تھلے سیال دیاں راتاں وچ اگاّں دے مچ مچا کے لوک بہہ جاندے نیں اتے ڈھولئی سوٹے دی ٹیک تے تحت اللفظ اُتلا پُور تے رگّی تِناں طریقیاں وچ سناندا ہے۔
ونگیاں
سودھومعرفت دے ڈھولے
سودھوگھوک وے سوہنا رنگلا چرخہ
تینوں کِل لواواں کے کوکے
دیواں لکھ شرینیاں جیہڑا
تینوں اُکھڑے پئے نوں ٹھوکے
ہتّھی تیری نوں گیڑے امر دے نیں
دیگر لٹھ وی تیری بھج کے ہونا اے ٹوٹے
جنہاں کتیا نال یقین دے
اوہ اُٹھیاں بھر پڑوٹے
میاں مِر داد آہندا اے جیہڑیاں سُتیاں رہ گئیاں
اوہ لمّے ویہن کھاندیاں گئیاں نی گوتے
وِچھوڑے، اُدریویں تے ہُسٹریویں دا رنگ
سودھوبُت بنوٹیا تیرا ٹانگو اے کہیا
اَیہدے کوئی سد مریندا اے ساڈے سجناں جہیا
ہک ہور وی ماریں ڈھول منظوریا
اگلا وی من ساڈے تے ہے رہیا
ایتھوں جے میرا سجن لگھ پوی
اوہنوں دیویں چاہِک سنہیا
آکھن برہوں تیرے مار مُکایا اے
جیویں پٹ نوں کھا جاندا اے لہیا
رزمیہ رنگ
سودھوکال بُلیندی اے نارد چا بدّھا اے ڈھانا
لندنوں چڑھیا اے انگریز برکلی سِدّھا وچ پنجاب دے دھانا
چڑھدے نوں ماں متیں دیوے آکھے توں وگیا جانا ایں
وچ پنجاب دے، جاویں ہو سیانا
ساریاں قوماں دا سردار رائے احمد خاں کھرل ہئی
اوہندا سُچا ہئی پٹیا تے تانا
داستانی رنگ
سودھوایہہ ونگی لوک داستان ’’سوہنا ذینی‘‘ وچوں لئی گئی اے۔
الف اللہ نوں کر یاد ہمیشہ، کم ڈٹھا اے جہندی قدرت بے پرواہی دا۔
ذینی سوچے بہہ دلیلاں، بہہ کے سوچدی اے سوچ دنائی دا۔
آکھے میں بوٹیاں سبھ نِتاراں، جے میری ہتھیں آجاوے تھیلا، ایس بُڈھڑے لُچ سودائی دا۔
جوگی کڑ بوندے نیں منگن تے پِنن اوہناں دا ہندان اے ہر دم کم گدائی دا۔
ذینی کول جگن ناتھ دے جاوے، اوتھے سِر نِواوے نالے پئی کردی اے شرم نوائی دا۔
ترکے ہوئے چم نوں پئی بھرے مُٹھیں، ایہہ حال ای عشقے ماہی دا۔
جگن ناتھ نشئی قدیمی وچ پیکاں دے آیا، آکھے ذینیئے بھکھا دے حُقہ تیتھے ہوگیا ای فضل الٰہی دا۔
ذینی حُقہ چا بھکبھایا اگے بُڈھڑے دے آن ٹھرایا، بُڈھڑے سُوٹ چا لگایا اوہنوں نشہ گیا ای چڑھ گبھرائی دا۔
ذینی اپڑی ہئی تھیلے تے جیویں ہُندائے بکرے تے جھٹ قصائی دا۔
بوٹیاں سبھ نِتاریاں، جیہڑا دارو ہا لائق دوائی دا۔
چِرکی جئی سُر جگن ناتھ نوں لگی، مارے ہتھ تھیلے، آکھے سِرے دوپہریں لُٹیا گیا اے ہٹ حلوائی دا۔
آکھے میریاں بوٹیاں کڈھ لئے گئی ذینی، جیہڑے دیہنہ دی جمی اے، اوسے دیہنہ دا پئی کر دی اے کم کڑمیائی دا۔
ذینی آکھے ہولی بول اوہ پرانیا۔ رِچھا، تینوں اگے کسے نہیں سکھایا ای ول نچائی دا۔
بُڈھڑے ڈنگور وگایا ذینی جھلیا آکھے مر جاوے بے ایمانا، سُنالا شرم جاوی آپدی جائی دا۔
بُڈھڑے دوئی وار ڈنگور وگایا، ذینی لک توں پھڑکے زمین تے ماریا، مُکاں نال پسلیاں اندر چاکیتیاں چنگا جاندی ہئی کسب کٹائی دا۔
کنہی تے لت چا دِتی کھلیاں نال منہ اُڈایا، جیویں مینہہ پوندا ای لہہ لِوائی دا۔
بُڈھڑے دی لٹ توں پھڑ کے سارے ویہڑے وچ بھنوایا چنگارا ہک سوہاگہ دیندا ای پھیر صفائی دا۔
چِرکی جئی سُرماں ذینی دی نوں لگّی، اوس بُڈھڑے نوں آن چُھڈایا مُڑ دونویں ماواں دھیاں جنبہ کھلیاں نی بنھ لڑائی دا۔
شام ایلے جوگی ہوئے اکٹھے، اوہناں نوں پتہ لگ گیا ای جگن ناتھ دی کُلّڑی ڈھاہی دا۔
رل مِل پئے جوڑ کریندے، ہن کرو نی گُرو نال کم رسائی دا۔
امید فضل دی نصیب کلمے ہوونا اے، سچے عاشقاں توں اگانہہ کسے نہیں منگنا ای مسؤل ملاحی دا۔