جگا جٹ

جگا جٹ
جم	سنہ 1901   برج رن سنگھ
تاریخ وفات	سنہ 1931 (29–30 سال)

جگا پنجاب دا اک مشہور سورما سی ۔

لوک ہیرو جگا سورما

‘پنجابی ساہت حوالہ کوش’ وچ ڈاکٹر رتن سنگھ جگی لکھدے نے، ‘جگا پنجاب دا اک مشہور دھاڑوی لوک ہیرو سی، جس دی بہادری دیاں کئیاں دند-کہانیاں پرچلت ہن۔ ایہہ عامَ طور تے جگیرداراں اتے شاہوکاراں جاں دھنواناں نوں لٹدا اتے لٹّ وچ حاصل ہوئے دھن نوں غریباں وچ ونڈ کے اتے دکھیاں دی مدد کرکے جس کھٹدا سی۔ اس نے کئی لوڑوند کڑیاں دے ویاہ کیتے۔ دھیاں-بھیناں نوں بے عزت کرن والیاں لئی ایہہ ہؤآ سی اتے لوڑونداں دا مسیحا سی۔’

لاہور توں لوک تواریخ دے لکھاری شناور چدھر مشہور پنجابی ساہتکار راجا رسالو دے حوالے نال لکھدے نے ‘پنجاب دے ہر غیرت مند جنے نوں دھاڑویاں مطلب باہروں آ کے راج کرن والیاں نے باغی اتے ڈاکو آکھ کے پھانسی چاڑھیا۔ دلا بھٹی، احمد خاں کھرل، مراد فتیانہ ، امام دین گوہانا اتے بھگت سنگھ اس دیاں مثالاں ہن۔ پیر پیر اتے اتھے جان دی قربانی دتی گئی۔ جگے جٹّ دی کہانی وی کجھ اجیہی ہی اے۔ اوہدے خلاف سماج دے چودھریاں نے کجھ اجیاے نفرت دے بیج بیجے کہ لوک اج وی اوہنوں جگا ڈاکو ہی آکھدے ہن۔ پر جگے دی کہانی جہڑے دو وسیلیاں نال میرے تک پہنچی اس نوں پڑھ کے پتہ چلدا اے کہ اوہ ڈاکو نہیں لوک ہیرو سی۔’

پنجابی دے مشہور ساہتکار اتے لاہور وچ رہندے رائیٹرز گلڈ آف پاکستان دے سیکٹری راجا رسالو دسدے ہن کہ اج توں تیہہ-بتی سال پہلاں میں قصور سب ڈویزن دے پنڈ رام تھمن گیا جتھے وساکھی دا تکڑا میلہ لگدا اے۔ اتھے میری ملاقات باوا ہری داس نال ہوئی۔ ہری داس اوہ بندہ سی، جس دے پیو نوں مخبری کرن دے الزام وچ جگے نے اوہدی ہی حویلی دی کندھ نال کھڑھا کرکے گولی ماری سی۔ جگے بارے دوجی دسّ مینوں برکت علی کھوکھر نے پائی جیہدا چاچا شیر محمد رام تھمن وچ حکیم سی۔

برکت علی نے اپنے چاچے شیر محمد توں سنی گل بات دا حوالہ دندیاں دسیا، ‘اک ہنیری رات نوں اس دے چاچے حکیم شیر محمد دا بوہا کھڑکیا۔ جد اس نے باہر نکل کے دیکھیا تاں آؤن والیاں نے اس نوں جھپٹ کے گھوڑی اتے سٹّ لیا اتے اس دا دوائیاں والا تھیلا چکّ کے، چپ چاپ نال جان لئی آکھ کے لے ترے۔ اوہناں نے کئی میل دا پینڈا طے کرن پچھوں اس نوں اک گھنی رکھ وچ جا اتاریا، جتھے اوہناں دا ساتھی چھوی دے پھٹ نال تڑپ رہا سی۔ شیر محمد نے اوہدی مرھم پٹی کیتی اتے علاج لئی اس نوں کئی دن اتھے ہی رکنا پیا۔ جد زخم ٹھیک ہو گیا تاں اوہ شیر محمد نوں گھر چھڈّ گئے۔ پھر کئی وار اس نوں رکھ وچ مرھم پٹی لئی لجایا گیا۔ اک وار جد اس نے گھر جان دی اجازت منگی تاں پچھوں آواز آئی، ‘کھلوتا رہُ اوئے اتھے ای۔’ شیر محمد دے مونہوں ڈردے ماریاں صرف اینا ہی نکلیا، ‘جو حکم حضور۔’

‘توں ساڈے سجن دا علاج کیتا اے، خالی ہتھ کویں جا سکنا ایں’، نال ای روپئیاں دی چھنکار نال رقم دا ڈھیر لگ گیا۔

‘ایہہ تیرا انعام اے، اج توں تینوں اتھے آؤنا دی لوڑ نہیں۔ اسیں کسے دن آپ تیرے پنڈ آ کے تینوں بھاجی دے دیانگے’، نال ہی اس نے اپنے ساتھیاں نوں حکم دتا کہ ساڈے اس متر نوں ایہدے پنڈ حفاظت نال چھڈّ آؤ۔

ایہہ قصہ سنایا سی حکیم شیر محمد دے بھتیجے برکت علی نے۔ اگے بابا ہری داس دی دسی کہانی نوں بیان کردیاں راجا رسالو آکھدا اے، ‘جگا جٹّ قصور دے اک پنڈ برج وچ جنمیا۔ ایہہ پنڈ تھانا ٹھینگموڑ تحصیل چونیا وچ پیندا اے۔ جگے دے جم تے اوہدے پیو نے رجّ کے خوشی منائی جیہدے لئی اس نوں شاہوکار توں ادھار پیسہ چکنا پیا۔ وقت نال جگے دے پیو دے حالات وگڑدے گئے۔ جگا اجے جوان ہو ہی رہا سی کہ شاہوکار اوہدے پیو توں رقم وصولن لئی اوہدے گھر گیڑے مارن لگا پیا۔ رقم نہ ملدی دیکھ کے شاہوکار نے کئی وار جگے دے پیو دی بے عزتی وی کیتی۔ جگا دیکھدا تاں اوہدے توں سہاریا نہ جاندا۔ اخیر اک دن جگے دا گھر شاہوکار نے قرق کروا دتا۔ پولیس آ گئی اتے سرکاری پیادے اوہدے گھر دی اک-اک چیز اوہدے ساہمنے چکّ کے لے گئے۔ اس دکھ پاروں جگے دا پیو مر گیا۔ بس اتھوں ای شاہوکاراں نال جگے دی ٹک بھڑ گئی۔

اک دن جگے نے اس شاہوکار نوں قتل کر دتا جس نے اوہدا گھر-بار قرق کروایا سی۔ ایہہ جگے دا پہلا قتل سی۔ اس قتل دی اطلاع باوا ہری داس دے پیو باوا سرجن داس نے پولیس نوں دتی، جہڑا پنڈ دا نمبردار سی۔ پولیس نے باوا سرجن داس دے نال باوا میلہ رام نوں وی اس قتل دا گواہ بنا لیا۔ نال ای پولیس جگے نوں لبھن لگ پئی۔

جگا دن ویلے رکھاں پچھے اتے راتیں دشمناں پچھے ہندا۔ اوہناں دناں وچ ہی سکھاں اتے مہنتاں وچکار گوردواریاں تے قبضے دا بکھیڑا شروع ہو گیا کیوں جو مہنت جہڑے گوردواریاں تے قابض سن، اوہ سکھاں نوں اوہناں گوردواریاں وچ وڑن نہیں سن دندے۔ جدوں سکھاں نے ایہدا خلاف کیتا تاں جگا وی سکھاں دی طرفوں مہنتاں نال لڑیا۔

اک دن جگے نے پنڈ رام تھمن جا کے باوا سرجن داس نوں قتل کر دتا جیہدی بھنک باوا میلہ رام نوں وی پے گئی۔ اوہ بھجّ کے اپنے گھر جا وڑیا۔ جگے نے بوہا کھڑکا کے اس نوں باہر نکلن لئی آکھیا پر اس نے باہر آؤن توں انکار کر دتا۔ جگے نے اوہدے گھر اتے مٹی دا تیل چھڑک کے اگّ لا دتی جس وچ میلارام دے نال-نال اوہدا سارا ٹبر سڑ کے سواہ ہو گیا۔ اس پچھوں جگے نے رام تھمن نیڑلی بستی کالوکھارا دے ٹھاکر سنگھ جٹّ نوں قتل کر دتا۔ اس پچھوں اس نے ننکانہ صاحب گردوارے دے مہنت نارائن سنگھ دے بھنیویں ارجن داس دی حویلی اتے وی ہلاّ بول دتا۔ ارجن داس پہلاں ہی حویلی چھڈّ کے بھجّ گیا ہویا سی۔ جگا اوہدیاں دو گھوڑیاں کھولھ کے اپنے نال لے گیا۔ جگے دیاں روز روز دیاں لٹاں-ماراں توں تنگ آ کے سرکار نے جگے دی گرفتاری دا انعام اک ہزار روپیہ رکھ دتا۔ جگا ایہناں انعاماں توں نشچنت شاہوکاراں دی جان دا ویری بنیا ہویا سی کہ اس نوں موت نے آ گھیریا۔

جگا رکھ سدھو پور وچ اک رات اپنے بیلیاں نال اک ملن والے دے ڈیرے تے گیا۔ ساری رات گلاسی کھڑکدی رہی۔ جد اوہ بیصورت ہو گئے تاں مجماناں (گھر والیاں) نے انعام دے لالچ وچ جگا اتے اس دے ساتھیاں نوں قتل کرکے پولیس نوں مخبری کر دتی۔

جگے بارے اپروکت بیان کیتی کہانی مغربی پنجاب دیاں لوک اکھاناں وچ ملدی اے پر جگے دے پچھوکڑ بارے بہتا کجھ نہیں ملدا۔ اوہ کون سی، کدوں جمیا، اس دا دھرم کی سی اس دا صحیح ذکر کدھرے نہیں ملدا۔ حالانکہ جگا جس دھرتی نال متعلق سی، اوہ مغربی پنجاب وچ ہی لاہور دے بالکل نیڑے لگدی اے۔ پوربی پنجاب وچ وی ہن تک جگے بارے کئی دند کہانیاں پرچلت سن۔ کئیاں نے تاں اس نوں مسلمان وی درسایا اے۔ کئیاں دا خیال اے کہ اس نوں پھانسی دتی گئی سی۔ پر ایہناں ساریاں پرچلت راواں نوں جھٹھلاؤن لئی سردار گرسیوک سنگھ پریت ہوراں نے اس لوک ہیرو دی جیوندی-جاگدی اتے اپنے پروار وچ گھگ وسدی دھی گلاب کور دی کھوج کرکے کہانی دیاں ساریاں واقعے نوں نکھار دتا اے۔

سردار گرسیوک سنگھ پریت جی گلاب کور دے پنڈ دا ذکر کردیاں دسدے ہن کہ مکتسر صاحب توں چرنجا کلومیٹر مشرق ول ملوٹ ڈبوالی رستہ اتے پنڈ بنوالا انو واقع اے۔ اس دا صوبائی اسمبلی حلقہ لمبی اے۔ ملوئی دکھّ والے اس پنڈ دی زمین چنگی زرخیز اے۔ کہندے نے اس پنڈ دی موہڑی انو محمد ناں دے مسلمان جگیردار نے گڈی سی۔ اس دے دو پتر سن۔ بعد وچ وڈے منڈے دے حصے دی زمین بھگتا بھائیکا دے جٹاں نے خرید لئی۔ پاکستان بنن توں بعد اتھے سدھو گوت دے لوک آباد ہو گئے۔

لکھاری لکھدا اے کہ جدوں میں جگے جٹّ دی دھی گلاب کور نوں ملن گیا تاں اوہ کھلھے-ڈلھ پینڈو دکھّ والے گھر دے ویہڑے وچ اپنے پوترے نال بیٹھی دھپّ سیک رہی سی۔ میں دیکھدیاں ہی سمجھ گیا کہ ایہو اوہ عورت ہوویگی، جس دا باپو پنجابیاں دے دلاں دی دھڑکن اتے لوک گیتاں دی شان جگا سورما اے۔ اس نے اپنے بارے دسیا کہ اس دا بچپن دا ناں گلاب کور سی، جس نوں گھر وچ گابو جاں گبھو وی آکھیا جاندا سی۔ جد اوہ ویاہ کے سہرے گھر آئی تاں ریشم کور ناں رکھیا گیا۔ اس دی عمر تقریباً 86 سال دے نیڑے اے۔ صحتَ چنگی اے اتے نظر وی ٹھیک-ٹھاک اے پر تھوڑھا اچی سندا اے۔ اس نے ماپیاں ولوں داج وچ دتی دوہر (گھر دے کتے سوت دی چادر جس نوں دوہری کرکے وچھایا جاندا سی) اجے وی رکھی ہوئی اے۔ اس نے اپنے باپو جگے دی دودھ پین والی پتل دی گلاسی جہڑی اس نوں شوشک وچ نانکیاں نے دتی سی، اجے وی سنبھال کے رکھی ہوئی اے۔ اوہ آکھدی اے کہ گلاسی دے نال اک گڑوی وی ہندی سی، جہڑی کوئی رشتے دار لے کے مکر گیا۔

جگے جٹّ دا جم 1903 دے نیڑے-تیڑے دا منیا جا سکدا اے۔ اس دی دھی گلاب کور دی عمر اس ویلے 86 سال دے نیڑے اے۔ اوہ دسدی اے کہ ادوں اوہ نوں سال دی سی جدوں جگے دی موت ہوئی۔ اس نوں تیہہ کو سال دی عمر وچ مار دتا گیا سی۔ جگے دا ناں جگت سنگھ سندھو سی۔ اس دا جم پنڈ رن سنگھ تحصیل چونیاں ضلع لاہور وچ سردار مکھن سنگھ دے گھر ماں بھاگن دی ککھوں ہویا۔ اس بارے کیہا جاندا اے کہ اوہ ماپیاں دا اکلوتا پتر سی پر اس دی دھی گلاب کور نے دسیا کہ اس دی دادی نے چھ بچیاں نوں جم دتا پر کجھ نیانے اٹھ مہینیاں بعد مردے راے۔ جگے دے دوجے بھرا دا ناں روپ سنگھ سی۔ جگے ہوریں دو بھیناں اتے دو بھرا جیوندے راے۔ بھوآ جیواں مکلاوے توں بعد کتے دی بیماری نال سہرے گھر مر گئی۔ اوہ رائونڈ ویاہی سی۔ دوجی بھوآ سامو سرہالی بھلراں وکھے، قصور للیانی دے نیڑے ویاہی۔ ونڈ توں بعد اس نوں امرتسر لاگے پنڈ گھریالے وکھے زمین الاٹ ہوئی پر بعد ‘چ اوہ سائیانوالا ضلع فروزپور وکھے پکی وس گئی۔ میری ماں ماپیاں دی اکلوتی دھی سی جس کرکے اس دی زمین ضلع مانسا وچ الاٹ ہوئی سی، جہڑی میں ویچ کے پنڈ بروالا انو وکھے خرید لئی۔

گلاب کور دسدی اے کہ اوہ اجے نوں کو سال دی ہی سی جدوں اس دے باپو نوں مار دتا گیا پر اس دے نین-نقش اجے وی مینوں یاد نے۔ اوہ گلوکار محمد صدیق کپّ والے وانگ ترلے والی پگّ بنھدا سی، جہڑی چٹے رنگ دی ہندی سی۔ اس دیاں مچھاں کنڈھیاں اتے چھاتی چوڑی سی۔ رنگ بھاویں پکا سی پر نین-نقش سندر سن۔ نکّ تکھا اتے اکھاں چمکیلیاں سن۔ اوہ دھرتی اتے گھسڑواں چادرا بنھدا سی اتے اس نوں گھلن دا شوق وی سی۔ اس ول جھاکنا ماڑے-دھیڑے دے وس دی بات نہیں سی۔ جگے دا باپ مکھن سنگھ تکڑا سردار سی۔ اس کول تکڑی پیلی سی، جس وچوں 65 کلیاں تے واہی ہندی سی اتے باقی خالی پئی سی۔ دادے دے تر جان پچھوں چاچے نے باپو نوں کھیتاں وچ کم کرن تے نہ لایا۔ باپو دا کم چنگا کھانا چنگا پہننا اتے وہلا پھرنا سی۔

اوہناں دناں وچ ہی ننکانہ صاحب والا ساکہ واپریا جدوں سکھاں نوں جنڈاں نال بنھ کے ماریا گیا۔ بعد وچ جدوں گرودوارہ سدھار لہر چلی تاں مہنت نرین داس نے کئی سکھ ساڑ دتے۔ انگریز سرکار نے مہنتاں نوں شہِ دتی۔ باپو وی دوجی وار جتھے نال گیا۔ اجہیاں واقعے دیکھ کے جگے دے من وچ انگریزاں متعلق نفرت پیدا ہو گئی۔ اک دن پولیس والے اک کڑی نوں چکّ کے لے گئے۔ باپو نے چھڈاؤن دی کوشش کیتی تاں پولیس ویری بن گئی۔ نیڑلے پنڈ کلموکل دا ذیلدار باپو نال کھہِ کھان لگ پیا۔ اس نے جھوٹھا کیس پوا کے باپو نوں چار سال دی قید کروا دتی۔ باپو جیل ‘چوں بھجّ نکلیا اتے دوبارہ پولیس دے پھڑے جان توں بچن لئی گھروں چلیا گیا۔ اس نے کنگن پور وکھے پولیس دے اک سپاہی توں بندوق کھوہ لئی اتے اس نوں مار دتا۔ پھر اس نے پنڈ آچل جا کے روح سنگھ توں بندوق اتے کارتوس لے لئے۔ روح سنگھ اس دا ہم-پیالہ سی پر باپو دے کاے توں لوک وکھاوے لئی اپنی زنانی نوں کوٹھے چڑھا کے رولا پوا دتا تاں جو پولیس اس نوں بعد وچ تنگ نہ کرے۔ ڈاکو بنن توں بعد باپو اک وار گھر آیا سی اتے اپنے بیلی کیہر سنگھ نوں ملن دا سنیہا دے کے چلیا گیا سی۔ کیہر سنگھ نوں مل کے باپو نے میرے رشتے دی گل توری پر اس دے پتر نیانے سن۔ اس نے دوستی نبھاؤندیاں میرا رشتہ اپنے بھتیجے اوتار سنگھ نال کر دتا۔

باپو ہوراں نے ساہیوال وچ ہتھیار لٹن لئی ڈاکہ ماریا۔ سارے علاقے وچ جگے ڈاکو دی دہشت پھیل گئی۔ اک وار پھر باپو میرے سہرے گلاب سنگھ نوں سدّ کے آکھیا کہ میں ہن ڈاکو بن گیا ہاں۔ جے توں ہن وی چاہیں تاں رشتے نوں نانہہ کر سکدا ایں پر میرے سہرے نے رشتہ توڑن دی تھاں چھیتی جوڑ لیا۔ اس ویلے میں چھ سال دی ساں۔ باپو دی موت توں بعد اس دے بیلی پنڈ کلموکر دے سردار نے اپنی قیمتی گھوڑی ‘ہیری’ مینوں داج وچ دتی، جہڑی ڈھول دی تال تے ناچ کردی سی۔ باپو ملنگی فقیر دا یار سی اتے بہتا سماں اوہدے ڈیرے تے ہی رہندا سی، جہڑا سدھوپرا وکھے سی۔ ملنگی آپ وی مشہور ڈاکو سی جس بارے کہاوت پرچلت سی کہ ‘دنے راج فرنگی دا راتیں راج ملنگی دا۔’

جگے نے اپنے ڈیرے اتے انّ-پانی بناؤن لئی لاکھوکے پنڈ دے نائیاں دا اک منڈا رکھیا ہویا سی جس دا ناں لالو نائی سی۔ جگے دے ڈاکیاں توں تنگ آ کے انگریز سرکار نے اس دے سر دا انعام اک لکھ روپیہ، اک گھوڑی اتے زمین (گلاب کور دے کاے مطابق) رکھیا۔ لالو نائی انعام دے لالچ وچ آ گیا۔ اس دے پنج بھرا سن، جہڑے شراب کڈھن اتے ویچن دا کم کردے سن۔ لالو نے اپنے بھراواں نوں بلا لیا، جہڑے شراب وچ دھتورا رلا کے لے آئے۔ جگا اتے سوہن تیلی دارو پین لگ گئے اتے بنت سنگھ تھوڑھی دارو پی کے اپنے پنڈ نوں چل پیا۔ جدوں جگا اتے سوہن تیلی بے ہوش ہو گئے تاں نائی نے گولیاں مار کے دوواں نوں مار دتا۔ جدوں گولیاں دی آواز سن کے بنت سنگھ واپس آیا تاں اس نوں وی گولیاں مار دتیاں گئیاں اتے تنوں ساتھی اتھے ہی پورے ہو گئے۔

انگریزاں دا راج سی۔ جیل وچ بہتے قیدی سرکار دے دشمن جاں انقلاب کاری ہی ہندے سن۔ لالو نوں وی ڈاکواں دا ساتھی ہون کرکے جیل ہو گئی۔ کیہا جاندا اے کہ جیل وچ جدوں دوجے قیدیاں نوں لالو دی کمینگی بارے پتہ لگیا کہ ایہہ جگے دا قاتل اے تاں اوہناں نے شام سویرے لالو نائی نوں ٹھڈے مارنے شروع کر دتے اتے اوہ زخماں وچ کیڑے پے کے مریا۔ جدوں باپو دی موت ہوئی تاں پھگن دے مہینے دے دو دن رہندے سن اتے اس دا سنسکار چیت دی پہلی تاریخ نوں کیتا گیا۔ اک مہینے بعد پولیس والیاں نے باپو دا سامان گھر بھیجیا سی، جس وچ اک ہاتھی دند دی بنی ڈنڈی والا چاقو، اک کنگھا اتے چاندی دی بنی ہوئی ڈبی سی۔