ساکہ ننکانہ صاحب

1921--ننکانہ صاحب وچ فوج تے ہزاراں سکھ وی پجے۔ انگریزاں نے گرودوارہ سکھاں حوالے کیتا : 20 فروری نوں نانکانا صاحب دے قتل عام دی خبر جد سکھاں نوں ملی تاں سرکار نے سبھّ گڈیاں بساں بند کر دتیاں پر ہزاراں سکھ پیدل کھیتاں 'چوں ہندے اتھے پجے۔ کرتار سنگھ جھبر دا جتھا سبھّ توں پہلاں پجا۔ نانکانا صاحب دے باہر اوہناں نوں س۔ب۔ مہتاب سنگھ گھوڑے اُتے آ کے ملے تے دسیا کہ فوج نے گردوارے نوں گھیرے وچ لیا ہویا اے تے اتھے جانا نہیں چاہیدا۔ جھبر نے کیہا، 'اسیں گردوارے ضرور جاوانگے۔ اوہناں کیہا کہ تسی کمیشنر نال گل کر لؤ، اسیں اونا چر رکّ جاندے ہاں۔' اس اُتے س۔ب۔ مہتاب سنگھ واپس چلے گئے تے کمیشنر نوں سمجھایا کہ سکھاں دا ہڑ آ جان مگروں حالات کنٹرول ہیٹھ نہیں آ سکنگے، اس کر کے گردوارے دا کنٹرول شرومنی کمیٹی نوں دینا ٹھیک راے گا۔ فوج نے پھر وی اوہناں نوں ڈرا دھمکا کے روکن دی کوشش کیتی پر اینیاں شہیدیاں مگروں موت دا ڈر کسے سکھ نوں روک نہ سکیا۔ فوج کوئی وی خطرہ ملّ لین واسطے تیار نہیں سی اس کر کے سرکار نے نانکانا صاحب دا انتظام اک عارضی کمیٹی بنا کے، اس نوں دے دتا۔

1924--جیتو وچ شہیدی جتھے اُتے گولی چلا کے انگنت سکھ شہید کر دتے گئے : جیتو وچ اکھنڈ پاٹھ روکے جان خلاف لگے مورچے وِ چار مہینے توں ودھ سماں جتھیاں ولوں۔ گرفتاریاں دین دے باو جود، جدوں کوئی نتیجہ نہ نکلیا تاں شرومنی کمیٹی نے جد وجہد نوں تیز کرن دا فیصلہ کیتا۔ شرومنی کمیٹی نے اعلان کیتا کہ جیتو وچ اکھنڈ پاٹھ شروع کرن واسطے 500 سکھاں دا 'شہیدی جتھا' بھیجیا جائیگا۔ اس جتھے نے 9 فروری، 1924 دے دن ادور تخت صاحب توں چل کے 21 فروری نوں جیتو پجنا سی۔ 9 فروری دے دن جدوں ایہہ جتھا ادور تخت صاحب توں چلیا تاں اس نوں ودائگی دین واسطے 30 ہزار سکھ دربار صاحب پجے۔ جتھا وکھ-وکھ پڑائ کردا 20 فروری دے دن برگاڑی (ریاست فریدکوٹ) پجا۔ اگلے دن 21 فروری، 1924 نوں جدوں جتھا جیتو پجا تاں ولسن جانسٹن نے فوج نوں جتھے اُتے گولی چلاؤن دا حکم دتا۔ گولی نال درجناں سکھ شہید ہو گئے تے دو سو توں ودھ زخمی ہو گئے۔ ایہناں وچ مرد، عورتاں تے بچے وی سن۔ اک سومے مطابق انگریزی فوج نے 27 ہزار کارتوس چلا ئے تے جیکر گولی وچے پھسّ جان کارن مشینگنّ نہ رکدی تاں پتہ نہیں کنیاں ہور شہیدیاں ہو جانیاں سن۔ گولی چلنی بند ہون مگروں پولیس اتے فوج نے جتھے دے میمبراں اتے عامَ لوکاں،جو جتھے نوں ویکھ رہے سن، اُتے وی لاٹھیچارج کیتا اتے جدوں تک سارا جتھا بری طرحاں زخمی جاں بے ہوش نہ ہو گیا، پولیس ڈانگاں ورھاؤندی رہی۔ گولی چلن دی ہر پاسے توں زبردست نندا ہوئی۔ دنیا بھر دے اخباراں نے اس متعلق خبراں چھاپیاں۔ آگوآ نے ولسن جانسٹن نوں 'جنرل ڈائر دا وارث' آکھیا۔

سری گرو گوبند سنگھ جی نے گرو پیؤ، سری گرو تیغ بہادر صاحب دی شہادت نوں 'دھرم ہیت ساکہ' کیہا اے، جس توں ساکہ شبد سکھ ووکیبولری دا اٹٹ حصہ بن گیا۔ ساکے دا مطلب اے، کوئی ایسا کرم جو اتہاس وچ مشہور رہن لایق ہووے۔ وچتر، انوکھی، ادتی، عجیب گھٹنا نوں ساکہ کیہا جاندا اے۔ واضع اے کہ ایہہ شبد بھاری دکھانتک گھٹنا واسطے ورتیا جاندا اے۔

سری گرو تیغ بہادر صاحب دی شہادت توں بعد پنجابیاں تے خاص کرکے سکھاں نوں اس مطلب مطلب والے ساکیاں سنمکھّ ہونا پیا۔ جلھیاں والے باغ دا ساکہ، ننکانہ صاحب دا ساکہ، پنجہ صاحب دا ساکہ، ساکہ گرو کا باغ آدی۔ انگریزی حکمراناں دی شہِ اُتے مہنتشاہی دے تانڈو ناچ دی دردناک کہانی نوں ساکہ ننکانہ صاحب روپمان کردا اے۔ ایہناں ساکیاں نوں ڈھاڈی بیررسی واراں راہیں ظاہر کرن لئی 'ساکہ شعری' روپ پرچلت ہویا۔

ننکانہ صاحب، نانکیانا توں بنیا اے، جس دا مطلب اے نانک آین-سری گرو نانک دیوَ جی دا آین مطلب گھر۔ اس دھرت-سہاوی دا پہلا ناں رائپر پھر تلونڈی رائے بھوئ تے سدیوی ناں ننکانہ صاحب پرچلت ہویا۔ ننکانہ صاحب دی دھرتی اُتے سری گرو نانک صاحب جی نے کئیاں الوکک چوج کیتے۔ سری گرو نانک دیوَ جی دے پرکاش استھان اُتے 1613 ء نوں سری گرو ہرگوبند صاحب دے آمد نال یادگاری استھان قائم ہویا، جو ویلے دے بیتن نال گرودوارہ جم استھان ننکانہ صاحب دے ناں نال عالمی مشہور ہویا۔ الونڈی سمپردا دے مکھی بابا المست جی نوں گرودوارہ جم استھان دی سیوا-سنبھال سری گرو ہرگوبند صاحب نے سونپی سی۔ اس طرحاں ارمبھ توں ہی اس پوتر استھان دا پربندھ الونڈی سمپردا دے مہنت-پجاری ہی کردے راے۔ سکھ راج دور ویلے گوردواریاں دے ناں لگیاں بے شمار جگیراں-جائداداں نے مہنتاں نوں آلسی-عیاش تے بھرشٹ-ککرمی کر دتا۔ سکھ راج دا سورج است ہون دی دیر سی کہ مہنتاں-پجاریاں نے انگریز بھگت بن عیش پرستی کرنی شروع کر دتی۔ مہنت-پجاری گوردواریاں دیاں زمیناں-جائداداں نوں اپنی نجی پتاپرکھی مالکی محسوس کرن لگے۔ مہنتاں-پجاریاں نے گوردواریاں نوں عیش پرستی دے ڈیرے (اڈے) بنا لیا۔

جد سکھاں دے گھر گھوڑیاں دیاں کاٹھیاں اُتے سن، تد وی گرودوارہ پربندھ عامَ کرکے پتاپرکھی مہنتاں-اداسیاں تے نرملیاں پاس ہی سی۔ گورو-گھررو دا پربندھ اس ویلے تک ٹھیک چلدا رہا، جدوں تک سکھ قدراں-قیمتاں مطابق جیون بصر کردے راے۔ پر جد وی مہنتاں-پجاریاں، دھرمی سدواؤن والیاں دا جیون 'کرتوتِ پسو کی مانس جاتِ' والا ہو جاویگا تاں گراوٹ آؤنی نسچت اے۔ ننکانہ صاحب دے مہنت نرین داس دا شراب پی کے آئی سنگت دی بے عزتی کرنا، بیبیاں دی عظمت نوں ہتھ پاؤنا نت دا کرم بن گیا سی۔ مہنتاں دے ککرماں-دراچاراں دے داغ نوں دھون واسطے پوتر خون دی ضرورت سی، جس نوں ننکانہ صاحب دے شہیداں نے پورا کیتا۔ اس ویلے سکھ سماج وچ سکھ جاگرتی وجوں سنگھ سبھا لہر چل رہی سی۔ چیتن گرسکھاں نے گرودوارہ پربندھ نوں خاندانی پربندھ توں پنتھک پربندھ وچ لیاؤن لئی کمرکسے کر لئے۔ گرودوارہ جم استھان ننکانہ صاحب نوں مہنتاں دے پربندھ توں آزاد کراؤن لئی گرسکھ مرزیوڑیاں دا شانتمئی جتھا فروری، 1920 نوں درشنی ڈیوڑی رستے اندر داخل ہویا، جتھے ایہناں نانک نام لیوا گرسکھاں دا 'استقبال' مہنت، اس دے گنڈیاں، بدمعاشاں نے گولیاں، ڈانگاں، برچھیاں، تلواراں آدی مارو ہتھیاراں نال کیتا، گورو-گھررو دی پوترتا نوں قایم رکھن خاطر گرو کے لال شانتمئی رہِ کے شہادتاں حاصل کر گئے۔

ساکہ ننکانہ صاحب واپرن ویلے کجھ بھٹی مسلماناں، بابا کرتار سنگھ (بیدی)، منگل سنگھ کوکا آدی نے وی ککرمی مہنتاں دا ساتھ دتا۔ مہنت نرین داس تے مسٹر کری ڈی۔سی۔ اتے مسٹر کنگ کمیشنر لاہور ڈویزن دی شہِ اُتے ننکانہ صاحب دی پوتر دھرتی خون نال لال ہو گئی۔ بابا کرتار سنگھ (بیدی) نوں کجھ ویلے بعد پنتھ نال کیتی غداری دا احساس ہویا تاں اوہ سری ادور تخت صاحب اُتے پیش ہویا، جس اُتے اس نوں ہن تک دی سبھ توں سخت تنخواہ لائی گئی۔ ایہہ دکھانتک ساکہ گرو نانک دے گھر نوں کپٹی مہنتاں توں آزاد کرواؤن گئے گرسکھاں نال واپریا، اس توں ودھ دردناک گھٹنا کی ہو سکدی اے۔ ہر سکھ واسطے ننکانہ صاحب پوتر دھرتی اے۔ اتھوں دا مہنت نرین داس سبھ توں وڈا گورو-گھر دا دوکھی ثابت ہویا۔ ایہہ ککرمی بن چکا سی۔ دھرم-کرم اس وچوں غائب ہو چکا سی۔ گرودوارہ صاحبان دے پربندھ نوں اجیاے ہی کپٹی مہنتاں توں آزاد کروا کے سنرفتار پربندھ وچ لیاؤن لئی گرسکھاں نے گرودوارہ سدھار لہر ارمبھ کیتی، جس تحت سبھ توں پہلاں گردآرا بابے دی بیر سیالکوٹ اکتوبر، 1920 نوں پنتھک پربندھ وچ لیا گیا۔ پھر اکتوبر، 1920 نوں سچکھنڈ سری ہرمندر صاحب تے سری ادور تخت صاحب دا پربندھ پنتھک ہتھاں وچ آیا۔

پرامن سکھ سیوکاں دے خون نال مہنت نرین داس تے اس دے گنڈیاں نے گردوارہ جنم استھان نوں لتھپتھ کر دتا۔ ایہہ گرودوارہ صاحبان دی آزادی، آزادی لئی کیتا گیا ایجیٹیشن سی۔ جبر-ظلم تے ظلم دے خلاف ست-سنتوکھ، صبر دے دھارنی ہو شانتمئی رہِ کے کیتا گیا ودروہ، روس تے روہ سی۔ مہنت نرین داس دے بدمعاشاں دے جبر-ظلم دی انتہا-چرمہا سیما دیکھو، سری گرو گرنتھ صاحب جی دی تابیا اُتے بیٹھا گرنتھی سنگھ وی شہید ہو گیا تے سری گرو گرنتھ صاحب جی دے دے پاون سروپ وچ وی گولیاں لگیاں، جس نوں 'شہیدی بیڑ' کیہا جاندا اے۔ ننکانہ صاحب دے ساکے ویلے گرسکھاں دے ست-صدق، صبر دی پرکھ ہوئی۔ گرو کے لعلاں نے 'اتُ مارگِ پیرُ دھریجے۔۔ سرُ دیجے کانِ ن کیجے۔۔' دے مہانواک نوں ڈریکٹ کر دکھایا۔ ایہہ شہیداں دے پوتر خون صدقہ ہی انگریز راج دور ویلے آزاد سکھ ادارہ شرومنی گرودوارہ پربندھک کمیٹی سری امرتسر ہوند وچ آئی، جس نوں سکھ پارلیمینٹ ہون دا مان-ستکار حاصل اے۔ اس دکھانتک ساکے نوں شبدی روپ نہیں دتا جا سکدا۔ امرت ویلے سری گرو نانک دیوَ جی دے جم استھان اُتے درشن-دیدار کر راے شانتمئی گرسکھاں اُتے جدوں مہنت تے اس دے گنڈیاں نے گولیاں دا مینہہ ورسایا ہووےگا، کنی کرنامئی-دکھدائی گھڑی ہوویگی، صرف سوچ ہی کیتی جا سکدی اے۔ گرو نانک نام لیوا گرسکھاں نے اپنے پاک-پوتر خون نال مہنتاں دے پاپاں نال گندھلی ہوئی دھرتی نوں دھو کے پوتر کر دتا۔

کنے صبر، سہج، سیتلتا دے دھارنی ہونگے گورو-گھررو دے پروانے-گرسکھ، جنہاں نوں زندہ جنڈ نال بنھ، بھٹھّ وچ سٹّ ساڑیا گیا، پر کسے نے سی نہیں اچاری۔ گرودوارہ جم استھان دے نزدیک واقع شہیدی کھوہ تے جنڈ دا درخت شہیداں دی شہیدی داستان بیان کردا اے۔ جنڈ دے درخت دی سانبھ-سنبھال ہونی ضروری اے۔ اپریل، 1921 وچ مہنت نرین داس تے اس دے چاٹڑیاں اُتے مقدمہ چلنا شروع ہویا۔ 12 اکتوبر، 1921 نوں مہنت نرین داس تے اس دے 7 ساتھیاں نوں موت دی سزا، 8 ساتھیاں نوں عمر قید دی سزا سنائی گئی، پر ہائی کورٹ نے مہنت دی موت دی سزا عمر قید وچ تبدیل کر دتی۔ پر گرودوارہ جم استھان ننکانہ صاحب جی دی تریخی عمارت، وڈا درشنی ڈیوڑی تے کھلھا وہڑھا سمیں-ستھان توں آزاد سری گرو نانک صاحب دی وچاردھارا نوں اج وی روپمان کردے ہن۔ ایہہ ساکے سکھی-صدق، صبر، ساہس تے شہادت نوں ڈریکٹ طور اُتے روپمان کردے ہن۔ لوڑ اے ایہناں توں پریرنا لے سکھ جیون جاچ وچ ست-سنتوکھ دے دھارنی ہو ویلے دے ہانی ہون دی!

ننکانہ صاحب دے شہیداں دی یاد وچ شرومنی گرودوارہ پربندھک کمیٹی نے شہید سکھ مشنری کالج سری امرتسر وچ قائم کیتا اتے شہیدی جیون کتاب اچیچے طور اُتے لکھوائی، جس وچ 86 شہیداں دا جیون ذکر کیتا گیا۔

دیس دی ونڈ ویلے تک گردوارہ ننکانہ صاحب دا پربندھ شرومنی گردوارہ پربندھک کمیٹی کردی رہی، پر دیش دے بٹوارے نال جتھے سکھاں دا بے شمار جانی تے مالی نقصان ہویا، اس دے نال جند-جان توں پیارے گردوارے-گردھامانے توں وی سکھ وچھڑ گئے۔ وچھوڑے دے ناسور نوں بھرن واسطے ہر سکھ سویرے-شام ایہناں گوردواریاں-گردھامان دے درشن-دیدار لئی ارجوئی-جودڑی کردا اے۔

1989--سکھ نقلی پولیس مقابلے وچ شہید : 21 فروری، 1989 دے دن پنجاب پولیس نے گربھیج سنگھ (پتر بھائی سرجیت سنگھ، واسی جسپال، امرتسر)، نچھتر سنگھ عرف بھوگڑ (پتر سردارا سنگھ کوریوال کلاں)، ظاہر سنگھ سمرا (واسی کوروال کلاں نوں نقلی پولیس مقابلیاں وچ شہید کر دتا۔

1991--سکھ نقلی پولیس مقابلے وچ شہید : 21 فروری، 1991 دے دن پنجاب پولیس نے جسپال سنگھ ٹوانا درشی، پتر بھائی گجندر سنگھ، امیدپر ساہنیوال، لدھیانہ نوں نقلی پولیس مقابلے وچ شہید کر دتا۔

1995--ورثہ سنگھ، نوں نقلی پولیس مقابلے وچ شہید کیتا گیا : 21 فروری، 1995 دے دن روندر سنگھ (پتر کشمیر سنگھ واسی پنجوڑ خورد) نوں پولیس نے نقلی مقابلے وچ شہید کر دتا۔