ہندستان دی ونڈ

1947 اتے 1948 وچ برصغیر نوں برطانیہ توں آزادی ملی اتے چار نویں آزاد دیس بنے: بھارت، سیلون (ہن سری لنکا)، برما (ہن میانمار) اتے پاکستان (جس وچ مشرقی پاکستان (ہن بنگلہ دیش) شامل اے)

برطانوی قانون آزادی ہند 1947ء دے تحت 15 اگست 1947ء نوںپاکستان تے بھارت دے قیام نوں ہندستان دی ونڈ جاں تقسیم ہند کہیا جاندا اے جس دے تحت دوناں دیساں نے برطانیہ تون آزادی حاصل کیتی۔ اس ونڈ د ے نتیجے چ چڑھدا بنگال پاکستان تے لہندا بنگال بھارت چ شامل ہویا تے پنجاب وی پاکستان دے موجودہ صوبہ پنجاب تےبھارت دے چڑھدے پنجاب چ ونڈ ہوگیا۔

اس ونڈ د ے بعد نویں پاکستانی ریاست دا دارالحکومت کراچی بنیا جتھے قائد اعظم محمد علی جناح نے پہلے گورنر جنرل دی حیثیت نال حلف چکیا ۔ پاکستان اپنا یوم آزادی 14 اگست جدونکہ بھارت 15 اگست نوں مناندا اے۔

ہندستان دی ونڈ دی مڈھلی وجہ ہندستان دے مسلماناں دی اوہ وڈی تحریک سی جو انہاں نے برصغیر چ اک وکھرا وطن قائم کرن لئی شروع کیتی سی۔ جس لئی انہاں نے مسلم لیگ دا پلیٹ فارم استعمال کیتا۔ قائد اعظم محمد علی جناح دی آگزائی چ ہندستان دے مسلمانان دا ا خواب 14 اگست 1947 دی رات پورا ہویا جدوں 27 رمضان المبارک دیاں مبارک گھڑیاں سن ۔

ونڈ

1947 وچ جدوں برطانوی ہند نوں آزادی ملی تاں نال ہی بھارت دی ونڈ کر کے 14 اگست نوں پاکستانی ڈومینیئن (بعد وچ اسلامی جمہوریہ پاکستان) اتے 15 اگست نوں بھارتی یونین (بعد وچ جمہوریہ بھارت) دا قیام عمل چ آیا۔ اس عمل وچ مکھ طور تے برطانوی ہندستان دے بنگال صوبے نوں مشرقی پاکستان اتے بھارت دے لہندا بنگال راج وچ ونڈ دتا گیا اتے اسے طرحاں برطانوی ہندستان دے پنجاب صوبے نوں لہندے پاکستان دے پاکستانی پنجاب اتے بھارت دے بھارتی پنجاب صوبے وچ ونڈ دتا گیا۔ اس دورانبرطانوی ہند وچوں سیلون (ہن سری لنکا) اتے برما (ہن میانمار) نوں وی وکھ کیتا گیا، لیکن اسنوں ہندستاندی ونڈ وچ نہیں شامل کیتا جاندا اے۔ (نیپال اتے بھوٹان اس دوران وی آزاد راج سن اتے اس بٹوارے توں متاثرنہیں ہوئے۔)

ونڈ ویلہ

14 تے 15اگست 1947 دی ادھی رات نوں بھارت اتے پاکستان قانونی طور اتے دو آزاد دیس بنے۔ لیکن پاکستان دی اقتدار تبدیلی دیاں رسماں 14 اگست نوں کراچی وچ کیتیاں گئیاں تاکہ آخری برطانوی وائسرائے لارڈ ماؤنٹ بیٹن کراچی اتے نویں دلی دوناں جگہ دیاں رسماں وچ حصہ لے سکے۔ اس لئی پاکستان وچ آزادی دن 14 اگست اتے بھارت وچ 15 اگست نوں منایا جاندا اے۔

ہندستان دی ونڈ توں کروڑاں لوک متاثر ہوئے۔ ونڈ دے دوران ہوئی قتل غارت وچ قریب 5 لکھ لوک مارے گئے، اتے قریب 1.45 کروڑ پناہ گیراں نے اپنا گھر - بار چھڈکے اپنے مذہب والے دیس وچ پناہ لئی۔

ونڈ تے سکھ

ماسٹر تارہ سنگھ سکھاں نوں پاکستان دا حصہ نہیں سی بنن دینا چاہندا۔ اس حالت وچ 24 مارچ، 1947 نوں لارڈ ویول (جسنے ویول سکیم دتی سی ) دی تھاں ماؤنٹ بیٹن، انگریزی ہندستان دا وائسرائے بن کے آ چکا سی تے اس نے پنجاب ول ودھیرے خیال دینا شروع کیتا ہویا سی۔ کجھ آگوآں نوں ملن مگروں اس نے اک سکیم دا اعلان کیتا جو بعد وچ ماؤنٹ بیٹن پلان دے ناں وجوں جانی گئی۔ اس سکیم مطابق پنجاب دی ونڈ دا فیصلہ کر دتا گیا۔ ایہہ اعلان 3 جون، 1947 نوں ہویا۔ اس مطابق

1. پنجاب اتے بنگال دیاں اسیمبلیاں دے میمبر دو حصیاں وچ ملنگے: اک مسلم اکثریت تے دوجا غیر-مسلماناں دا۔
2. اس واسطے 1941 دی مردمشماری نوں بنیاد منیا جاویگا۔
3. ایہہ میمبر ونڈ دے حق وچ جاں خلاف ووٹ پاؤنگے۔ جے ونڈ دے حق وچ فیصلہ ہویا تاں گورنر جنرل باؤنڈری کمیشن نامزد کریگا جو علاقیاں دی ونڈ دا فیصلہ کریگا۔
4. پنجاب وچ اس بارے مسلم اکثریت ہیٹھ لکھے علاقے وچ منی گئی۔
   1. لاہور ڈویژن: گجرانوالا، گوردا سپور، شیخوپورا، سیالکوٹ، لاہور
   2. راولپنڈی ڈویزن: راولپنڈی، اٹک، گجرات، جہلم، میانوالی، شاہ پور
   3. ملتان ڈویزن: ڈیرہ غازی خان، جھنگ، لائلپور منٹگمری، ملتان، تے مظفرگڑھ۔

ونڈ دے کارن

23 مارچ، 1940 دے دن مسلم لیگ دا اجلاس لاہور وچ ہویا جس وچ ‘مسلم ملک’ دی قائمی دی منگ کیتی گئی سی۔ مسلماناں دی اس منگ دا مطلب ایہہ وی سی کہ سارا پنجاب، پاکستان دا حصہ بندا سی۔ اس نے سکھاں نوں آزاد پنجاب دی منگ ول ٹوریا۔ اس سکیم مطابق پنجاب دی نویں سریوں حدبندی کر کے اجیہے ڈھنگ نال نواں صوبہ قایم کرنا سی کہ جس وچ کسے وی فرقے جاں دھرم دی اکثریت نہ رہے۔ 24 جولائی، 1942 نوں آل انڈیا اکالی کانفرنس وہلا کلاں (لائلپور) نے وی پنجاب دی نویں سریوں ونڈ دی منگ کیتی۔ اس دا مقصد ایہہ سی کہ پاسکو سکھاں دے ہتھ وچ رہے اتے ہندو جاں مسلم اکلے سرکار نہ بنا سکن۔ آزاد پنجاب دا مسلماناں اتے ہندواں نے وی سکھاں دی مخالفت کیتی۔ ماسٹرتارہ سنگھ نے تاں اتھوں تک پیش کش کیتی کہ جے ہندو اس سکیم وچ اپنی قوم نوں کوئی نقصان ہندا ثابت کر دین تاں میں ایہہ منگ چھڈّ دیوانگا۔ سکھ نیشنل کالج، لاہور نے دسمبر، 1943 وچ آزاد پنجاب دی سکیم دے حق وچ اپنا ‘مینی فیسٹو’ جاری کیتا۔ اس مینی فیسٹو وچ پنجاب دی نویں سریوں حدبندی دی منگ کیتی گئی سی تے اس حدبندی مطابق پنجاب دی اجیہی ونڈ منگی گئی سی جس وچ کسے اک فرقے دے ہتھ وچ طاقت نہ رہے۔ اس نال اک تعلیمی ادارے ولوں آزاد پنجاب دی منگ دی حمایت ضرور مل گئی سی۔ کئی سکھاں نے وی ‘آزاد پنجاب’ دی منگ دی مخالفت کیتی۔ راولپنڈی وچ آزاد پنجاب دے خلاف کجھ جلسے اتے کانفرنساں وی ہوئیاں۔ شرومنی اکالی دل نے 7 جون، 1943 دے دن آزاد پنجاب دی قائمی واسطے متا پاس کر دتا۔

ہندستان دے برطانوی حکمرانان نے ہمیشہ ہی ہندوستان وچ فٹ پاؤ اتے راج کرو دی پالیسی دا پالن کیتا۔ اوہناں نے ہندستان دے لوکاں نوں مذاب دے مطابق وکھ-وکھ گروہاں وچ ونڈ کے رکھیا۔ اوہناں دی کجھ پالیسیاں ہندواں دے متعلق بھیدبھاو کردیاں سن تاں کجھ مسلماناں دے فی۔ 20ویں صدی آؤندے-آؤندے مسلمان ہندواں دے بہومت توں ڈرن لگے اتے ہندواں نوں لگن لگا کہ برطانوی سرکار اتے بھارتی نیتا مسلماناں نوں خاص اختیار دین اتے ہندواد متعلق بھیدبھاو کرن لگے نیں۔ اس لئی بھارت وچ جدوں آزادی دی بھاونا ابھرن لگی تاں آزادی دی لڑائی نوں متوازن کرن وچ دوناں گروہاں دے آگوآں وچ ہوڑ رہن لگی۔

ہندو بہومت والی انڈین نیشنل کانگرس نوں شک دی نظر نال ویکھن والے مسلمان آگوآں نے 1906 وچ ڈھاکا وچ مسلمان لیگ دی قیام کیتی۔ مسلمان لیگ نے وکھ-وکھ ویلےآں پر وکھ-وکھ منگاں رکھیاں۔ 1930 وچ مسلمان لیگ دے حلسہ وچ مشہور اردو شاعر محمد اقبال نے اک تقریر وچ پہلی وار مسلماناں لئی اک وکھ راج دی منگ چکی۔ 1935 وچ سندھ صوبہ دی صوبائی اسمبلی نے وی ایہی منگ چکی۔ اقبال اتے مولانا محمد علی جوہر نے محمد علی جناح نوں اس منگ دا حمایت کرن نوں کیہا۔ اس ویلے تک جناح ہندو-مسلمان ایکتا دے پکھ وچ سن، پر ہولی-ہولی انھاننوں لگن لگا کہ کانگرسی نیتا مسلماناں دے ہتاں پر دھیان نہیں دے رہے۔ لاہور وچ 1940 دے مسلمان لیگ جلسہ وچ جنا نے صاف طور پر کیہا کہ اوہ دو وکھ-وکھ دیس چاہندے ہن: ہندواں اتے مسلماناں دے دھرم، وچاردھاراواں، ریتی-رواج اتے ساہت بالکل وکھ-وکھ اے۔ … اک راشٹر بہومت وچ اتے دوجا الپ مت وچ، اجیہے دو دیساں نوں نال بنھ کر رکھن نال بے چینی ودھ کیرہیگا اتے انت وچ اجیہے راج دی بناوٹ دی تباہی ہو کے رہے گی۔

ہندو مہاسبھا ورگی ہندو تنظیم ہندستان دے بٹوارے دے پکھ وچ نہیں سن، لیکن مندے سن کہ ہندواں اتے مسلماناں وچ اختلاف نیں ۔ 1937 وچ الہٰ آباد وچ ہندو مہاسبھا دے جلسہ وچ اک تقریر وچ ویر ساورکر نے کیہا، کانگرس دے زیادہتر نیتا گٹ-نرپیکھ سن اتے مذہب دے بنیاد تے بھارت دی ونڈ کرن دے خلاف سن۔ مہاتما گاندھی دا یعقین سی کہ ہندو اتے مسلمان نال نال رہِ سکدے ہن اتے اوہناں نوں نال رہنا چاہیدا اے۔ اوہناں نے ونڈ دی کڑی مخالفت کیتی : میری پوری آتما اس وچار دے خلاف بغاوت کردی اے کہ ہندو اتے مسلمان دو مخالف مت اتے تہذیباں نیں۔ اجیہے اصول دا انمودن کرنا میرے لئی ربّ نوں نکارن دے برابر اے۔ بہت سالاں تک گاندھی اتے اوہناں دے انوائیاں نے کوشش کیتی کہ مسلمان کانگرس نوں چھڈّ کے نہ جان، اتے اس عمل وچ ہندو اتے مسلمان گرم دلاں دے نیتا اوہناں توں بہت چڑ گئے۔

ہندو اتے مسلمان دوناں گروہاں دے سیاستداناں نے اک-دوجے دے اتے شک نوں بڑاوا دتا۔ مسلم لیگ نے اگست 1946 وچ ڈائریکٹ ایکشن ڈے منایا، جس دے دوران کلکتہ وچ دنگے ہوئے ہور قریب 5000 لوک مارے گئے اتے بہت سارے زخمی ہوئے۔ اجیاے ماحول وچ سارے لیڈراں تے دباء پین لگا کہ اوہ ونڈ نوں قبول کرن تاکہ دیس پوری طرحاں گھریلو جنگ دی گرفت وچ نہ آ جاوے۔

ونڈ دا منصوبہ

Refugees on train roof during Partition

ہندستان دے ونڈ دے ڈھانچے نوں 3 جون پلان جاں ماؤنٹ بیٹن پلان دا نام دتا گیا۔ بھارت اتے پاکستان دے وچ دی سرحدی لین لندن دے وکیل سر سرل ریڈکلف نے طے کیتی۔ ہندو بہومت والے علاقے بھارت وچ اتے مسلمان بہومت والے علاقے پاکستان وچ شامل کیتے گئے۔ 18 جولائی 1947 نوں برطانوی اسمبلی نے انڈین انڈیپینڈینس ایکٹ (بھارتی آزادی قانون) پاس کیتا جس وچ ونڈ دی پلان نوں آخری روپ دتا گیا۔ اس ویلے برطانوی ہندستان وچ بہت سارے راج جاں ریاستاں سن جہناں دے راجےآں دے نال برطانوی سرکار نے طرحاں-طرحاں دے سمجھوتے کر رکھے سن۔ انہاں 565 دیسی ریاستاں نوں آزادی دتی گئی کہ اوہ چن لین کہ اوہ بھارت جاں پاکستان کس وچ شامل ہونا چاہنگے۔ زیادہتر راجیاں نے بہومت دھرم دے بنیاد تے دیس چنیا۔ جہناں ریاستاں دے حکمرانان نے بہومت دھرم دے مطابق دیس چنیا اوہناں دے ایکیکرن وچ کافی اختلاف ہویا (ویکھو بھارت دا سیاسی ایکیکرن)۔ ونڈ دے بعد پاکستان نوں اقوام متحدہ وچ نویں میمبر دے روپ وچ شامل کیتا گیا اتے بھارت نے برطانوی ہند دی کرسی سامبھی۔

جائیداد دی تقسیم

برطانوی ہند دی جائداد نوں دوناں دیساں دے وچ ونڈیا گیا لیکن ایہہ پلان بہت لما ہون لگا۔ گاندھی نے بھارت سرکار تے دباء پایا کہ اوہ پاکستان نوں دھن جلدی بھیجے جدوں کہ اس ویلے تک بھارت اتے پاکستان دے وچ لڑائی شروع ہو چکی سی، اتے دباء ودھاؤن لئی ورت شروع کر دتا۔ بھارت سرکار نوں اس دباء دے اگے جھکنا پیا اتے پاکستان نوں دھن بھیجنا پیا۔ ناتھورام گوڈسے نے مہاتما گاندھی دے اس کم نوں اوہناں دی قتل کرن دا اک کارن دسیا۔

دنگے فساد

بہت سارے ودواناں دا یعقین اے کہ بریٹیش سرکار نے ونڈ دی منصوبے نوں ٹھیک نال نہیں سمبھالیا۔ کیونجو آزادی دا اعلان پہلاں اتے ونڈ دا اعلان بعد وچ کیتا گیا، دس وچ امن قایم رکھن دی ذمہ واری بھارت اتے پاکستان دیاں نویاں سرکاراں دے ذمےّ پا دتی گئی۔ کسے نے ایہہ نہیں سوچیا سی کہ بہت سارے لوک ایدھر توں ادھر جانگے۔ لوکاں دا وچار سی کہ دوناں دیساں وچ گھٹ گنتیاں دے لوکاں لئی سرکھیا دا انتظام کیتا جاویگا۔ لیکن دوناں دیساں دی نویاں سرکاراں دے کول تشدد اتے قتل غارت نال نبٹن لئی ضروری انتظام نہیں سی۔ فلسروپ دنگے-فساد بھیانک روپ دھار گئے اتے بہت سارے لوکاں دیاں جاناں گئیاں، اتے بہت ساریاں نوں گھر چھڈکے بھجنا پیا۔ اندازہ لگایا جاندا اے کہ اس دوران لگبھگ 5 لکھ لوک مارے گئے، کجھ دنگیاں وچ، اتے کجھ پرواس لئی سفر دیاں اوکڑاں دوران۔

آبادی دی ادلا بدلی

فائل:Partition of Punjab، India 1947.jpg

ونڈ دے دوران پنجاب وچ ٹرین اتے پناہ گیر

ونڈ دے بعد دے مہینیاں وچ دوناں نویں دیساں دے وچ وڈے پیمانے اتے آبادی دی ادلا بدلی ہوئی۔ پاکستان وچ بہت سارے ہندواں اتے سکھاں نوں زبردستی بے گھر کر دتا گیا۔ لیکن بھارت وچ گاندھی نے کانگرس پر دباء پایا اتے واضع کیتا کہ مسلمان جیکر چاہن تاں بھارت وچ رہِ سکن۔ سرحداں طے ہون دے بعد لگبھگ 1.45 کروڑ لوکاں نے تشدد دے ڈر توں سرحد پار کر کے بہومت مذہب دے دیس وچ پناہ لئی۔ 1951 دی جنگننا (مردم شماری)دے مطابق ونڈ دے اکدم بعد 72،26،000 مسلمان بھارت چھڈکے پاکستان گئے اتے 72،49،000 ہندو اتے سکھ پاکستان چھڈکے بھارت آئے۔ اس وچوں 78 فیصدی ادلا بدلی وچ، مکھ طور تے پنجاب وچ ہوئی۔

پناہ گیر

بھارت وچ آئے پناہ گیر لہندے وچ مکھ طور تے پنجاب اتے دلی وچ، اتے چڑھدے وچ مکھ طور تےلہندا بنگال، اسام اتے تریپورہ وچ وسائے گئے۔ سندھ توں آئے پناہ گیر گجرات اتے راجستھان وچ بسے۔ پنجابی بولن والے مسلمان مکھ طور تے پاکستان دے پنجاب صوبے وچ بسے اتے جلدی ہی اتھے شامل ہو گئے۔ لیکن اردو بولن والے مسلمان جو دلی،اتر پردیش، ریاست حیدرآباد اتے ہور صوبےآں توں پاکستان گئے اوہناں نوں اتھے بسن اتے شامل ہون وچ بہت کٹھنائیاں آئیاں۔ ایہناں پناہ گیراں نوں مہاجر دا نام دتا گیا۔

ساہت اتے سنیما وچ بھارت دی ونڈ

بھارت دی ونڈ اتے اس دے نال ہوئے دنگے - فساد پر کئی لکھاریاں نے ناول اتے کہانیاں لکھیاں ہن، جہناں وچوں مکھ ہن:

• ٭ امرتا پریتم دا پنجر،
• ٭ خشونت سنگھ دا ٹرین ٹو پاکستان،
• ٭ بھیشم ساہنی دا تمس، اتے
• ٭ سلمان رشدی دا مڈنائیٹس چلڈرن (ادھی رات نوں جنمے بچے)۔

پنجر نوں پنجر (فلم ) اتے تمس نوں مشہور دوردرشن سیریل تمس (فلم) دے روپ وچ روپانترت کیتا گیا اے۔ اس دے علاوہ گرم ہوا، دیپا مہتہ دی ارتھ (زمین)، کمل حسن دی ہے رام وی بھارت دی ونڈ اپر مشتمل نین۔

مورتاں

• 

ہور ویکھو

• قانون آزادی ہند 1947ء

حوالے

باہرلے جوڑ

• ’تقسیم لئی نہرو وی ذمہ دار‘

کتاباں

• ٭ Select Research Bibliography on the Partition of India، Compiled by Vinay Lal، Department of History، UCLA؛ University of California at Los Angeles list
• ٭ A select list of Indian Publications on the Partition of India (Punjab & Bengal)؛ University of Virginia list Archived 2006-09-11 at the وے بیک مشین
• ٭ South Asian History: Colonial India — University of California، Berkeley Collection of documents on colonial India، Independence، and Partition
• ٭ Indian Nationalism Archived 2007-02-04 at the وے بیک مشین — Fordham University archive of relevant public – domain documents]