پنجاب دی ونڈ

ویہویں صدی وچ ہی پنجاب دی چار وار ونڈ ہوئی۔ ہریک ویر کجھ دین دی تھاں اس نوں لٹیا ہی گیا۔ ہندستان (برطانوی راج) دا راجگڑھ بناؤن لئی 1911 وچ پنجاب دا دل دلی اس کولوں کھوہ لئیا گئیا۔ اس دا اک خوبصورت حصہ پشاور 1919 وچ پنجاب کولوں اڈّ کر دتا گیا۔ آزادی ملن میلے 1947 وچ تاں پنجاب نال سبھ توں ودھ دھکہ کیتا گیا، اس دے دو ٹکڑے کر دتے گئے اتے وڈا حصہ بھارت توں اڈ ہو کے پاکستان نوں گیا۔ صرف پنجاب دے ٹکڑے ہی نہیں ہوئے سگوں جہڑا سنتاپ پنجاب تے پنجابیاں نے بھگتیا شاید دنیا وچ پہلاں کسے تھاں وی اجیہا قہر نہیں سی واپریا۔ جدوں سارا دیس آزادی دے جشن منا رہا سی تاں پنجاب وچ خون دیاں ندیاں وگ رہیاں سن۔ ہزاراں عورتاں دی پتّ لٹی جا رہی سی تے لکھاں لوک اپنا گھر-وار چھڈّ ادھروں ادھر تے ادھر توں ادھر آ رہے سن۔

پنجاب دی ونڈ دی تریخ

پنجاب دی ونڈ ( بٹوارا ) : دیس نوں آزاد کرن دے نال ہی بریٹیش سرکار نے 15 اگست 1947 ء نوں پنجاب نوں دو حصیاں وچ ونڈ دتا— مغربی پنجاب اتے مشرقی پنجاب ۔ ایہہ ونڈ کوئی اچنچیت واقعہ نہیں سی ، سگوں اس دا لمبا اتہاس اے ۔ اس دا افتتاح بریٹیش سرکار دی ‘ پھٹ پاؤ تے راج کرو ’ پالیسی توں ہندا اے ۔ جیوں جیوں وکھ-وادی حالات جم لیندے گئے ، ونڈ دا تجزیہ درڑھ ہندا گیا ۔ ایہناں حالات وچوں کجھ دا ویروا اس پرکار اے :

( 1 ) فرقہ واریت دا ابھار— جس دا مول کارن ہندو-مسلماناں وچ سماجی ایکتا اتے سدبھاونا دا قایم نا رہِ سکنا سی ۔ کیونکہ ہندو سماجی وکھریویں والا ووہار کردے سن اتے مسلماناں دا روییا مذہبی آکرمنکارتا والا سی ۔

( 2 ) پنجاب دی الجھی ہوئی فرقہ وارانہ حالت— جس دا کارن پنجاب وچ دو دی تھاں تن مذہبی طبقہ سن— مسلمان ، ہندو اتے سکھ ۔ ایہناں وچوں مسلمان 57 فیصد، ہندو 30 فیصد اتے سکھ 13 فیصد سن ۔ اس صوبے وچ مسلماناں دی اکثریت ہون دے باو جود اوہناں لئی وکھری چون دی انتظام سی ۔ کارن ایہہ سی کہ مسلمان معاشی پکھ توں ہندواں اتے سکھاں دے مقابلے بہت کمزور سن ۔

اپروکت کارناں کرکے پنجاب دی ونڈ دے بیج روپ وچ کئی وچار ابھرن لگے ۔ سبھ توں پہلاں سن 1924 ء وچ لالا لاجپت رائے نے پنجاب صوبہ دے فرقہ ورارہ مسئلہ دے حل لئی اس نوں دو صوبےآں وچ ونڈن دی تجویز پیش کیتی— اک مغربی پنجاب وچ جس وچ مسلمان اکٹریت ہون اتے دوجا پوربی پنجاب جس وچ ہندو-سکھ ادھک گنتی وچ ہون ۔

اس توں بعد سن 1925 ء وچ سر جیوفری کاربیٹ نے پنجاب نالوں انبالہ کمیشنری نوں وکھ کرن دا سجھاو رکھیا ، کیونکہ اس کھیتر دی بولی پنجابی نالوں وکھری اتے ہندی سی ۔

تیجا سجھاو س۔ اجل سنگھ دا سی جو اس نے سن 1931 ء وچ لندن وچ ہوئی دوجی گول میز کانفرنس وچ سکھ نماغندہ منڈل دے لیڈر وجوں رکھیا سی ۔ اس دا وچار سی کہ لائلپور اتے منٹگمری ضلعیاں نوں چھڈ کے راولپنڈی اتے ملتان کمیشنریاں نوں شمال-مغربی سرحدی صوبے نال ملا دتا جائے ۔ اس نال پنجاب وچ مسلماناں دی آبادی گھٹ جائیگی اتے تنوں فرقے سرکار بناؤن لئی اک دوجے دا تعاون حاصل کرنگے ۔

سن 47ء وچ پنجاب دی ونڈ ویلے پنجاب دا نقشہ

چوتھی تجویز ڈاکٹر۔ اقبال نے سن 1930 ء وچ مسلم لیگ دے الہ آباد وچ ہوئے سیشن دی پردھانگی کردیاں پیش کیتی سی ۔ اس مطابق پنجاب سمیت شمال-مغربی سرحدی صوبہ ، سندھ اتے بلوچستان نوں ملا کے مسلماناں لئی اک اکثریتی راج قایم کیتا جائے جو بھاویں بریٹیش سامراج دے دوران ہی رہے ۔

اکت چوہاں تجویزاں وچوں کوئی وی پروان ن چڑھ سکی کیونکہ ایہہ پنجاب وچلے فرقہ وارانہ مسئلہ نوں حل کرن دے یوگ نا سمجھیاں گئیاں ۔ بھارتی آگوآں وچ آپسی مسلیاں نوں حل کرن دی کوئی رضا مندی ن ہون کارن انگلینڈ دے وزیراعظم سر ریمزے میکڈونلڈ نے اس مسئلہ دے حل لئی سن 1932 ء وچ اپنا فیصلہ سنایا جو ‘ کمیونل اوارڈ ’ دے ناں نال جانیا جاندا اے ۔ اس فیصلے توں ہندو اتے سکھ ، خاص طور ’ تے سکھ غیرمطمئن رہے ، کیونکہ اوہناں نوں مسلماناں دی حاکمیت قایم ہو جان دا ڈر سی ۔ فلسروپ سن 1935 ء توں اوہناں ولوں اس اوارڈ دا خلاف شروع ہو گیا ۔

پاکستان قرارداد

23 مارچ 1940 ء نوں لاہور وچ ہوئے مسلم لیگ دے سیشن وچ اک اہم تجویز پاس کیتی گئی کہ جنہاں علاقیاں وچ مسلماناں دی اکثریتی آبادی اے ، جویں ہندوستان دے شمال -مغربی تے پوربی علاقیاں وچ ، اوہناں نوں ملا کے آزاد راج قایم کر دتا جائے ۔ اجیہے راج نال جغرافیائی طور’ تے لاگویں علاقےآں نوں وی لوڑ مطابق شامل کر لیا جائے ۔ اکثریتی مسلم راج دا ‘ پاکستان’ شبد نال نامکرن پہلی وار سن 1933 ء وچ چوہدری رحمت علی کیمبرج یونیورسٹی دے اک پنجابی طالب علم نے کیتا ۔ بھاویں پہلاں مسلماناں ولوں وی پاکستان دی سوچ بہتر نا منی گئی ، پر سن 1940 ء دے سیشن توں ایہہ وچار زور پکڑدا گیا ۔

مارچ 1942 ء وچ بریٹیش سرکار نے سر سٹیفورڈ کرپس نوں بھارتی مسئلہ دے حل لئی ہندوستان بھیجیا ۔ اس ولوں جاری کیتے گئے ڈرافٹ ڈیکلیریشن وچ کیہا گیا کہ بریٹیش سرکار آئین سبھا راہیں بنائے گئے بھارت دے نویں آئین نوں اس روپ وچ پروان کر لئےگی ، پر آئین نوں ن منن والے پرانتاں نوں بھارتی سنگھ توں وکھ ہون دا اختیار ہووےگا اتے جے اوہ چاہنن تاں اجیاے پرانتاں نوں بھارت وانگ اسے پرکار ڈومینیئن دا درجہ دے کے اپنا وکھ آئین بناؤن دا اختیار وی دے دتا جاویگا ۔ پرکارانتر نال ایہہ سجھاو پاکستان دی قیام نوں پشٹ کردا سی ۔ اس نال پنجاب دے ہندو اتے سکھ بہت گھبرا گئے ۔ فلسروپ سکھاں نے کرپس نوں اک میمورینڈم بھیجیا جس وچ ڈرافٹ ڈیکلیریشن پرتِ روس ظاہر کیتا اتے سکھاں لئی پنجاب دے مدھورتی علاقے نال کجھ ہور ضلعے جوڑ کے اک وکھرا صوبہ بناؤن دی تجویز رکھی ، جس وچ سکھاں دی آبادی دا بہتا حصہ ہووے اتے جتھوں دی بہتی جائداد سکھاں دی ہووے ۔ ایہہ ، اصل وچ ، آزاد پنجاب دی منگ سی ، جس نوں لوکاں نے ‘ سکھ-سٹیٹ’ دا ناں وی دے دتا ۔

سن 1946 ء وچ پنجاب لیجسلیٹو اسمبلی دیاں چوناں وچ مسلم لیگ نوں 175 وچوں 75 سیٹاں ملیاں ، پر یونیئنسٹ پارٹی دے خضر حیات خاں ٹوانا نے اکالی پارٹی اتے کانگرس پارٹی نال مل کے کولیشن سرکار بنا لئی ۔ اس نال مسلم لیگ دے لیڈر بہت نراش ہوئے ۔ اوہناں نے مسلماناں دے جذبیاں نوں بھڑکایا اتے اوہناں نوں پاکستان قایم کرن دا ابھلاشی بنایا ۔ مسلماناں دے دابے توں بچن لئی ہندواں اتے سکھاں نے پنجاب دی ونڈ کرن دی خواہش ظاہر کیتی ۔

کیبنیٹ مشن

23 مارچ 1946 ء نوں بریٹیش سرکار نے تن میمبراں دا کیبنیٹ مشن بھیجیا ۔ اس مشن ولوں انٹیرم سرکار قائم کرن دا سجھاو سیاسی دلاں ساہمنے رکھیا گیا ، جس نوں پہلاں تاں سبھ پارٹیاں نے منّ لیا اتے اگست مہینے وچ پنڈت نہرو نے 13 میمبراں نال انٹیرم سرکار وی قایم کر لئی ۔ پر مسلم لیگ دے لیڈراں نے تعاون ن دتا اتے ‘ ڈائریکٹ ایکشن’ دا اعلان کر دتا جس دے فلسروپ کئیاں تھانواں اتے فرقو فساد شروع ہو گئے ۔

3 مارچ 1947 ء نوں پنجاب دے مکھ منتری خضر حیات خان نے استعفٰی دے دتا ۔ مسلم لیگ دی سرکار ن بن سکن کارن گورنر راج قایم ہویا جس کرکے کئی تھانواں اتے دنگے شروع ہو گئے ۔ ایہناں دنگیاں دا سبھ توں بھیانک روپ راولپنڈی ضلعے والیاں نوں ویکھنا پیا ۔ پنڈت نہرو نے دنگا-پیڑت علاقیاں دا دورہ کیتا ۔ غیر-مسلماناں نے پنجاب دے بٹوارے دی منگ کیتی جس نوں کانگرس کمیٹی نے پروان کر لیا ۔

ونڈ

مارچ 1947 ء وچ لارڈ ویول دی تھاں’ تے لارڈ ماؤنٹبیٹن ہندوستان دا وائسرائے بنیا ۔ 3 جون 1947 ء نوں اس نے بریٹیش سرکار دی منظوری لے کے ہندوستان دی دو راجاں وجوں ونڈ کرن دی اعلان کر دتی ۔ بنگال اتے پنجاب نوں دو حصیاں وچ تقسیم کیتا گیا ۔ پنجاب دے دوہاں حصیاں دی سیما مقرر کرن لئی ریڈکلف دی پردھانگی ہیٹھ ‘ سیما کمیشن ’ بنایا گیا ۔ ادوں پنجاب دیاں پنج کمیشنریاں سن ، جنہاں نوں ہیٹھ لکھے مطابق ونڈیا گیا—

مغربی پنجاب وچ ملتان کمیشنری ( منٹگمری ، لائلپور ، جھنگ ، ملتان ، مزفرگڑھ اتے ڈیرہ غازی خان دے چھ ضلعے ) ، راولپنڈی کمیشنری ( گجرات ، جیہلم ، راولپنڈی ، اٹک ، میانوالی اتے شاہ پور دے چھ ضلعے ) ، لاہور کمیشنری ( گجراں والہ ، شیخوپورا ، سیالکوٹ ، لاہور ناں دے 4 ضلعے ) اتے گرداس پور ضلعے دی شکرگڑھ تحصیل شامل سی ۔ پوربی پنجاب وچ انبالہ کمیشنری ( گڑگاؤں ، روہتک ، کرنال ، ہسار ، انبالہ اتے شملہ دے چھ ضلعے ) ، جالندھر کمیشنری ( کانگڑا ، ہشیارپور ، جالندھر ، لدھیانہ اتے فروزپور دے پنج ضلعے ) ، امرتسر دا سارا ضلع اتے گرداس پور دی شکرگڑھ تحصیل چھڈ کے باقی دیاں تن تحصیلاں شامل کیتیاں گئیاں ۔

اپروکت ونڈ نال مول پنجاب دا 62 فیصد علاقہ مغربی پنجاب نوں گیا اتے 38 فیصد کھیتر پوربی پنجاب نوں حاصل ہویا ۔ اس بٹوارے دے فلسروپ دوہاں پاسیاں دے وسنیکاں نوں 15 اگست توں بعد ادھر ادھر ہجرت کرنی پئی ۔ اک اندازا مطابق لگبھگ تن لکھ لوگ فرقہ وارانہ دنگیاں اتے آواجائی دی زحمت کارن مارے گئے ۔ مغربی پنجاب توں لگبھگ 38 لکھ غیر-مسلمان پوربی پنجاب نوں آئے اتے 44 لکھ مسلمان مغربی پنجاب نوں گئے ۔ پوربی پنجاب وچ پنرواس دی گمبھیر مسئلہ کھڑی ہو گئی جس نوں ہولی ہولی حل کر لیا گیا ۔

اس ونڈ دا سکھ سماج اتے بڑا ڈونگھا اتے مارو اثر پیا ۔ کہندے ہن کہ لگبھگ اک لکھ سکھ اس دوران مارے گئے ۔ ننکانہ صاحب سمیت 175 گورو-دھام مغربی پنجاب وچ رہِ گئے ۔ پنجاب دے کل مالیئے وچ 40 فیصد حصہ پاؤن والے سکھ زمینداراں دی زمین پاکستان رہِ گئی ۔ ادھرلے پاسے جو زمین ملی ، اوہ اک تاں بہت گھٹ سی ، دوجے گھٹ زرخیز سی ۔ سکھاں نوں لابھ ایہہ ہویا کہ امرتسر ، گرداس پور ، فروزپور ، جالندھر ، ہشیارپور اتے لدھیانہ ضلعیاں وچ اوہناں دی بہو گنتی ہو گئی اتے پیپسو دے پنجاب وچ ملن نال پٹیالہ ، سنگرور ، بٹھنڈہ وغیرہ ضلعے وی شامل ہو گئے ۔ اس کھیتر وچ بہو گنتی ہو جان کارن سکھاں ولوں اکثریتی راج بناؤن دی منگ شروع ہو گئی جس دے فلسروپ ‘ پنجابی صوبہ ’ ہوند وچ آیا ۔

اینی وڈی قربانی دین پچھوں وی پنجاب نوں اس دے حقی حقوق حاصل نہ ہوئے۔ اتھوں دی ماں بولی پنجابی نوں راج بولی نہ بنایا گیا۔ مجبور ہو کے پنجابیاں نوں اس لئی وی لمبا سماں جدوجہد کرنا پیا۔ بہت ساریاں قربانیاں دین پچھوں اک نومبر 1966 نوں بولی دے بنیاد اتے پنجابی صوبہ ہوند وچ آیا۔ اک ویر پھر پنجاب ونڈیا گیا۔ اک نواں راج ہریانہ بن گیا تے پہاڑی علاقے ہماچل پردیش نوں دے دتے گئے۔ صوبے دی ونڈ کردے ویلے پنڈ نوں یونٹ منن دی تھاں تحصیل نوں یونٹ منیا گیا، جس نال پنجابی بولدے کئی علاقے باہر رہِ گئے۔ پنجابی بولدے علاقے باہر رہن دا اک ہور کارن 1951 وچ ہوئی مردمشماری ویلے جنسنگھ ولوں ہندو پنجابیاں نوں اپنی ماں بولی ہندی لکھواؤن لئی اکسایا جانا سی۔ پنجاب دی راجگڑھ چنڈی گڑھ وی پنجاب دے حصے نہ آئی۔ اس نوں مرکز تحت شہر بنا کے دوواں صوبےآں دی سانجھا راجگڑھ بنا دتا گیا۔ اینیاں قربانیاں پچھوں وی پنجابی پوری طرحاں پنجاب دی سرکاری بولی نہیں بن سکی ۔

ہور ویکھو

• پنجاب دی تریخ
• پنجابی صوبہ
• پنجابی صوبہ تحریک