پنجابی صوبہ
دیس آزاد ہویا، سکھاں نے اپنی قسمت بھارت نال جوڑ لئی۔ اس سمیں دیس دی ہوئی ونڈ دوران ہزاراں سکھ مارے گئے۔ سکھ بیبیاں نے اپنی عزت دی خاطر کھوہاں وچ چھالاں مار کے جان دے دتی۔ سکھاں نے اپنے پراناں نالوں ودھ پیارے اتہاسک استھان چھڈے، اپجاؤ زمیناں چھڈیاں اتے گھر-بار لٹا کے پناہ گیر بن جیون بسر کیتا۔ آزادی توں پہلاں کانگرس پارٹی دے آگوآں نے دیس دے لوکاں نال بولی آدھار 'تے صوبیاں دے پنرگٹھن دا وعدہ کیتا سی، پر دیش آزاد ہندیاں ہی کانگرسی نیتاواں نے اکھاں پھیر لئیاں۔ کیندری سرکار وچلے کانگرسی آگوُ سکھاں اتے دوجے صوبیاں دے ہور آگوآں دی اس سبندھی کوئی گلّ منن لئی تیار نہیں سن، سگوں سکھاں سبندھی 'سکھ جرائم پیشہ قوم ہن' کہہ کے پنجاب دے ڈپٹی کمیشنراں نوں لکھتی سرکولر کڈھے گئے۔ ماسٹر تارہ سنگھ نے 20 فروری، 1949 ای: نوں گرودوارہ رکابگنج دلی وچ کانفرنس رکھی۔ کانگرس سرکار ایہہ کانفرنس نہیں ہون دینا چاہندی سی۔ سردار پٹیل دے حکم انوسار ماسٹر تارہ سنگھ نوں 19 فروری، 1949 ای: نوں دلی آؤندیاں نریلا سٹیشن 'تے گرفتار کر لیا گیا۔ اس سمیں ماسٹر جی دے نال شرومنی اکالی دل دی ورکنگ کمیٹی دے کجھ ہور میمبراں نوں وی گرفتار کر لیا گیا، جو ماسٹر جی دے نال دلی کانفرنس لئی آ رہے سن۔ شرومنی اکالی دل نے اس کانفرنس نوں شہیدی دیوان دا روپ دے دتا سی پر سرکار بضد سی کہ گرودوارہ رکاب گنج صاحب وکھے ایہہ سماگم نہیں ہونا چاہیدا۔
دلی اتے آس-پاس دے راجاں توں سنگتاں گرودوارہ رکاب گنج صاحب پہنچ چکیاں سن۔ شہیدی دیوان 20 فروری، 1949 ای: نوں کیتا گیا۔ اس دیوان وچ اکالی نیتاواں نے بھاشن دتے، اکالی نیتاواں نے دسیا کہ ایہہ دیوان کرن دی لوڑ کیوں پئی؟ اکالی دل اپنیاں منگاں بارے آواز اٹھاؤن لئی پابند سی اتے ماسٹر تارہ سنگھ دی گرفتاری مکمل طور 'تے غیر-واجب، بے لوڑی سی۔ اس دیوان نوں جنہاں نیتاواں نے سمبودھن کیتا سی، اوہناں نوں گرفتار کر لیا گیا۔ گرفتار کیتے نیتاواں نے ضمانتاں کرواؤن توں انکار کر دتا اتے اس دلیل نال سٹینڈ لیندیاں اپنا مقدمہ لڑیا کہ ایہہ اک دھارمک دیوان سی اتے دفعہ 144 دی اس نال کوئی النگھنا نہیں ہوئی۔ سرکار دی نیتی انوسار ججّ نے سارے اکالی نیتاواں نوں 6 مہینے قید دی سزا سنا دتی۔ ماسٹر تارہ سنگھ نوں بنارس جیل لجایا گیا۔ کانگرسی نیتاواں نے وشیش طور 'تے بلدیو سنگھ جو کیندری منتری سی، توں ماسٹر تارہ سنگھ نوں نیواں دکھاؤن لئی ماسٹر جی ورودھ بیان دوائے اتے اس گرفتاری 'تے سزا نوں جائز ٹھہرایا۔
ماسٹر تارہ سنگھ دی گرفتاری ورودھ سکھ سنگتاں اندر بہت روس سی۔ اس سمیں بھارت دا سنویدھان تیار ہو رہا سی۔ کانگرسی نیتاواں نے پہلاں ہی مکھ منگاں ردّ کر دتیاں سن۔ شرومنی اکالی دل ولوں 2 مارچ، 1949 ای: نوں پنجاب بھر وچ اتے دلی اندر روس دوس مناؤن دا فیصلہ کیتا گیا۔ امرتسر 4 اپریل، 1949 نوں سارے ورگاں دے لوکاں ولوں میٹنگ کیتی گئی، جس وچ اکالی نیتاواں دی گرفتاری دا ورودھ کیتا گیا اتے پہلی وار پنجابی صوبے دی منگ دا متا پاس ہویا۔ اس اکترتا وچ سکھاں، راجنیتکاں، ادھیاپک ورگ، وپاری ورگ، ڈاکٹر، وکیل اتے ہور اگھے لوکاں نے حصہ لیا۔ اس سمیں ماسٹر تارہ سنگھ جیل وچ سن۔ اس اکترتا وچ فیصلہ کیتا گیا کہ اکت متے دی پراپتی لئی سکھاں وچ عامَ رائے پیدا کرکے اس نوں ودھ توں ودھ پرچاریا جاوے۔ کانگرس ولوں گوپی چند بھارگو نوں ہٹا کے 13 اپریل، 1949 ای: دے دن بھیم سین سچر نوں پنجاب دا مکھ منتری بنا دتا گیا۔
ماسٹر تارہ سنگھ 5 ستمبر، 1949 نوں جیل توں رہاء ہوئے۔ جیل توں آ کے ماسٹر تارہ سنگھ نے 10 اکتوبر، 1949 نوں اعلان کیتا کہ 'سکھاں دا سبھیاچار ہندواں توں وکھرا ہے اتے جویں کہ ہندواں نوں گورمکھی سکھاں دی بولی جاپدی ہے، اس طرحاں سکھاں دے رسم ورواج، نائک، بہادر، سماجک ڈھانچہ وی وکھرا ہے۔ سکھاں دا سبھیاچار گورمکھی سبھیاچار ہے۔' ماسٹر تارہ سنگھ دی رہائی توں بعد 18 اکتوبر، 1949 نوں گوپی چند بھارگو پھر پنجاب دے مکھ منتری بنے۔
شرومنی اکالی دل دی لدھیانہ کانفرنس، جو 26 جنوری، 1950 ای: نوں ہوئی، وچ پنجابی صوبے دی منگ نوں دہرایا گیا۔ س: حکم سنگھ جو اکالی دل دے پردھان سن، نے کیہا کہ ایہہ اوہی منگ ہے، جس دی حمایت مہاتما گاندھی، نہرو سمیت باقی کانگرسی آگوُ کردے رہے ہن۔ اوہناں نے کیہا کہ اکالی دل دا سٹینڈ پوری طرحاں قومی ہے۔ پنجابی بولدے صوبے لئی منگ سمچے طور 'تے جمہوری ہے۔ اسیں کوئی وکھرا راج نہیں چاہندے۔ اسیں کیول شدھ روپ وچ بھاشائی اتے سبھیاچارک آدھار اتے سرحداں دی مڑ توں نشاندیہی ہی چاہندے ہاں۔'
س: حکم سنگھ نے ایہہ گلّ وی چیتے کروائی کہ جواہر لال نہرو نے 5 اپریل، 1945 نوں کیہا سی کہ 'صوبائی سرحداں دی ونڈ لازمی اتے اٹلّ ہے۔ میں نیم-کھدمکھتار یونٹ قایم کرن دے حق وچ ہاں۔ جیکر سکھ اجیہے کسے یونٹ وجوں کم کرن دے اچھک ہن تاں میں چاہانگا کہ اوہناں لئی اس صوبے وچ اک نیم خدمختیار یونٹ قایم کر دتا جاوے، تاں کہ اوہ وی آزادی دی بھاونا نوں محسوس کر سکن۔'
کانگرس سرکار کسے نہ کسے ڈھنگ نال پنجابی صوبے دی ورودھتا کردی رہی۔ شرومنی اکالی دل ولوں 1-2 ستمبر، 1951 ای: نوں پٹیالہ وکھے گرمتِ مہاں سماگم ہویا اتے اس سماگم وچ 4 لکھ لوک شامل ہوئے۔ اصل وچ ایہہ اکالی دل دی ایکتا اتے پنجابی صوبے دی حمایت دا سماگم سی۔ شرومنی کمیٹی دیاں چوناں 1954 'چ ہوئیاں۔ ایہناں چوناں وچ اکالی دل دی ہوئی جت نے پنجابی صوبے لئی ماحول بنا دتا۔ پٹیالہ وکھے 5 مارچ، 1955 ای: نوں ہندو ویراں دی کانفرنس ہوئی اتے اس کانفرنس وچ پنجابی صوبے دی حمایت دا متا پاس کیتا گیا۔ اس کانفرنس وچ سیٹھ رام ناتھ جیتو، چودھری کرتار سنگھ تے ٹھاکر نول کشور آدی نے بھاشن دتے۔ اس سمیں پنجابی صوبے اتے مہاں پنجاب دے حق اتے ورودھ وچ پرچار پورے زور نال ہو رہا سی۔ امرتسر دے ڈپٹی کمیشنر نے 6 اپریل، 1955 ای: نوں اک نوٹس جاری کرکے 'پنجابی صوبہ زندہ باد' دے نعرے 'تے پابندی لگا دتی۔ شرومنی اکالی دل نے اس پابندی سبندھی 24 اپریل، 1955 نوں میٹنگ کرکے نعرے اپر لگائی پابندی نوں واپس لین دا 10 مئی، 1955 تکّ دا نوٹس دے دتا۔
سرکار نے پابندی واپس نہ لئی تاںماسٹر تارہ سنگھ نے 10 مئی، 1955 ای: نوں اس پابندی نوں توڑ کے 'پنجابی صوبہ زندہ باد' دے نعرے لگا کے گرفتاری دتی۔ اس دے نال ہی مورچہ شروع ہو گیا۔ اس مورچے وچ 12،000 اکالی سنگھاں نے گرفتاریاں دتیاں۔ بھیم سین سچر مکھ منتری دے کہن 'تے ڈی. آئی. جی. اشونی کمار نے 4 جولائی، 1955 ای: نوں پولیس دی وڈی دھاڑ لے کے سری ہرمندر صاحب کمپلیکس وچ پولیس واڑ دتی۔ پولیس نے اتھرو گیس چھڈی، سنگھاں 'تے لاٹھیچارج کیتا اتے سماگم وچ ستے پئے یاتروآں تے جتھے وچ جان والے سنگھاں نوں گرفتار کر لیا۔ ایہہ سارا کجھ مورچے نوں فیل کرن لئی کیتا گیا، پر سرکار نوں سفلتا نہ ملی۔ اخیر مورچہ 12 جولائی، 1955 ای: نوں فتح ہویا اتے 'پنجابی صوبہ زندہ باد' دے نعرے اپر لگائی پابندی دا حکم واپس لے لیا گیا۔ اس مورچے دوران سمیں-سمیں 'تے 6 آگوُ مورچہ ڈکٹیٹر بنے۔ مورچہ فتح ہون توں بعد پنجاب دے مکھ منتری بھیم سین سچر نے 10 اکتوبر، 1955 نوں منجی صاحب دیوان وچ پیش ہو کے 4 جولائی دیاں گھٹناواں لئی سنگت دے اکٹھ وچ معافی منگی۔
بھاشا دے آدھار 'تے صوبیاں دی منگ ہر پاسے ہو رہی سی اتے مجبور ہو کے سرکار نے اس سبندھی 1955 وچ اک کمیشن بنا دتا۔ اس کمیشن نے پنجاب نوں چھڈّ کے کئی ہور نویں صوبیاں دی سفارش کیتی۔ آندھرا وچ رمالو ناں دا نوجوان شہید ہون توں بعد ایہہ منگ ہور تکھی ہو گئی۔ گجرات تے مہانراشٹر صوبیاں بارے اعلان 23 دسمبر، 1959 ای: نوں کیتا گیا۔ اکالی دل نوں 1955 دے مورچے توں بعد صرف رجنل فارمولا پراپت ہویا۔ کانگرس سرکار اکالی دل اتے سکھاں نوں ذلیل کرن 'تے تلی ہوئی سی۔ شرومنی اکالی دل نے 22 مئی، 1960 نوں پنجابی صوبہ کانفرنس امرتسر رکھی، جس دی پردھانگی پنڈت سندر داس نے کیتی۔ اس کانفرنس وچ ڈاکٹر: سیپھؤدین کچلو، کے. جی. جودھ مولانا سلامت ال خان، ظہیر قریشی، پرتاپ سنگھ دولتا میمبر پارلیمینٹ وی شامل ہوئے۔ کانگرس سرکار نے 24 مئی، 1960 نوں رات دے 11 وجے ماسٹر تارہ سنگھ نوں گرفتار کر لیا اتے سارے پنجاب وچوں 5000 اکالی سنگھاں نوں وی گرفتار کیتا گیا۔ ماسٹر جی دی گرفتاری نال پھر مورچہ شروع ہو گیا۔ پہلا جتھا پرنسپل اقبال سنگھ دی اگوائی وچ 29 مئی، 1960 ای: نوں گرفتار ہویا۔ شرومنی اکالی دل نے 12 جون، 1960 ای: نوں دلی وچ روس جلوس کڈھنا سی پر سرکار نے جلوس کڈھن توں روکنا چاہیا اتے گرفتاریاں شروع کر دتیاں۔ اکالی دل اس توں پہلاں دو واری دلی وچ روس جلوس کڈھ چکا سی۔ اکالیاں نے 12 جون شام نوں 4 وجے گرودوارہ سیس گنج صاحب توں جتھے بھیجنے شروع کیتے پر سرکار دے کہن 'تے پولیس نے سنگھاں 'تے اننھا تشدد کیتا۔ شانتمئی جا رہے سنگھاں دے جتھیاں 'تے لاٹھیچارج اتے اتھرو گیس دے گولے سٹے گئے۔ اس دن پولیس تشدد نال 7 شہیدیاں ہوئیاں۔ سرکار مورچے نوں فیل کرنا چاہندی سی، جس لئی سرکار نے وکھ-وکھ سمیں 'تے وکھو-وکھو ڈھنگ اپنائے۔ مورچے دی چڑھت دیکھ کے کانگرس سرکار نے راشٹرپتی دی پروانگی نال 19 جولائی، 1960 نوں راجپال سری گیڈگل ولوں اک آرڈینینس جاری کروایا، جس دا منورتھ مورچے نوں کچلنا سی۔ اس آرڈینینس دیاں تنّ دھاراواں سن- 1. جے کوئی نر ناری کسے وی بھگوڑے نوں مالی سہائتا جاں پناہ دیوے، اوہ تنّ سال تکّ سزا دا بھاگی ہووےگا۔ 2. جس ویکتی دے عدالت ولوں وارنٹ گرفتاری جاری ہوئے ہون پر اوہ پیش نہ ہووے تاں اس نوں تنّ سال جیل دی سزا بھگتنی پویگی۔ 3. جو ویکتی اپنا پورا پتہ، ماتا-پتا دے ناں سمیت نہ دسے تاں اوہ وی تنّ سال دی سخت سزا بھگتیگا۔
اکالی سنگھاں نے اس آرڈینینس دی کوئی پرواہ نہ کیتی۔ اپنا ناں دسّ کے پتا گورو گوبند سنگھ اتے واسی سری انندپور صاحب ہی لکھواؤندے رہے۔ سنگھاں نے ہسّ-ہسّ کے جیلھاں کٹیاں تے جرمانے بھرے تاں جو پنجابی صوبہ بن سکے۔ پنجابی صوبے دے مورچے وچ 57129 سنگھاں، سنگھنیاں، نوجوان بچیاں نے گرفتاریاں دتیاں۔ مورچے دوران 43 سنگھ شہید ہوئے، سنگھاں نے لکھاں روپئے جرمانہ بھریا، لمبیاں قیداں کٹیاں، ودیارتھی اپنے داخلے نہ بھر سکے، انیکاں اندولنکاری گمبھیر زخمی ہو گئے۔ پنجابی صوبے دی خاطر ماسٹر تارہ سنگھ توں بعد سنت فتح سنگھ نے اندولن دی اگوائی کیتی۔ مرن ورت رکھے تے ہور ڈھنگاں نال سنگھرش نوں اگے ودھایا۔ لمبے سنگھرش توں بعد 1 نومبر، 1966 ای: نوں ادھورا پنجابی صوبہ ہوند وچ آیا۔ پنجابی صوبے دی اج تکّ اپنی راجدھانی نہیں ہے۔ جہڑیاں منگاں نوں لے کے پ پنجابی صوبہ مورچہ شروع کیتا گیا سی، اوہ منگاں وچالے لٹکدیاں پھردیاں ہن۔ جہڑے کانگرسی نیتا کہندے سن کہ پنجابی صوبہ ساڈیاں لاشاں 'تے بنیگا، اوہ سریر لاش تاں نہ بنے سگوں مکھ منتری تے منتری بن کے راج بھاگ بھوگدے رہے۔ چنڈی گڑھ اتے پنجابی بولدے علاقیاں نوں پنجاب وچ شامل کرواؤن لئی سرڑی سکھ س: درشن سنگھ پھیرومان 74 دن ورت رکھن توں بعد شہیدی پا گئے پر پھر وی کیندر دی کانگرس سرکار نے چنڈی گڑھ پنجاب نوں نہ دتا۔
اج دے نوجوان بچیاں نوں احساس کرواؤن دی لوڑ ہے کہ اج دا موجودہ پنجاب جو کانگرس سرکار دی کٹل نیتی کارن بھاویں چھوٹا بنیا ہے، پر ایہہ وی اک چٹکی نال نہیں بن گیا، سگوں اس پچھے لمے سنگھرش دی گاتھا ہے۔ اکالی یودھیاں نے پنجابی صوبے نوں بناؤن خاطر سارا سنتاپ اپنے سریر 'تے ہنڈھایا۔ اس سمیں اکالی پریواراں دی جو دردشا ہوئی، اوہ پریوار اج وی نہیں سمبھل سکے۔ پنجابی صوبہ پراپت کرن لئی جو لما سنگھرش لڑیا گیا، اس وچ مکھ گلّ پنجابی بھاشا نوں سکھیا، پرشاسن تے نیاں دے کھیتر وچ لاگوُ کرن دی سی۔ پنجابی نوں راج بھاشا دا درجہ پراپت ہویاں چار دہاکیاں توں اپر سماں ہو چکا ہے پر اجے تکّ اس نوں سکھیا، نیانپالکا اتے ہور کھیتراں 'چ گمبھیرتا نال لاگوُ نہیں کیتا جا سکیا۔ اس وچ کوئی شکّ نہیں کہ پنجابی صوبے اتے پنجابی منگاں دی خاطر ہمیشہ اکالی دل نے ہی لڑائی لڑی ہے پر 50 سال بعد وی راجدھانی اتے پنجابی بولی دے ڈھکویں رتبے توں سکھنا پنجابی صوبہ دیکھ کے پنجابی صوبہ مورچے دوران شہیدیاں پاؤن والے شہیداں دیاں روحاں تڑپھدیاں ہونگیاں۔ اج پنجابی صوبے دی 50ویں ورھےگنڈھ 'تے سمچے پنجاب واسیاں نوں قربانی کرن والے یودھیاں نوں پرنام کرنا چاہیدا ہے۔