پنجابی صوبہ تحریک

پنجابی صوبہ مورچہ: بھارت نوں آزادی ملن توں بعد صوبےآں دی خالص حدبندی دی گل ساہمنے آئی، خاص کرکے دکھن بھارت دے صوبےآں دی۔ اس مسئلہ دے سمادھان(حل) لئی ہند سرکار نے اک کمیشن نامزد کیتا۔ پر اس نال بولی پرتِ موہ رکھن والیاں دی سنتشٹی(تسلی) نا ہوئی۔ اوہناں نے تحریک شروع کر دتے۔ آندھرا پردیش دے اک لیڈر سری راملو نے وکھرے تیلگو راج دی قائمی لئی مرن-برت رکھیا اتے 58ویں دن اس دی موت ہو گئی۔ آندھرا پردیش وچ مخالفت دا اک طوفان کھڑا ہو گیا اتے ہند سرکار نوں بولی دے بنیاد اتے آندھرا پردیش بناؤن دا اعلان کر دتا۔ اس توں بعد لسانی بنیاد اتے صوبیاں بناؤݨ دی منگ زور پکڑ گئی۔

Jatha of Sikhs volunteers of Punjabi Suba movement , Punjab ,India.

پنجابی صوبہ لہر بھارت دے سابقہ پوربی پنجاب راج وچ 1950ویاں وچ اک پنجابی-بہوگنتی صوبے دی رچنا دے مقصد لئی اکالی دل دی اگوائی وچ چلیا تحریک سی۔ اس دے نتیجے وجوں پنجابی-بہگنتی پنجاب راج، ہندی-بہگنتی ہریانہ راج اتے سنگھی کھیتر چنڈی گڑھ دے گٹھن وچ نکلیا۔ لہر نتیجے دے طور تے پوربی پنجاب دے کجھ پہاڑی بہو گنتی حصے ہماچل پردیش نال وی ملا دتے گئے۔

پچھوکڑ

 بھارت اتے پاکستان وچ جدی پنجابی بولن والیاں دی ونڈ درساؤندا اک نقشہ

1950ویاں وچ، بھارت بھر دے لسانی گروہاں نے اڈّ اڈّ راجاں دی منگ کیتی، جس دا نتیجہ دسمبر 1953 راج مڑقیام کمیشن دا قیام وچ نکلیا۔ اس ویلے بھارت دے پنجاب راج وچ اجوکے راج پنجاب، ہریانہ اتے ہماچل پردیش (کجھ حصے) نالے چنڈی گڑھ شامل سن۔ اس ہندو-بہگنتی والے پنجاب دی وڈی گنتی وچ سکھ رہندے سن۔

اکالی دل، سکھ-دبدبے والی سیاسی پارٹی، جو مکھ طور تے پنجاب وچ سرگرم سی، پنجابی صوبہ ("پنجابی صوبے") بناؤن دی منگ اٹھائی۔ سنت فتح سنگھ اتے ماسٹر تارہ سنگھ ورگے ایہہ آگوُ مذہبی طور تے بھاویں کجھ حد تک سمجھ رکھدے سن پر دی سیاست دی ڈونگھی سمجھ ناں ہون کرکے ویلے دی سرکار ولوں کٹلتا بھرپور چلی چال نوں ناں سمجھ سکے اتے پنجاب دے 3 ٹوٹے کروا بیٹھے ن ومبر 1966 وچ اندرا گاندھی نے لسانی بنیاد اتے پنجابی صوبے دے گٹھن دا اعلان کر دتا۔ اس نوں توڑ کے ہریانہ اتے ہماچل پردیش وی صوبے بنا دتے گئے۔

پنجابی بولدے صوبے دی حدبندی دوران مرکز سرکار نے پنجاب نال نیاں نہیں کیتا۔ سرکار نے نویں پنجاب دی حد بندی کرن واسطے پنجابی بولی نوں ادھار بنایا، جس وچ ایہہ سجھا دتے گئے کہ پنجابی بولدے علاقے پنجاب نوں دے دتے جان اتے ہندی بولدے علاقے اڈّ کر دتے جان، اتے اسی طرحاں کیتا گیا جس دے نتیجے اج ساڈے ساہمنے ہن ۔ ایہناں آگوآں دی پنجابی صوبے دی منگ دے مگر مذہبی اتے سکھاں دی سیاسی آزادی دی سوچ سی، اک اجیہے راج، جتھے سکھاں دی پچھان نوں قایم رکھیا سکدا سی۔

پر جس طریقے نال اج پنجاب وچوں پنجابی بولی اتے پنجاب دے سنہری اتہاس نوں سرکاری اتے غیر سرکاری اجینسیاں ولوں اک سازش ماتحت ختم کیتا جا رہا اے اس حساب نال اوہ دن دور نہیں لگ رہا جدوں مڑ توں پنجاب دی نویں حد بندی پھر توں اسی فارمولے ماتحت کیتی جاوے گی اتے اس وچوں اک جاں دو ہور چھوٹیاں چھوٹیاں سٹیٹاں الگ کر دتیاں جانگیاں۔

اوہ ویلے سکھ ایہہ وی منگ نہیں کر سکنگے کہ سکھاں دی بہو گنتی والے علاقے سکھاں نوں دتے جان کیونکہ جیکر اس ویلے ایہہ شرط رکھی گئی کہ جو ثابت صورتَ ہووےگا اسی نوں سکھ منیا جاویگا تاں اج پنجاب دی 80 پرسینٹ نوجوانی پھوکی پھیشنبازی وچ پے کے اپنیاں اصلی صورتاں گوائی بیٹھی اے اتے گوا رہی اے،  اوہناں دی ایہہ منگ وی نہیں منی جاوے گی۔ اج اسیں انے اویسلے ہو چکے ہاں کے جس ٹاہنی تے کھڑے ہاں اسی نوں اپنے ہتھیں وڈی جا رہے ہاں ۔

اوڑے اتے جوڑے دوناں توں اسیں ٹٹ چکے ہاں۔

آگوُ

تحریک دے پرمکھ آگوآں وچ شامل سن:

• ماسٹر تارہ سنگھ
• سنت فتح سنگھ
• جسٹس گرنام سنگھ

پنجابی صوبے دی منگ

سنّ 1953 وچ بھارت سرکار نے بولی دے آدھار اتے صوبیاں دی حدبندی الیکن لئی کمیشن بناؤݨ دا فیصلہ کیتا۔ اس فیصلے دی لوء وچ اکالی دل نے پنجابی بولی دے آدھار اتے وکھرا صوبہ بناؤݨ دی منگ کیتی۔ پرستاوت پرانت تدوکتے پنجاب وچوں روہتک ، گڑگاؤں، مہندرگڑھ وغیرہ دے ہندی بھاشی ضلعیاں نوں وکھ کرکے بناؤن دی تجویز سی کیونکہ ایہناں نوں سنّ 1857 دے غدر توں بعد پنجاب نال جوڑیا گیا سی۔ اس ویلے دی کانگرس سرکار نوں ایہہ سویکار نہیں سی کیونکہ اوہناں نوں خدشہ سی کہ اجیہا کرن نال ‘سکھ سٹیٹ’ ہوند وچ آ جائیگی۔ سکھاں دی اس جائز اتے آئینی منگ نوں نا منے جان کارن اکالی دل ولوں جلسے، جلوس اتے مظاہرے شروع ہو گئے۔ اس دے ورودھ وجوں ہندواں نے ‘مہا پنجاب’ دی منگ رکھ دتی۔

پنجاب نعرے اتے پابندی

پنجاب دے کانگرسی مکھ منتری سری بھیم سین سچر نے پنجاب صوبے دے نعرے اتے پابندی لگا دتی۔ اس پابندی نوں توڑن لئی ماسٹر تارا سنگھ نے اپنے جتھے سمیت 10 مئی 1954 نوں امرتسر وچ گرفتاری دتی۔ اس توں بعد مورچہ چلدا رہا اتے لگبھگ دس ہزار سکھ اندولنکاری جیلھاں وچ سٹ دتے گئے۔ 12 جولائی 1954 نوں مکھ منتری نے ایہہ پابندی ہٹا لئی اتے 15 ستمبر تک مقدمے واپس لے کے سکھ اندولنکاریاں نوں رہا کر دتا۔ اس دوران حدبندی کمیشن نے مراٹھی اتے پنجابی بھاشی صوبے نا منے، پر باقی صوبیاں دی بھاشاوار پنر حدبندی ہو گئی۔ اکالیاں نال گل بات کرن لئی ہند سرکار نے اکتوبر 1955 نوں ماسٹر تارہ سنگھ دی اگوائی وچ سکھاں دا اک ڈیپوٹیشن دلی وچ بلایا، جس وچ ماسٹر تارہ سنگھ توں علاوہ س. حکم سنگھ، گیانی کرتار سنگھ، س. گیان سنگھ راڑیوالا اتے بھائی جودھ سنگھ شامل ہوئے اتے چھیواں میمبر باوا ہرکشن سنگھ کیول پارٹی دیاں بیٹھکاں وچ شامل ہویا اتے سرکار ولوں پنڈت جواہر لال نہرو ، مولانا عبدالکلام آزاد اتے پنڈت پنت شامل ہوئے۔ اس دے سٹے وجوں ‘ریجنل فارمولا ’ ہوند وچ آیا۔ جنوری 1956 توں بعد س. پرتاپ سنگھ کیروں پنجاب دا مکھ منتری بنیا۔ 1 نومبر 1956 نوں پیپسو نوں پنجاب وچ ملا دتا گیا۔ پر ہند سرکار نے ریجنل فارمولے نوں لاگوُ کرن وچ کوئی اتساہ نا وکھایا اتے ادھر ہندی رکشا سمتی نے ہندی ایجیٹیشن چلا دتی۔ فلسروپ شرومنی اکالی دل نے 23 اگست 1958 نوں متا پاس کرکے پنجابی صوبے دا مورچہ پھر شروع کر دتا۔

پنجابی صوبہ کنوینشن

17 جنوری 1960 نوں شرومنی گردوارہ پربندھک کمیٹی دیاں چوناں وچ شرومنی اکالی دل دی بہت وڈی جت ہوئی اتے س. کیروں ولوں ستھاپت ‘سادھ سنگت بوڈ ’ نوں صرف تنّ سیٹاں ملیاں۔ 22 مئی 1960 نوں امرتسر وچ پنجابی صوبہ کنوینشن ہوئی اتے پنجابی صوبہ بنائے جان دا متا پاس کیتا گیا۔ اس کنوینشن وچ سوتنتر پارٹی اتے پرجا سوشلسٹ پارٹی دے لیڈر وی شامل ہوئے۔ 12 جون 1960 نوں دلی وچ اک بھاری جلوس کڈھن دی ویونت بنائی گئی۔ ماسٹر تارا سنگھ نے 29 مئی نوں پہلے جتھے دی اگوائی کرنی سی پر اس نوں 24-25 مئی دی رات نوں امرتسر توں پکڑ لیا گیا اتے دھرم شالہ جیل وچ بھیج دتا گیا۔ راتو-رات سرکار نے بہت سارے اکالی نیتا اتے کارکنّ گرفتار کر لئے۔ متھی تاریخ انوسار 29 مئی نوں پرنسیپل اقبال سنگھ دی اگوائی وچ اکال تخت توں جتھا چلیا، پر گرفتار کر لیا گیا۔ سرکار ولوں ہور وی کئی پرکار دیاں رکاوٹاں پائیاں گئیاں، پر 12 جون نوں دلی وچ شانتمئی جلوس نکلیا۔ پولیس نے سختی نال سکھاں اتے لاٹھی چلائی ، سینکڑے زخمی ہوئے اتے دس شہید وی ہو گئے۔

سنت فتح سنگھ دا مرن برت

سرکار ولوں مورچہ اسپھل کرن لئی کئی پرکار دے ہتھکنڈے ورتے گئے۔ پر مورچہ چلدا رہا۔ لگبھگ 56 ہزار سکھ قید ہو گئے، جیلھاں بھر گئیاں۔ 29 اکتوبر نوں سنت فتح سنگھ نے گردوارہ منجی صاحب امرتسر توں مرن-برت رکھن دی گھوشنا(اعلان) کر دتی اتے 18 دسمبر 1960 نوں مرن-برت شروع کر دتا۔ 4 جنوری 1961 نوں ماسٹر تارہ سنگھ نوں رہا کیتا گیا۔ اوہ پنڈت نہرو نوں بھاونگر وچ 7 جنوری 1961 نوں ملن لئی گیا۔ اس نال ہربنس سنگھ گجرال، لچھمن سنگھ گل ، سیٹھ رام ناتھ آدی پنج نیتا ہور سن۔ ملاقات توں بعد پنڈت نہرو نے کیول اتنا بیان دتا کہ بھاشا دے آدھار’تے پنجابی صوبے دی ستھاپنا نوں پوری طرحاں لاگوُ کیتا جاویگا اتے سکھاں نال کوئی وتکرا نہیں ہووےگا۔ اس بیان دے آدھار’تے ماسٹر تارہ سنگھ نے سنت فتح سنگھ نوں مرن-برت توڑن لئی 9 جنوری 1961 نوں دلی توں ٹیلیفون کر دتا اتے اسے دن سنت نے برت توڑ دتا۔ بعد وچ پنڈت نہرو نال سنت جی دیاں دو تنّ ملاقاتاں ہوئیاں، پر پنڈت نہرو نے کوئی ہتھ پلہ نا پھڑایا۔ اس اسپھلتا دی ذمہ واری ماسٹر تارا سنگھ اپر پائی گئی اتے اس طرحاں سنت فتح سنگھ اتے ماسٹر وچ اختلاف شروع ہو گیا پر اس مورچے دے سٹے وجوں پنجابی یونیورسٹی دی ستھاپنا ہو گئی اتے ریجنل فارمولے اتے کجھ کم ہونا شروع ہو گیا۔

تارا سنگھ دا مرن برت

17 مئی 1961 نوں ہوئی اکالی دل دی میٹنگ وچ مرن-برت دی گلّ پھر چلی اتے 15 اگست 1961 نوں ماسٹر جی نے مرن-برت شروع کیتا اتے 48 ویں دن (1 اکتوبر 1961 ) بعد ایہہ وشواس دواؤݨ اتے کھولھیا گیا کہ سکھاں نال ہوئے وتکرے بارے اک نرپکھ کمیشن بٹھایا جاویگا۔ پر پہلاں نسچت کیتے کمیشن دے میمبراں نوں سرکار ولوں بدلن تے اکالیاں ولوں اس دا بائیکاٹ کیتا گیا۔ مرن -برتاں نوں بنا کسے پراپتی دے توڑن کارن پنتھ ولوں ماسٹر تارہ سنگھ اتے سنت فتح سنگھ نوں تنخواہیہ گھوشت کیتا گیا۔ ادھر س. پرتاپ سنگھ کیروں مکھ منتری نے مورچہ اسپھل کرن لئی کئی کاروائیا کیتیاں، پر اکالی اپنی منگ اتے ڈٹے رہے ۔

لال بہادر شاشتری تے سکھ

27 مئی 1964 نوں پنڈت نہرو دی موت ہو گئی۔ 14 جون 1964 نوں کیروں نے استعفٰی دے دتا۔ لال بہادر شاستری دے پردھان منتری بنن نال سکھاں پرتِ ہند سرکار دے رویئے وچ فرق پیا۔ ادھر ستمبر 1965 وچ پاکستان نال ہوئے یدھ وچ سکھ فوجیاں دی بہادری اتے سیماورتی کھیتر دے سکھاں ولوں ہند فوج دی اتی ادھک سہائتا نے ایہناں پرتِ سرکار دا وچار بدل دتا، پر 11 جنوری 1966 ای وچ لال بہادر شاستری دا تاشقند وچ موت ہو گئی اتے 19 جنوری 1966 نوں اندرا گاندھی پردھان منتری بنی۔

پنجابی صوبے دا قیام

اندرا گاندھی نے سارے حالات نوں مکھ رکھدیاں کل ہند کانگرس ولوں 9 مارچ 1966 نوں پنجابی صوبے دا متا پاس کروایا۔ 15 اگست 1966 نوں ‘پنجاب ریارگنائزیشن ایکٹ’ پاس ہویا۔ 1 نومبر 1966 نوں پنجابی صوبہ بن گیا۔ پر کیندر نے اس نوں اپنگ جیہا بنا دتا۔ انبالہ ، کرنال ، سرسا وغیرہ ضلعے اس توں کڈھ لئے اتے چنڈی گڑھ وی نا دتا گیا۔ صرف 11 ضلعیاں دے اس صوبے وچ 50225 مربع کلومیٹر دا رقبہ سی اتے 1 کروڑ 11 لکھ دی آبادی سی۔

چنڈی گڑھ نوں حاصل کرن لئی س۔ درشن سنگھ پھیرومان نے 15 اگست 1969 نوں مرن- برت رکھیا اتے 74ویں دن 27 اکتوبر 1969 نوں اس دیموت ہو گئی۔ اکالیاں دے اندرلے خلاف نے اس دی قربانی نوں رول دتا۔ پھر 21 جنوری 1970 نوں چنڈی گڑھ دی حصول لئی سنت فتح سنگھ نے مرن-برت رکھیا اتے اس فیصلےتے چھڈیا کہ فاضلکا اتے ابوہر ہریانے نوں دے کے چنڈی گڑھ پنجاب دے حصے پا دتا جائے۔ پر ایہہ فیصلہ پنجاب دے لیڈراں نے نا منیا۔ ادوں توں ہن تک ریڑکا چلیا رہا اے۔

ہور ویکھو

• پنجابی صوبہ