بالو ماہیا

بالو ماہیا: پنجابی لوک گیتاں دے کئی روپ پرچلت رہے ہن۔ اوہناں وچوں کئی روپ تاں اپنی ہوند گوا بیٹھے ہن پر کئیاں دا وجود اجے وی قایم اے۔ اجیہے ہی شعری-روپاں وچوں اک پرچلت روپ ‘بالو ماہیا’ اے۔ اج-کل اس دی لوک-پسند اونی نہیں رہی جنی کہ پنج-چھیج دہاکے پہلاں سی۔

ماہیا جاں ‘ٹپا’ جاں ‘بالو’ جاں ‘بالو ماہیا’ اکو شعری-روپ دے ہی وکھو-وکھرے ناں ہن۔ اس شعری روپ دا سبھ توں ودھ پرچلت اتے سویکرت ناں ‘ماہیا’اے۔ چڑھدے پنجاب وچ جویں بولی جاں ٹپے نوں لوک ساہت وچ پردھانتا حاصل اے اسے طرحاں لیہندے پنجاب وچ ماہیا اتے ڈھولا بڑا پرچلت اے۔ بولی وانگ ایہہ نرا ولولے دا گیت اے۔ اس وچ تھوڑھے شبداں راہیں بہت کجھ کیہا جاندا اے۔ ‘ماہی’ شبد دے اپنے مطلب ہن ‘مجھاں دا پالی’ پر اس دے ترقی یافتہ مطلب ‘پریمی’ دے ہن جویں مہیوال تے رانجھا واگی/پالی/ ماہی ہندے ہوئے وی دلبر دا روپ دھار گئے اسے طرحاں ‘ماہیا’ شبد وی محبوب، سجن، ڈھولا، دلبر اتے عاشق دے پرتیک بن گئے۔ ایہناں معنےآں توں بناں ‘ماہیا’ لوک گیت سٹائل دا سوچک اے۔ اس کاو-روپ دا دوجا مشہور ناں ‘ٹپا’ اے جس نوں ‘ماہیئے’ دے ٹپے وی کیہا جاندا اے۔ ‘ماہیئے’ دا تیجا ناں ‘بالو’ وی اے پر ‘بالو’ ناں صرف اوہناں ٹپیاں لئی ہی ڈھکواں اے جہڑے مرد گاؤندے ہن اتے گاؤندے وی اس ویلے ہن جدوں کوئی عورت اس دے مقابلے وچ ٹپے گاؤندی ہووے۔ مقابلے وچ گائے جان والے ٹپیاں وچوں جہڑے ٹپے عورت گاؤندی اے اوہناں نوں ‘ماہیئے’ دے ٹپے کیہا جاندا اے۔ اس طرحاں دوواں ولوں ‘دو گانے’ دے روپ وچ گائے جاندے ٹپے ‘بالو ماہیا’ شعری روپ وجوں جانے جاندے ہن۔ سو ‘بالو ماہیا’ لوک گیتاں دا اجیہا روپ اے جس دی نائکہ بالو اتے ہیرو ماہیا ہندا اے۔ گنتی پکھوں بہتے ‘ماہیئے’ استریاں ولوں ہی گائے جاندے ہن جس طرحاں باقی لوک گیت روپ۔ بہت تھوڑھے جاے ماہیئے اجیاے ہن جو ‘بالو’ اکھواؤندے ہن۔ ماہیئے دا پرانا ناں ‘ٹپا’ پرتیت ہندا اے پھر بالو ماہیئے دے ٹپیاں دی رچنا نال اس کاوَ- روپ دا ناں بالو ماہیا پے گیا لگدا اے۔ اج اوہ کاو-روپ ‘ماہیا’ جاں ‘ٹپا’ وجوں جانیا جان لگ پیا اے۔ اس کاو-روپ دا ناں ‘ماہیا’ اس کر کے زیادہ پرچلت ہو گیا کیونکہ اس وچ ماہیا شبد دی ورتوں بار- بار کیتی جاندی اے اتے ٹپا اس دی روپک بنتر کر کے۔ اجوکے یگ وچ بدل، ہوا، باغ، تارے، پنچھی اتے بنسپتی آدی وی ماہیئے وچ پاتراں دے روپ وچ آؤن لگ پئے ہن۔

ونجارا بیدی مطابق بالو، ساندل بار دے علاقے گجرانوالے دی اک مٹیار سی جہڑی کشمیر دے اک گبھرو محمد علی ماہیئے نوں پیار کردی سی۔ اوہناں دوہاں نے ویاہ کراؤن دا فیصلہ کر لیا پر بالو دے ماپے اس ویاہ لئی راضی نہ ہوئے۔ اس اپرنت محمد علی، بالو نوں بھجا کے لے گیا پر اوہ چھیتی پھڑیا گیا۔ اس نوں جیل دی سزا ہو گئی۔ اس کاوَ- روپ متعلق اک دند-کہانی ہور وی اے کہ بالو تے محمد علی کچہری وچ ‘ماہیئے’ دے ٹپیاں راہیں سوال-جواب کردے سن۔ اس گل دیاں دھماں سارے پنجاب وچ پے گئیاں۔ ادوں اس گیت دا ناں ‘بالو ماہیا’ مشہور ہو گیا۔ لوک من مطابق دوواں نوں سنگیت نال بڑا موہ سی۔ دوواں دی آواز بڑی سریلی تے دلاں نوں کھچّ پاؤن والی سی۔ اپنیاں بھاوناواں دے اظہار لئی اوہناں نے ٹپیاں نوں بنیاد بنایا۔ اوہ اوہناں ٹپیاں نوں سوالاں-جواباں وچ گاؤندے۔ کہندے ہن بالو تے محمد علی دی رسیلی آواز وچ گائے ٹپیاں دے ریکارڈ وی بھرے گئے۔ اوہ دوویں جس طرز وچ ماہیا گاؤندے سن، اوہ ‘ماہیا بالو’ دے ناں نال مشہور ہویا۔ بالو ماہیئے دی اوہ طرز ماہیئے دی پرانی طرز نالوں ودھ مقبول ہوئی۔ اس طرحاں بالو ماہیا دا ناں اتے تعلقات اک-دوجے نال پیار دے پرتیک وجوں جڑیا ہویا اے۔

پرانے پنجاب وچ بار دے علاقے توں بناں سارے علاقیاں وچ بال ویاہ پرچلت سن جس کر کے بچے ویاہ توں بعد ہی جوان ہندے سن۔ ایہناں علاقیاں وچ کواریاں دے پیار نہیں سن ہندے پر ساندل بار وچ ہندے سن۔ اس کر کے ‘ماہیئے’ وچ کواریاں دے پیار دے جذبے ظاہر ہندے ہن۔ ایہی پیار دے جذبے ‘بالو-ماہیا’ وچوں اجاگر ہندے ہن۔ بار دے علاقے دے لوک کھیتی کرن نالوں مجھاں پالن نوں ودھیا کتا مندے سن۔ اوہ مجھاں دے پالی نوں ‘ماہی’ کہندے ہن جدوں کہ باقی پنجاب دے لوک ‘پالی’۔ اس کر کے ‘ماہیا’ شعری-روپ پرانے پنجاب دے علاقے ‘بار’ وچوں اپجیا منیا جاندا اے۔ ایہہ ساندلبار دا علاقہ اج-کل پاکستان وچ آؤندا اے۔

روپ/بنتر دے پکھوں ‘ماہیئے’ دا سائز بہت چھوٹا ہندا اے۔ ایہہ دو چرناں/سطراں دا کاو-روپ اے۔ اس دی پہلی سطر بہت چھوٹی ہندی اے جدوں کہ دوجی سطر جاں تاں پہلی نالوں دگنی ہندی اے جاں اس توں وی ودھ وڈی۔ جویں :

چلھے ’چوں اگّ پاواں۔

توں میرا دشمن ایں، میں لگیاں دی لجّ پالاں۔

کئی ودوان ماہیئے نوں تن سطراں والا گیت مندے ہن۔ تن سطراں والا روپ منن والے ودوان اسے دو ستری گیت نوں تن سطراں وچ لکھ لیندے ہن :

چلھے ’چوں اگّ پاواں۔

توں میرا دشمن ایں،

میں لگیاں دی لجّ پالاں۔

اصل وچ ایہہ دو سطراں دا ہی شعری-روپ اے۔ لکھن ڈھنگ وکھرا ہون کر کے اس نوں تن ستری شعری-روپ نہیں کیہا جا سکدا۔ مطلب لکھ چااے اس نوں تن سطراں وچ لئیے پر ایہہ کاو-روپ رہے گا، دو ستری ہی۔ اس وچ 60 توں ودھ کتے ماتراواں نہیں ملدیاں۔ اس کر کے اس کاو-روپ وچ برتانت نہیں ہندا۔

ماہیئے دے پہلے چرن وچ اک چتر کھچیا گیا ہندا اے، جس نوں پنجابی سبھیاچار دے پچھوکڑ وچ جا کے ہی سمجھیا جا سکدا اے :

بیری نال کنڈا کوئی نہ،

آ ڈھولا گل لگیئے، ویہڑے وچ بندہ کوئی نہ۔

جویں بیری نال کنڈے ضرور ہندے ہن، اسے طرحاں سماج وچ پیار دا خلاف کرن والے وی بہت شخص موجود ہندے ہن۔ جدوں بیری نوں کنڈا نہ لگا ہووے مطلب آس پاس کوئی نہ ہووے تاں پریمی پیار لئی اوہ سماں سکھاواں مندے ہن۔

لوک گیت دی ونگی ہون کر کے ماہیئے دی بنتر سادی جہی ہندی اے۔ اچارن نوں مکھ رکھ کے تکانت ملائے جاندے ہن۔

دو پتر اناراں دے۔

ساڈی گلی آ ماہیا، دکھ ٹٹن بیماراں دے۔

‘ماہیئے’ دے کئی ٹپیاں وچ پہلی سطر دا دوجی سطر نال کوئی تعلقات نہیں ہندا۔ اجیاے ٹپیاں وچ پہلی سطر بھاویں اس نوں لیئبدھّ کرن لئی ہی سرجی جاندی اے پھر وی ایہہ ٹپے دا سارتھک اتے اٹٹ انگ ہندی اے۔ ٹپیاں وچ سہج پیدا کرن لئی جاں اثر گہرا کرن لئی ٹپے دے پہلے چرن توں بناں ‘ماہیا’ عام بیان رہِ جاندا اے۔ اس وچ شعری جھلک پہلے چرن کر کے ہی بندی اے، جویں :

سڑکے تے رڑھ وٹیا۔

جنہاں یاری نہ لائی، اوہناں دنیا توں کی کھٹیا۔

اس ٹپے دے پہلے چرن وچ ورتیا شبد ‘وٹا’ اس انسان لئی ورتیا گیا اے جہڑا بے عقل مطلب ڈنّ-وٹا ہووے۔ ڈنّ-وٹے بندے نوں دنیا وچوں کجھ حاصل نہیں ہندا جویں پیار وہونے بندے نوں۔

ماہیا لوک گیت روپ اے اس لئی اس نوں گائن (گا کے) روپ وچ سنیا جا سکدا اے۔ ویاہ ویلے ڈھولکی/پرات/گھڑا لوک سازاں نال گائے جاندے ماہیئے دے ٹپیاں دیاں دھناں ہور کم کردیاں گائے جاندے ماہیئے دے ٹپیاں نالوں وکھریاں ہندیاں ہن۔ تال دی انہوند کر کے باقی سمیاں تے گائے جان والے ٹپیاں دی دھن کھلھی ہندی اے۔ سنگیت دے ماہراں مطابق ماہیا پہاڑی، سندھی، بھیروی، سمپرا اتے مانڈا آدی راگاں وچ گایا جاندا اے پر ڈنگر چاردے پالی/گبھرو، ترننجن وچ کتدیاں مٹیاراں آدی اس نوں گائکی دیاں بریکیآں وچ جائے بنا گاؤندے ہن۔ کئی واری کڑیاں ولوں جٹّ بنا کے ماہیئے گاؤن دا مقابلہ وی کیتا جاندا اے۔ جہڑے جٹّ کول گاؤندے-گاؤندے ٹپے پہلاں مک جان، اوہ ہار جاندا اے۔ اسے طرحاں کئی واری تہذیبی سماگماں وچ منڈا اتے کڑی وارو واری ‘بالو ماہیا’ گاؤندے ہن۔

بالو-ماہیا کاو-روپ وچ اک ٹپے دیاں سطراں نوں اک وار بالو پرشن دے روپ وچ گاؤندی تاں دوسری واری ماہیا اس دا گا کے جواب دندا اے۔ اس طرحاں لوک گیت دا ایہہ روپ سوالاں- جواباں وچ ظاہر ہندا اے جس وچ عورت اتے مرد دوواں دے گلے-شکوے بھرے مطلب اس روپ وچ پرسعنصر ہندے ہن۔ ایہہ مطلب سماجی حالتاں، پیار دے اوکھے راہاں اتے پیار دے نتیجیاں دے یتھارتھک چتر کھچدے ہن۔ جدوں تک دوویں آپو- اپنے خیالاں تے جذبات دی ترجمانی کردے ہن، ایہہ پرشنوتری سلسلہ جاری رہندا اے اتے سروتے انند ماندے ہن۔

ماہیا اس شعری-روپ دے زریعہ راہیں بالو نوں اس طرحاں مخاطب ہندا اے :

لاڈاں دیئے پلیئے نی۔

مٹھی مٹھی گل کر جا، مشری دیئے ڈلیئے نی۔

پیار لئی ضروری ‘اکانت’ جے نہ ملے تاں بالو اس دی گل دا جواب دندی ڈردی ہوئی کدے سماجی قیمتاں دا پالن کردی نظر آؤندی اے اتے کدے سماجی قدراں-قیمتاں نوں چھکے ٹنگدی نظر آؤندی اے :

گل کر کے کی لینا اے۔

دنیا توں ڈر چن وے،

اسیں دنیا وچ رہنا اے۔

کالے کاں ماہیا۔

اوتھے گلاں کریئے،

گلاں کرنے دی تھاں ماہیا۔

باغاں وچ مہندی اے۔

اک گیڑا مار ماہیئے توں،

بالو باری وچ بہندی اے۔

بالو-ماہیا’ مکھ طور تے پیار/وچھوڑے دا گیت اے۔ اس دا وشا-وستو گبھرو تے مٹیار دے پیار دے آلے-دوآلے ہی گھمدا رہندا اے۔ اس کر کے اس دی بولی مٹھی ہندی اے۔ شکوے- شکایتاں، الاہمے اتے بے وفا ہون دے شکّ متعلق شبد وی پیار دی بولی وچ اچارے جاندے ہن۔ ایہناں گیتاں وچ ملاپ دی تھاں ملن دی اچھا، ادھوریاں سدھراں اتے برہا والے موضوع مکھ روپ وچ پیش ہندے رہے ہن پر اج-کل سماجی برائییاں اتے ہور سمسیاواں وغیرہ موضوعاں تے وی ایہناں دی رچنا ہون لگ پئی اے۔