چٹھےآں دی وار
چٹھےآں دی وار پنجابی ساہت دے اتہاس وچّ ساہتی نقطہ نظز توں بوہت اہم [۱] اے۔ ایہہ وار 1849 وچّ لکھی گئی ہوݨ دا اندازا اے۔ اسدا لکھاری پنجابی دا مشہور شاعر پیر محمد اے ۔[۱]
اس وار دی اہمیت
سودھوپنجابی ساہت وچ نجابت دی نادر شاہ دی وار توں پچھوں اس ونگی دی جس رچنا دا ذکر دوجے تھاں اتے آؤندا اے، اوہ پیر محمد دی لکھی ہوئی چٹھےآں دی وار اے۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پیؤ مہاں سنگھ اتے مسلمان چٹھے سرداراں وچکار ہوئی لڑائی نوں اس دا موضوع بنایا گیا اے۔ اس وار دے لکھاری پیر محمد دے جیون بارے اینی کو جانکاری حاصل اے کہ اوہ لہندے پنجاب وچلے شہر گجرات دا وسنیک سی۔ اس نے وار دے لکھن دی تاریخ نہیں دسی پر اندازا اے کہ ایہہ خالصہ راج دے اخیر اتے انگریز دور دے مڈھ دی رچنا اے کیونکہ اس وچ فرنگیاں دا ذکر وی اے۔ اس طرحاں ایہہ وار سردار مہاں سنگھ اتے چٹھےآں وچکار لڑائی ہون دے لگپگ 50 ورھے مگروں لکھی گئی۔
چٹھےآں تے سکھاں وچکار لڑائیاں
سودھوچٹھے وزیر آباد تے حافظ آباد دیاں تحصیلاں وچلے پنڈاں دے وسنیک سن۔ 1750 دے لاگے اس علاقے وچ اوہناں دا زور سی۔ 1780–90 وچ سکرچکیا مثل دے مہاں سنگھ اتے چٹھےآں دے موڈھی نور محمد چٹھہ وچکار آپو-اپنے علاقے دے وستار نوں لے کے دو لڑائیاں ہوئیاں- اک سید نگر دی لڑائی اتے دوجی مانچر دی لڑائی۔ اس وار وچ ایہناں دوہاں لڑائیاں دا ویروا اے۔ مہاں سنگھ اتے چٹھیاں دے موڈھی نور محمد دوہاں نے اپنے علاقے اک دوجے ول ودھاؤن دا یتن کیتا سی، پر کوئی وی اک-دوجے نوں جت نہ سکیا۔
وار وچ اوس ویلے دے پنجاب دے حالات دی اک عامَ تصویر اگھڑدی اے پر تریخی پکھ توں ایہہ کوئی زیادہ پرمانک رچنا نہیں۔ اس دا وڈا کارن ایہہ اے کہ لکھاری اپنی پہنچ وچ نرپکھّ نہیں رہا۔ اس ولوں نور محمد نوں اُچا چکن دا یتن صاف نظر آؤندا اے۔ واقعے نوں بیان کرن دی ترتیب وچ وی گڑبڑ اے۔ اک لڑائی دے واقعے نوں دوجی وچ رلا دتا گیا اے پر تریخی پکھ توں پرمانکتا دی گھاٹ دے باو جود ساہتی نظر توں ایہہ وار نشچے ہی وڈیرے ملّ والی رچنا اے۔ اسے لئی اس دا شمار پنجابی دیاں پہلی قطار دیاں واراں وچ ہندا اے۔ کجھ حلقیاں ولوں اس وار دا نامکرن چٹھےآں دی وار دی تھاں ‘مہاں سنگھ دی وار’ کرن دا یتن کیتا گیا اے۔ پر اس طرحاں دا یتن پیر محمد دے چٹھےآں ول الار دے خلاف وچ ابھردے مہاں سنگھ ول الار دا ہی شاخسانہ اے۔
وار بارے
سودھواس وار دیاں کل 91 پؤڑیاں ہن۔ پہلیاں تن پؤڑیاں، جو چوکھیاں لمیاں ہن، توں بناں باقی سبھ وچ تکاں دی گنتی چار توں اٹھ اے۔ شروع ربّ دی تعریف توں کیتا گیا اے۔ پھر اسلامی اتے عربی پیغمبراں تے شخصیتاں دے ناں حضرت آدم علیہ سلام، حضرت نوح علیہ سلام، ابراہیم، اسمٰعیل، یحیی، ایوب، سلیمان، یعقوب، عیسیٰ، حضرت محمدﷺ اتے حضرت حسن علیہ سلام حضرت حسین علیہ سلام دا ذکر اے۔ تیجی پؤڑی وچ نور محمد نوں اسلام دا بندہ کیہا گیا اے۔
وار دی لوڑ مطابق پیر محمد دی رچنا دی چھند-چال بہت چست تے تکھی اے۔ اتشاہ بھرے شبداں اتے جوشیلے موازنے نال جڑ کے شعری بولی جنگ دا ہلاسمئی ماحول سرجدے ہن۔ بھاویں لکھاری دی ہمدردی نور محمد نال ہی رہی ہووے پر مہاں سنگھ اتے اس دے لشکر دی چڑھت نوں درساؤن وچ اس نے کسے طرحاں دا کوئی ہچکچاہٹ نہیں وکھائی۔ مہاں سنگھ دے لشکر نوں ساون دی گھٹا نال تلناؤندیاں اس طرحاں دا نظارہ پیش کیتا گیا اے :
؎ لشکر مہاں سنگھ دا جیوں ساون ہاٹھاں
ٹریا فوجاں جوڑ کے دریاویں ٹھاٹھاں
؎ راہ چھپایا گرد نے نہ دسن واٹاں
لشکر پار چڑھیندیاں نہ واریں گھاٹاں
؎ نیزے سورج ساہمنے وچ مارن لاٹاں
ہویا جنگ مقابلہ وچ سنگھاں راٹھاں۔
فارسی دے علم صدقہ اس زبان دے لفظاں اتے محاوریاں نوں لازمی پیر محمد نے اپنے اتھاہ دیسی شبد بھنڈار وچ سمویا اے پر ٹھیٹھ پنجابی زبان دی ورتوں دی اک مثال وی اس نے قایم کیتی اے۔ گھروگی مثالاں نال اس دی رچنا وچوں کمال دا مقامی رنگ ابھردا اے۔ مورت کھچن دی کلا وچ وی اس نوں کمال حاصل اے:
؎ جیوں پھرواہاں جھکھڑاں تؤں تیر شکاون
تے چامل چامل گھوڑیاں اوہ گرد اٹھاون
؎ بدل ہویا دھوڑ دا چڑھ ہاٹھاں آون
ورھیاں مینہہ تد رتّ دا جیوں لگا ساون۔
پیر محمد دی رچنا وچ شبد ہی نگاریاں اتے دھونسیاں دیاں آوازاں دا کم دندے ہن :
؎ لگی سٹّ نگاریاں پئے مارو وجن
توپاں ہور جمبورچے جیوں بدل گجن
؎ گھوڑے کرن شتابیاں اٹھ کٹکوں بھجن
تیغاں بہت پیاسیاں نہ رتوں رجن۔
اسلامی متھہاس اتے عرب دی تاریخ دے حوالیاں نوں اینی خوبصورتی نال وار دے چوکھٹے وچ جڑیا گیا اے کہ اک مقامی لڑائی نوں چتردی ایہہ وار وڈا گھیرے وچ پسردی جاپدی اے۔