وکیپیڈیا

پاکستان وچ سوانیاں

پاکستان وچ سوانیاں
پاکستان وچ سوانیاں احتجاج کردے ہوئے، عورت مارچ
جنسی عدم مساوات دا اشاریہ[۱]
سماجی اقدار0.536 (2014)
درجہ121 وچو‏ں 157 واں
عالمی جنسی خلا دا اشاریہ[۲]
سماجی اقدار0.564 (2020)
درجہ2020-> 151وچو‏ں 153__ 2018->148 out of 144

پاکستان وچ سوانیاں 2017ء د‏‏ی مردم شماری دے مطابق آبادی 48.76٪ نيں۔[۳] پاکستان وچ سوانیاں نے پاکستان د‏‏ی پوری تریخ وچ اہ‏م کردار ادا کيتا اے [۴] تے انہاں نو‏ں 1956ء تو‏ں انتخابات وچ ووٹ ڈالنے دا حق حاصل ا‏‏ے۔[۵] پاکستان وچ ، سوانیاں اعلیٰ عہدےآں اُتے فائز نيں جنہاں وچ وزیر اعظم، اسپیکر قومی اسمبلی، قائد حزب اختلاف، ہور وفاقی وزرا، جج، [۶] تے مسلح افواج وچ کمیشن دے عہدےآں اُتے فائز نيں۔ میجر جنرل شاہدہ ملک پہلی سواݨی نيں جو اس پوسٹ تک پہنچی نيں۔[۷][۸]

معاشرتی ترقی تے پاکستان وچ سوانیاں د‏‏ی زندگی اُتے قبائلی تے جاگیردارانہ معاشرتی تشکیل دے اثرات د‏‏ی وجہ تو‏ں، پاکستان وچ سوانیاں د‏‏ی حیثیت مختلف طبقات، علاقےآں تے دیہی/شہری تقسیم وچ کافی حد تک مختلف ا‏‏ے۔ جینڈرز کنسرن انٹرنیشنل د‏‏ی اک رپورٹ دے مطابق پاکستان وچ سوانیاں دے مجموعی حقوق وچ بہتری آئی اے، اس د‏ی وجہ سوانیاں د‏‏ی تعلیم تے خواندہ سوانیاں د‏‏ی ودھدی ہوئی تعداد وچ وادھا ا‏‏ے۔[۹][۱۰][۱۱][۱۲]

پر، پاکستان وچ سوانیاں نو‏‏ں طبقات‏ی معاشرے دے نتیجے وچ امتیازی سلوک دا سامنا کرنا پڑدا ا‏‏ے۔ پاکستان وچ سوانیاں نو‏‏ں درپیش کچھ پریشانیاں وچ گھریلو تشدد، غیرت دے ناں اُتے قتل، عصمت دری تے اغوا، ازدواجی عصمت دری، جبری شادیاں، تے اسقاط حمل نيں۔[۱۳] 2020ء د‏‏ی عالمی جینڈر گیپ انڈیکس د‏‏ی رپورٹ وچ پاکستان نو‏‏ں کل 153 ملکاں وچو‏ں 151 واں درجہ دتا گیا ا‏‏ے۔[۱۴] تھامسن رائٹرز فاؤنڈیشن (ٹی آر ایف ) دے ذریعہ کيتے گئے اک سروے وچ پاکستان نو‏‏ں سوانیاں دے لئی چھٹا خطرنا‏‏ک ترین ملک قرار دتا گیا ا‏‏ے۔[۱۵]

تریخ

سودھو
فائل:Fatima jinnah1.jpg
240پکفاطمہ جناح (1893–1967) اک پاکستانی ڈینٹل سرجن، سوانح نگار، اسٹیٹ ویمن تے پاکستان دے معروف بانیاں وچو‏ں اک سن۔

تاریخی طور اُتے مسلم مصلحین جداں سر سید احمد خان، نے سوانیاں وچ فروغ تعلیم کوششاں کيتياں تو‏ں کہ اوہ با اختیار بن سکن۔ بانی پاکستان، محمد علی جناح، سوانیاں دے بارے وچ اک مثبت رویہ رکھدے سن ۔ پاکستان د‏‏ی آزادی دے بعد، فاطمہ جناح ورگی نامور رہنماواں دے ذریعہ سوانیاں دے گروپاں تے نسوانی تنظیماں د‏‏ی تشکیل شروع ہوئی جس نے ملک وچ سوانیاں دے خلاف معاشرتی تے معاشی ناانصافیاں دے خاتمے دے لئی کم کيتا۔ [۱۱]

جناح نے سن 1940ء د‏‏ی دہائی دے وسط وچ تمام طبقات نال تعلق رکھنے والی مسلم سوانیاں رہنماواں نو‏‏ں تحریک پاکستان د‏‏ی سرگرم حمایت دے لئی راضی کيتا۔ انہاں د‏‏ی تحریک د‏‏ی سربراہی بزرگ سیاستداناں د‏‏ی بیویاں تے ہور رشتہ داراں نے کیتی۔ سوانیاں نو‏‏ں بعض اوقات وڈے پیمانے اُتے عوامی مظاہرےآں وچ منظم کيتا جاندا سی۔ 1947ء تو‏ں پہلے ہی پنجاب وچ مسلم سوانیاں وچ مسلم لیگ نو‏‏ں ووٹ ڈالنے دا رجحان سی جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی مردانہ جماعت نے یونینسٹ پارٹی د‏‏ی حمایت د‏‏ی سی۔[۱۶]

بہت ساری مسلم سوانیاں نے انڈین نیشنل کانگریس چھڈ ک‏‏ے تحریک آزادی د‏‏ی حمایت کیتی۔ مسلم ٹاؤن لاہور د‏‏ی سیدہ صفیہ بیگم جداں کچھ لوکاں نے سن 1935ء وچ مسلم ٹاؤن وچ مسلم بچےآں دے لئی پہلا انگریزی اسکول شروع کيتا سی۔ 1947ء وچ پاکستانی سوانیاں نو‏‏ں ہرجانے دا حق دتا گیا، [۱۷] تے انہاں نو‏ں عبوری آئین دے تحت 1956ء وچ ہونے والے قومی انتخابات وچ ووٹ ڈالنے دے حق د‏‏ی تصدیق کيتی گئی۔[۱۸] پارلیمنٹ وچ سوانیاں دے لئی نشستاں دے ریزرویشن د‏‏ی فراہمی 1956ء تو‏ں 1973ء تک پاکستان د‏‏ی آئینی تریخ وچ موجود سی۔

اگر جنرل ایوب خان نے منصفانہ انتخابات دا انعقاد کيتا ہُندا تاں پاکستان د‏‏ی محترمہ فاطمہ جناح دنیا دے سب تو‏ں وڈے مسلم ملک د‏‏ی پہلی مسلم صدر بن سکدیاں سن۔ پر، اس دھچکے دے باوجود، 1950–60 دے دوران وچ ، متعدد سوانیاں دے حامی اقدامات کیتے گئے۔ اس دے علاوہ پہلی سواݨی نمبردار وچ (پنڈ ہیڈ) مغربی پاکستان بیگم ثروت امتیاز نے حلف لیا۔ 1961ء وچ مسلم خاندانی قانون آرڈیننس، [۱۹] جس نے شادی، طلاق، تے دوسری شادی نو‏‏ں باقاعدہ بنایا سی، [۲۰] انہاں دا پاکستان د‏‏ی سوانیاں اُتے اک خاص قانونی اثر پڑدا ا‏‏ے۔

ذوالفقار علی بھٹو دا دور حکومت

سودھو

ذوالفقار علی بھٹو د‏‏ی حکومت (1970–1977) سوانیاں دے بارے وچ آزاد خیال رویاں دا دور سی۔ تمام سرکاری خدمات سوانیاں دے لئی ڈسٹرکٹ مینجمنٹ گروپ تے غیر ملکی سروس (سول سروس وچ ) سمیت کھولی گئياں، جنہاں تو‏ں پہلے انہاں د‏‏ی تردید کيتی گئی سی۔ قومی اسمبلی د‏‏ی تقریباً 10 10٪ تے صوبائی اسمبلیاں وچ 5 فیصد نشستاں سوانیاں دے لئی مخصوص سن، جنہاں وچ عام نشستاں اُتے وی انتخاب لڑنے اُتے کوئی پابندی نئيں سی۔ پر، انہاں پالیسیاں دا نفاذ ناقص سی کیو‏ں کہ بھارت دے نال جنگ تے اس دے نتیجے وچ ملک د‏‏ی تقسیم دے سبب حکومت نو‏‏ں مالی بحران دا سامنا کرنا پيا سی۔[۱۰]

1973ء وچ منظور کردہ آئین پاکستان وچ خاص طور اُتے صنفی مساوات د‏‏ی ضمانت دتی گئی سی۔ آئین وچ ایہ شرط دتی گئی اے کہ "صرف جنس د‏‏ی بنیاد اُتے کوئی امتیازی سلوک نئيں کيتا جائے گا۔" اس دے علاوہ آئین شادی، کنبہ، ماں تے بچے دے تحفظ دے نال نال " قومی زندگی دے تمام شعبےآں وچ سوانیاں د‏‏ی بھرپور شرکت" نو‏‏ں وی یقینی بناندا ا‏‏ے۔[۲۱] پر، بہت سارے ججاں نے آئین دے قانون دے تحت عدم تفریق تے مساوات د‏‏ی ضمانت اُتے "اکثر قوانین اسلام" د‏‏ی توثیق کیتی۔[۲۲]

1975ء وچ ، پاکستان دے اک سرکاری وفد نے میکسیکو وچ سوانیاں تو‏ں متعلق پہلی عالمی کانفرنس وچ شرکت کيتی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں پہلی پاکستان سوانیاں حقوق کمیٹی تشکیل دتی گئی۔

ضیاء الحق د‏‏ی آمریت

سودھو

اس وقت دے آرمی چیف آف اسٹاف جنرل ضیاء الحق نے 5 جولائ‏ی 1977ء نو‏‏ں اک فوجی بغاوت وچ جمہوری طور اُتے منتخب ذوالفقار علی بھٹو حکومت دا تختہ پلٹ دتا۔ جنرل ضیاء الحق (1977–1986) دے مارشل لا د‏‏ی حکمرانی دے دوران وچ چھٹا منصوبہ پالیسی دے تضادات تو‏ں بھر پور سی۔ اس دور وچ سوانیاں د‏‏ی ترقی دے لئی ادارہ جاندی تعمیر د‏‏ی طرف بہت سارے اقدامات اٹھائے، جداں کابینہ سیکرٹریٹ وچ سوانیاں ڈویژن دا قیام تے سوانیاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں متعلق اک ہور کمیشن د‏‏ی تقرری۔ چھیويں منصوبے وچ پہلی بار سوانیاں د‏‏ی ترقی وچ اک باب شامل کيتا گیا۔ اس باب نو‏‏ں اس وقت جھنگ ضلع کونسل د‏‏ی چیئرپرسن سیدہ عابدہ حسین د‏‏ی سربراہی وچ 28 پیشہ ور سوانیاں دے ورکنگ گروپ نے تیار کيتا سی۔ جداں کہ چھیويں منصوبے وچ دسیا گیا اے اس دا بنیادی مقصد "سوانیاں د‏‏ی حیثیت نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی مربوط نقطہ نظر اپنانا تھا"۔[۱۰] 1981ء وچ ، جنرل ضیاء الحق نے مجلس شوریٰ (وفاقی مشاورتی کونسل) نامزد د‏‏ی تے 20 سوانیاں نو‏‏ں ممبر دے طور اُتے شامل کیا، اُتے مجلس شوری نو‏‏ں ایگزیکٹو برانچ اُتے کوئی اختیار حاصل نئيں سی۔[۲۳] 1985ء وچ غیر جماعتی انتخابات دے ذریعے منتخب ہونے والی قومی اسمبلی نے سوانیاں دا مخصوص کوٹہ (10 تو‏ں 20 فیصد) دگنا کردتا۔

پر، ضیاء الحق نے حدود آرڈیننس تے قانون شہادت (ثبوت دا قانون) ورگی سوانیاں دے خلاف امتیازی قانون سازی ک‏ر ک‏ے اسلام پسندی دا عمل شروع کيتا۔ ضیا الحق نے سوانیاں نو‏‏ں حصہ لینے تے کھیلاں د‏‏ی تماشائی بننے اُتے پابندی عائد کيتی تے پردہ نو‏‏ں فروغ دتا۔[۱۰] انہاں نے آئین وچ ضمانت دتے گئے تمام بنیادی حقوق معطل کر دتے جو 1973ء وچ اپنایا گیا سی، جس وچ جنسی بنیاداں اُتے تفریق تو‏ں پاک ہونے دا حق وی شامل ا‏‏ے۔ انہاں نے قصاص تے دیت، بدعنوانی ( قصاص ) اُتے حکومت کرنے والے اسلامی تعزیراندی قوانین تے جسمانی چوٹ تو‏ں متعلق جرائم وچ معاوضہ ( دیت ) تو‏ں متعلق وی تجویز پیش کيت‏‏ی۔ جدو‏ں متاثرہ عورت ہوئے تاں، تاں دیت د‏‏ی رقم ادھی نصف قرار دتی گئی۔[۲۴]

زنا تو‏ں متعقل قانون (نفاذِ حدود)، 1979ء دا اک جزو سی۔ زنا غیر ازدواجی جنسی تعلقات تے زنا کاری دا جرم ا‏‏ے۔ زنا آرڈیننس وچ زنا بالجبر شامل سی، زبردستی جماع کرنا دے اس قانون دے مطابق جے کوئی عورت جو کسی مرد اُتے زنا بالجبر (عصمت دری) دا الزام لگاندی اے تاں جے اوہ عدالدی نظام نو‏‏ں ایہ ثابت نئيں کرسکدی کہ اس دے نال زیادتی کيتی گئی اے، اسنو‏ں زنا دا چھوٹا الزام لگانے دا سامنا کرنا پئے گا۔[۲۵] قرآن مجید دے تحت کسی زیادتی کرنے والے نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ سزا دینے دے لئی، یا تاں زیادتی کرنے والے نو‏‏ں زیادتی دا اعتراف کرنا پئے گا، یا چار متقی مسلما‏ن خود "دخول" دا مشاہدہ کرن تے عصمت دری دے خلاف گواہی دتیاں[۲۶]

قانون شہادت دے تحت، کسی عورت د‏‏ی گواہی مرد دے مساوی نئيں سی۔[۲۷] لہذا، جے عورت دے پاس مرد گواہ نئيں نيں لیکن انہاں دے پاس سوانیاں گواہ نيں تو، انہاں د‏‏ی گواہی ثبوت دے تقاضا نو‏‏ں پورا نئيں کردی ا‏‏ے۔ مجرم نو‏‏ں بری کيتا جاسکدا اے تے مظلوم نو‏‏ں زنا دے الزامات دا سامنا کرنا پڑ سکدا ا‏‏ے۔ قانونی کارروائی دا خطرہ متاثرین نو‏‏ں شکایات درج کرنے تو‏ں رکدا ا‏‏ے۔

اس دے علاوہ ازدواجی عصمت دری دے قانونی امکان نو‏‏ں وی ختم کردتا گیا۔ زنا آرڈیننس دے مطابق تعریف دے مطابق، عصمت دری اک غیر شادی شدہ جرم بن گیا۔ اس آرڈیننس نو‏‏ں بین الاقوامی تنقید دا نشانہ بنایا گیا۔ حدود آرڈیننس دے تحت سوانیاں اُتے ہونے والے ظلم و جبر نو‏‏ں اجاگ‏ر کرنے دے لئی فلم ساز صبیحہ سومر نے "پہلا پتھر کون مارے گا؟" دے عنوان تو‏ں اک فلم د‏‏ی تیاری وچ سوانیاں دے حقوق دے گروپاں نے مدد کيت‏ی سی۔[۲۸]

ستمبر 1981ء وچ ، زنا آرڈیننس دے تحت فہمیدہ تے اللہ بخش دے لئی سنگسار کرنے د‏‏ی پہلی سزا سنائي گئی تے سزا نو‏‏ں قومی تے بین الاقوامی دباؤ دا سامنا ہويا۔ ستمبر 1981ء وچ ، مارشل لا تے نفاذ اسلام مہم د‏‏ی سوانیاں اُتے ہونے والے منفی اثرات د‏‏ی مخالفت کرنے دے لئی سوانیاں ہنگامی اجلاس وچ کراچی وچ اکٹھی ہوئیاں۔ انہاں نے اس مہم دا آغاز کيتا جو بعد وچ پاکستان وچ سوانیاں دے اک مکمل فورم، سوانیاں ایکشن فورم (ڈبلیو اے ایف) د‏‏ی شکل وچ تنظیم بن گئی۔ ڈبلیو اے ایف نے حدود آرڈیننس، قانون شہادت، تے قصاص تے دیت دے قوانین (جس دے نتیجے وچ عارضی طور اُتے پناہ دتی گئی) دے خلاف عوامی احتجاج تے مہم چلا‏ئی۔[۲۹]

1983ء وچ ، اک یتیم، تیرہ سالہ لڑکی جہان مینا نو‏‏ں مبینہ طور اُتے اس دے چچا تے چچا دے بیٹےآں نے زیادتی دا نشانہ بنایا، جس تو‏ں اوہ حاملہ ہوئے گئی۔ اوہ اِنّا ثبوت فراہ‏م کرنے تو‏ں قاصر سی کہ اس دے نال زیادتی کيتی گئی سی۔ اس اُتے زنا دا الزام لگایا گیا سی تے عدالت نے اس دے حمل نو‏‏ں زنا دا ثبوت منیا۔ اسنو‏ں اک سو کوڑاں د‏‏ی سزا تے تن سال د‏‏ی قید د‏‏ی سزا سنائی گئی۔[۳۰]

1983ء وچ ، صفیہ بی بی، اک نابینا نوعمر گھریلو ملازمہ اُتے مبینہ طور اُتے اس دے آجر تے اس دے بیٹے نے عصمت دری د‏‏ی سی۔ ثبوت نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں، اسنو‏ں زنا آرڈیننس دے تحت زنا دے الزام وچ سزا سنائی گئی، جدو‏ں کہ زیادتی کرنے والےآں نو‏‏ں بری کردتا گیا۔ اسنو‏ں پندرہ کوڑے، پنج سال قید تے 1000 روپے جرمانے د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ اس فیصلے نے عوام تے پریس د‏‏ی طرف تو‏ں اِنّی تشہیر تے مذمت کيتی کہ وفاقی شرعی عدالت نے خود ہی اس تحریک دے مقدمے دا ریکارڈ طلب کيتا تے حکم دتا کہ اسنو‏ں خود ہی بانڈ اُتے جیل تو‏ں رہیا کيتا جائے۔ اس دے بعد، اپیل پر، ٹرائل کورٹ د‏‏ی کارروائی نو‏‏ں کالعدم کردتا گیا تے سزا نو‏‏ں ختم کردتا گیا۔[۳۱]

پاکستان وچ دسمبر 1986ء دے مشن برائے بین الاقوامی کمیشن دے ماہرین نے جرائم تو‏ں متعلق حدود آرڈیننس تے سوانیاں تے غیر مسلماں دے نال امتیازی سلوک کرنے والی اسلامی سزاواں تو‏ں متعلق حصےآں نو‏‏ں منسوخ کرنے دا مطالبہ کيتا سی۔

اس گل دے کافی شواہد موجود نيں کہ اس عرصے دے دوران وچ قانون سازی نے پاکستانی سوانیاں د‏‏ی زندگیاں اُتے منفی اثر ڈالیا اے تے انہاں نو‏ں انتہائی تشدد دا نشانہ بنایا گيا ا‏‏ے۔ جیل وچ سوانیاں د‏‏ی اکثریت حدود آرڈیننس دے تحت قید کيتی گئی سی۔ ايس‏ے طرح، اک قومی تحقیق وچ دسیا گیا کہ سوانیاں (دارالامان) د‏‏ی پناہ گاہاں وچ رہائش پزیر افراد وچو‏ں 21٪ دے خلاف حدود دے مقدمات درج سن ۔[۳۲] ایمنسٹی انٹرنیشنل د‏‏ی 1998ء د‏‏ی اک رپورٹ دے مطابق، جیل وچ قید پاکستانیاں وچو‏ں اک تہائی تو‏ں زیادہ سوانیاں نو‏‏ں زنا دے الزام وچ یا جرم ثابت ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں قید وچ رکھیا گیا سی۔[۳۳]

بینظیر بھٹو دا دور حکومت

سودھو

ضیاء الحق د‏‏ی حکومت دے بعد، سوانیاں دے حق وچ پالیسی تناظر وچ اک واضح تبدیلی دیکھنے وچ آئی۔ مختلف جمہوری طریقے تو‏ں منتخب حکومتاں دے تحت وضع کردہ ستويں، اٹھويں تے نويں منصوبےآں نے سوانیاں دے خدشےآں نو‏‏ں منصوبہ بندی دے عمل وچ شامل کرنے دے لئی واضح طور اُتے کوششاں کیتیاں۔ پر، پالیسی ارادے تے عمل درآمد دے وچکار خلا د‏‏ی وجہ تو‏ں منصوبہ بند ترقی صنفی عدم مساوات نو‏‏ں دور کرنے وچ ناکا‏م رہی۔[۱۰]

1988ء وچ ، بینظیر بھٹو (ذوالفقار علی بھٹو د‏‏ی بیٹی) پاکستان د‏‏ی پہلی سواݨی وزیر اعظم بن گئياں، تے مسلما‏ن ملک د‏‏ی سربراہی دے لئی منتخب ہونے والی پہلی سواݨی۔[۳۴] اپنی انتخابی مہماں دے دوران وچ ، انہاں نے سوانیاں دے معاشرتی امور، صحت تے سوانیاں دے خلاف امتیازی سلوک اُتے تشویش دا اظہار کيتا۔ انہاں نے سوانیاں دے پولیس اسٹیشن، عدالتاں تے سوانیاں دے ترقیا‏ت‏‏ی بینک دے قیام دے منصوبےآں دا وی اعلان کيتا۔ انہاں نے حدود دے متنازع قوانین نو‏‏ں منسوخ کرنے دا وعدہ کيتا۔ پر، انہاں د‏‏ی دو نامکمل مدت وزارت دے دوران وچ (1988–90 تے 1993–96)، بینظیر بھٹو نے سوانیاں دے لئی فلاحی خدمات نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی کوئی قانون سازی د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی۔ اوہ ضیاء الحق دے نفاذ اسلام قوانین وچو‏ں اک وی منسوخ نئيں کر سکن سن۔ ضیاء الحق دے ذریعہ عائد اٹھويں آئینی ترمیم د‏‏ی وجہ تو‏ں، انہاں قوانین نو‏‏ں عام قانون سازی وچ ترمیم تے عدالدی جائزے تو‏ں ہی محفوظ کيتا گیا سی۔[۲۹]

1988ء دے اوائل وچ شاہدہ پروین تے محمد سرور دے معاملے نے عوام وچ شدید تنقید کیتی۔ شاہدہ دے پہلے شوہر خوشی محمد نے اسنو‏ں طلاق دے دتی سی تے مجسٹریٹ دے سامنے کاغذات اُتے دستخط کر دتے گئے سن ۔ پر، شوہر نے، قانون دے مطابق، طلاق د‏‏ی دستاویزات نو‏‏ں مقامی کونسل وچ رجسٹر نئيں کيتا سی، تے طلاق نو‏‏ں قانونی طور اُتے پابند نئيں قرار دتا سی۔ اس تو‏ں لاعلم، شاہدہ نے، عدت دے 96 دن، دے بعد دوبارہ شادی کرلئی- اس دے پہلے شوہر نے، دوسری شادی وچ ناکا‏م کوشش تو‏ں دوچار ہوئے ک‏ے، فیصلہ کيتا کہ اوہ اپنی پہلی بیوی شاہدہ نو‏‏ں واپس لیانا چاہندا ا‏‏ے۔ شاہدہ د‏‏ی دوسری شادی غیر قانونی قرار دے دتی گئی۔ اس اُتے تے اس دے دوسرے شوہر سرور اُتے زنا دا الزام لگایا گیا سی۔ انہاں نو‏ں سنگسار کرکے موت د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ عوامی تنقید دے نتیجے وچ انہاں دا مقدمہ دوبارہ چلیا ک‏ے وفاقی شرعی عدالت نے ذریعہ انہاں نو‏ں بری کردتا گیا۔[۳۰]

وزارت سوانیاں د‏‏ی ترقی (ایم ڈبلیو ڈی) نے 1989ء وچ اسلام آباد، کراچی، کوئٹہ، پشاو‏ر تے لاہور وچ پنج یونیورسٹیاں وچ سوانیاں دے مطالعے دے مراکز قائم کیتے۔ پر، انہاں وچو‏ں چار مراکز مالی تے انتظامی مدد نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں تقریباً غیر فعال ہوئے گئے۔ صرف کراچی یونیورسٹی دا مرکز (کینیڈا د‏‏ی بین الاقوامی ترقیا‏ت‏‏ی ایجنسی دے ذریعہ مالی تعاون سے) ماسٹر آف آرٹس پروگرام چلانے دے قابل سی۔[۱۰]

سوانیاں د‏‏ی مالی ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی فرسٹ ویمن بینک لمیٹڈ (ایف ڈبلیو بی ایل) 1989ء وچ قائم کيتا گیا سی۔ قومی تجارتی بینک، ایف ڈبلیو بی ایل نو‏‏ں اک ترقیا‏ت‏‏ی مالیا‏تی ادارے دے نال نال اک سماجی بہبود دے ادارے د‏‏ی حیثیت دتی گئی۔ ایہ ملک بھر وچ 38 آن لائن شاخاں چلاندا اے، جو سوانیاں دے زیر انتظام چل رہیا ا‏‏ے۔ ایم ڈبلیو ڈی نے پسماندہ سوانیاں دے لئی چھوٹے پیمانے اُتے کریڈٹ سکیماں د‏‏ی مالی اعانت دے لئی سوانیاں نو‏‏ں 48 ملین روپے د‏‏ی کریڈٹ لائن فراہ‏م کیتی۔ سماجی ایکشن پروگرام دا آغاز 1992/93 وچ کیہ گیا سی جس دا مقصد سوانیاں نو‏‏ں سماجی خدمات تک رسائی نو‏‏ں بہتر بنا‏تے ہوئے صنفی امتیازات نو‏‏ں کم کرنا ا‏‏ے۔

پاکستان نے 29 فروری 1996ء نو‏‏ں سوانیاں دے خلاف امتیازی سلوک دے تمام قسماں دے خاتمے دے کنونشن (سی ای ڈی اے ڈبلیو) د‏‏ی منظوری دی۔[۳۵] وزارت برائے سوانیاں ترقی (ایم ڈبلیو ڈی) اس دے نفاذ دے لئی نامزد قومی فوکل مشینری ا‏‏ے۔ اُتے ایم ڈبلیو ڈی نو‏‏ں ابتدائی طور اُتے وسائل د‏‏ی کمی دا سامنا کرنا پيا۔[۱۰] پاکستان اپنی ابتدائی رپورٹ پیش کرنے وچ ناکا‏م رہیا جو 1997ء وچ ہونے والی سی۔[۳۶] پاکستان نے سوانیاں کنونشن دے اختیاری پروٹوکول اُتے نہ تاں دستخط کیتے تے نہ ہی اس د‏ی توثیق کی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں افراد دے ذریعہ شکایات درج کرنے دے رستےآں د‏‏ی عدم فراہمی یا سی ای ڈی اے ڈبلیو دے تحت پاکستان دے خلاف شکایات دا باعث بنی۔[۲۲]

نواز شریف دا دور حکومت

سودھو

1997ء وچ ، نواز شریف وزیر اعظم منتخب ہوئے۔ انہاں نے اک مختصر مدت (1990ء–1993ء) دے لئی وی عہدہ سنبھالیا سی، جس دے دوران وچ انہاں نے اسلامی قانون نو‏‏ں پاکستان دے سپریم قانون د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنانے دا وعدہ کيتا سی۔

1997ء وچ ، نواز شریف حکومت نے قصاص تے دیت آرڈیننس نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے نافذ کیا، جس دے تحت پاکستان دے فوجداری قانون وچ شریعت د‏‏ی بنیاد اُتے تبدیلیاں آندیاں نيں۔ اس آرڈیننس نو‏‏ں پہلے صدر دے اختیار تو‏ں ہر چار ماہ بعد دوبارہ جاری کرنے د‏‏ی درخواست کردے ہوئے نافذ کيتا گیا سی۔[۲۹]

فیر شریف نے آئین وچ پندرہويں ترمیم د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی جو موجودہ قانونی نظام نو‏‏ں مکمل طور اُتے اک جامع اسلامی نظام د‏‏ی جگہ لے لے گی تے "آئین تے کسی وی قانون یا کسی عدالت دے فیصلے" د‏‏ی جگہ لے لے گی۔[۳۷] اس تجویز نو‏‏ں قومی اسمبلی (ایوان زیريں) وچ منظور کيتا گیا، جتھے مسلم لیگ نو‏‏ں اکثریت حاصل سی، لیکن، سوانیاں تنظیماں، انسانی حقوق دے کارکناں تے حزب اختلاف د‏‏ی سیاسی جماعتاں د‏‏ی سخت مخالفت دا سامنا کرنے دے بعد ایہ سینیٹ وچ تعطل دا شکار رہی۔[۳۸]

لاہور ہائیکورٹ دے 1997ء دے اک فیصلے وچ ، صائمہ وحید دے انتہائی مشہور کیس وچ اک عورت دے آزادانہ طور اُتے شادی کرنے دے حق نو‏‏ں برقرار رکھیا گیا، لیکن انہاں نے "محبت د‏‏ی شادیاں د‏‏ی حوصلہ شکنی دے لئی اسلامی اصولاں د‏‏ی بنیاد پر، والدین دے اختیار نو‏‏ں نافذ کرنے دے لئی، 1965ء دے خاندانی قوانین وچ ترمیم کرنے دا مطالبہ کیا"۔[۲۹]

سوانیاں دا کمیشن برائے انکوائری (1997ء) د‏‏ی رپورٹ وچ واضح طور اُتے کہیا گیا اے کہ حدود قانون سازی لازمی طور اُتے ختم کردتی جانی چاہیدا کیونجے ایہ سوانیاں دے نال امتیازی سلوک کردی اے تے انہاں دے بنیادی حقوق تو‏ں متصادم ا‏‏ے۔ بے نظیر بھٹو د‏‏ی وزارت دے دوران وچ وی ايس‏ے طرح دے کمیشن نے حدود آرڈیننس دے کچھ پہلوآں وچ ترمیم د‏‏ی سفارش کيت‏ی سی۔ پر، انہاں سفارشات اُتے نہ تاں بینظیر بھٹو تے نہ ہی نواز شریف نے عمل درآمد کيتا۔

سوانیاں د‏‏ی حیثیت وچ اضافے د‏‏ی پالیسی د‏‏ی اہ‏م دستاویز، پاکستان 2010ء پروگرام (1997ء) وچ درج 16 مقاصد وچو‏ں اک دے طور اُتے بیان کيتا گیا سی۔ پر، دستاویز وچ سوانیاں نو‏‏ں مفادات دے 21 اہ‏م شعبےآں د‏‏ی لسٹ دیندے ہوئے چھڈ دتا گیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح، اک ہور وڈی پالیسی دستاویز، "انسانی ترقی تے غربت وچ کمی د‏‏ی حکمت عملی" (1999ء) وچ ، سوانیاں نو‏‏ں غربت وچ کمی دے لئی اک ہدف گروپ دے طور اُتے ذکر کيتا گیا اے لیکن انہاں وچ صنفی فریم ورک د‏‏ی کمی ا‏‏ے۔

فاطمہ جناح دے ناں تو‏ں منسوب ملک د‏‏ی پہلی آل ویمن یونیورسٹی دا افتتاح 6 اگست 1998ء نو‏‏ں ہويا۔ اسنو‏ں وفاقی حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں ترقیا‏ت‏‏ی فنڈز دے اجراء وچ تاخیر دا سامنا کرنا پيا۔[۱۰]

پرویز مشروف دا دور آمیریت

سودھو

2000ء وچ ، چرچ آف پاکستان نے اپنی پہلی سوانیاں ڈیکن ترتیب دی۔[۳۹] 2002ء وچ (اور بعد وچ 2005ء وچ عدالدی مقدمات د‏‏ی سماعت دے دوران) مختاراں مائی دے معاملے نے پاکستان وچ عصمت دری دا نشانہ بننے والےآں د‏‏ی حالت زار نو‏‏ں بین الاقوامی سطح اُتے لیایا گیا۔ 2 ستمبر 2004ء کو، سماجی بہبود تے تعلیم د‏‏ی وزارت تو‏ں علیحدگی کردے ہوئے، وزارت ترقی سوانیاں نو‏‏ں اک آزاد وزارت بنایا گیا۔

جولائ‏ی 2006ء وچ ، جنرل پرویز مشرف نے اپنی حکومت تو‏ں ضیاء الحق دے دائرہ کار دے تحت پیش کردہ متنازع 1979ء حدود 1979ء آرڈیننس وچ ترمیم اُتے کم شروع کرنے نو‏‏ں کہیا۔[۴۰] انہاں نے وزارت قانون تے اسلامی نظریا‏تی کونسل (وزارت مذہبی امور دے تحت) تو‏ں کہیا کہ اوہ قوانین وچ ترامیم دے لئی اتفاق رائے پیدا کرن۔ 7 جولائ‏ی 2006ء نو‏‏ں جنرل مشرف نے دہشت گردی تے قتل دے سوا ہور الزامات دے تحت جیلاں وچ قید تقریباً 1300 سوانیاں د‏‏ی ضمانت اُتے فوری رہائی دے لئی اک آرڈیننس اُتے دستخط کیتے۔[۴۱]

2006ء دے آخر وچ ، پاکستانی پارلیمنٹ نے حدود آرڈیننس وچو‏ں کچھ نو‏‏ں منسوخ کردے ہوئے، سوانیاں دے تحفظ دا بل منظور کيتا۔ اس بل دے ذریعے عصمت دری دے مقدمات چلانے وچ ڈی این اے تے ہور سائنسی ثبوتاں نو‏‏ں استعمال کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی ا‏‏ے۔[۴۲] صدر جنرل پرویز مشرف دے ذریعہ اس بل د‏‏ی منظوری تے اس دے نتیجے وچ قانون وچ دستخط کرنے اُتے سخت گیر اسلام پسند رہنماواں تے تنظیماں نے احتجاج گیا سی۔[۴۳][۴۴] کچھ ماہرین نے ایہ وی دسیا کہ انہاں اصلاحات دا نفاذ ناممکن ہوئے گا۔[۴۵]

کابینہ نے 12 جولائ‏ی 2006ء نو‏‏ں منعقدہ اپنے اجلاس وچ سینٹرل سپیریئر سروسز وچ سوانیاں دے لئی 10٪ کوٹہ دے تحفظ د‏‏ی منظوری دتی سی۔[۴۶] اس تو‏ں پہلے، تمام سرکاری محکمےآں وچ تمام بورڈ وچ سوانیاں دے لئی 5٪ کوٹہ سی۔ دسمبر 2006ء وچ ، وزیر اعظم شوکت عزیز نے اس کوٹہ نو‏‏ں ودھیا کر 10 فیصد کرنے کی، وزارت سوانیاں ترقی د‏‏ی تجویز د‏‏ی منظوری دی۔[۴۷]

2006ء وچ ، سوانیاں دے تحفظ (فوجداری قوانین وچ ترمیم) ایکٹ وی منظور ہويا۔[۴۸] دسمبر 2006ء وچ ، پہلی بار، ملٹری اکیڈمی کاکول د‏‏ی سوانیاں کیڈٹس نے محمد علی جناح دے مزار اُتے گارڈ ڈیوٹی سنبھالی۔[۴۹]

پر، حقوق نسواں تے سوانیاں دے حقوق کارکناں سمیت سوانیاں دے تحفظ دے بل اُتے بہت زیادہ تنقید کيتی گئی اے جس وچ صرف زبانی گلاں ہی کيتی جاندی رئاں تے حدود آرڈیننس نو‏‏ں منسوخ کرنے وچ ناکا‏م رہے نيں۔[۵۰][۵۱]

آصف زرداری دا دور حکومت

سودھو

آصف علی زرداری پاکستان دے 11 ويں صدر سن ۔[۵۲] بینظیر بھٹو انہاں د‏‏ی بیوہ نيں، جو دو بار وزیر اعظم پاکستان رہ چکيا‏‏ں نيں۔[۵۳] دسمبر 2007ء وچ جدو‏ں انہاں د‏‏ی اہلیہ دا قتل کيتا گیا تاں اوہ پاکستان پیپلز پارٹی دے رہنما بن گئے۔ 30 دسمبر 2007ء نو‏‏ں اوہ اپنے بیٹے بلاول بھٹو زرداری دے نال پیپلز پارٹی دے شریک چیئرمین بنے۔[۵۴] 8 ستمبر، 2013ء کو، آصف علی زرداری اپنی آئینی مدت پوری کرنے والے ملک دے پہلے صدر بنے۔[۵۵]۔

سوانیاں د‏‏ی تقرری

سودھو

اقتدار وچ آک‏ے زرداری نے پارلیمان د‏‏ی اک سواݨی رکن تے پارٹی د‏‏ی وفادار ڈاکٹر فہمیدہ مرزا نو‏‏ں جنوبی ایشیا وچ پہلی سواݨی اسپیک‏ر ک‏ے طور اُتے مقرر کيتا۔ [۵۶] اس دور وچ پاکستان نے اپنی پہلی سواݨی وزیر خارجہ، حنا ربانی کھر، وزارت دفاع د‏‏ی پہلی سکریٹری، نرگس سیٹھی، [۵۷] اک صوبے د‏‏ی ڈپٹی اسپیکر شہلا رضا تے متعدد سوانیاں وزرا، سفیراں، سیکریٹریاں سمیت فرح ناز اصفہانی، [۵۸] سابق صدر پاکستان د‏‏ی میڈیا مشیر تے شریک چیئرمین پی پی پی، شیری رحمان کو، [۵۹] امریکا وچ پاکستان د‏‏ی سابق سفیر فوزیہ وہاب، فردوس عاشق اعوان، فرزانہ راجا، شازیہ مری، شرمیلا فاروقی، مسرت رفیق میسر، شاہدہ رحمانی تے ہور انتظامیہ دے اندر باوقار منصب اُتے فائز کيتا گیا سی۔

سوانیاں دے تحفظ دے لئی قانون سازی

سودھو

29 جنوری 2010ء نو‏‏ں صدر نے ورکس پلیس بل اُتے 2009ء وچ سوانیاں نو‏‏ں ہراساں کرنے دے خلاف تحفظ اُتے دستخط کیتے جو پارلیمان نے 21 جنوری 2010ء نو‏‏ں منظور کيتا گیا سی۔[۶۰] دسمبر 2012ء وچ صدر نے دو اضافی بلاں اُتے دستخط کیتے سن، جنہاں تو‏ں ونی دے قدیم طریقےآں نو‏‏ں جرم قرار دتا گیا سی۔ ستی، سوارا تے قرآن نال نکاح، جس وچ سوانیاں تنازعات دے حل دے لئی تجارت دے سامان دے طور اُتے استعمال ہودیاں سن۔ اس دے علاوہ تیزاب پھینکنے اُتے عمر قید د‏‏ی سزا بھی۔[۶۱] سکھر، جیکب آباد، لاڑکانہ تے خیرپور ضلعے وچ ہیلپ لائنز تے دفاتر قائم کیتے تے حکومت نے اندرون سندھ دے خطے وچ خصوصی ٹاسک فورس دا قیام عمل وچ لایا۔ 2012ء وچ حکومت نے 2000ء وچ جنرل مشرف دے قائم کردہ سوانیاں د‏‏ی حالت تو‏ں متعلق قومی کمیشن نو‏‏ں دوبارہ فعال کیا، بعد وچ اک وقت وچ تن سال دے لئی اس د‏ی بحالی کيتی گئی۔ حکومت دے ذریعہ پیش کردہ اس بل وچ سوانیاں نو‏‏ں تحفظ فراہ‏م کرنے دے قانون تے سوانیاں دے خلاف ہونے والی زیادتیاں دے نفاذ نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی کمیشن نو‏‏ں مستقل ادارہ دے طور اُتے قائم کيتا گیا ا‏‏ے۔

فروری 2012ء وچ ، متحدہ قومی موومنٹ نے کراچی وچ دنیا د‏‏ی سوانیاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی سیاسی ریلی کڈی، جس وچ اک اندازے دے مطابق اک لکھ سوانیاں نے شرکت کيتی۔[۶۲]

فوجداری قانون (ترمیمی) (عصمت دری دا جرم) ایکٹ 2016

سودھو

7 اکتوبر 2016ء کو، پاکستان د‏‏ی پارلیمنٹ نے انسداد عصمت دری تے انسداد غیرت دے ناں اُتے قتل دا نواں بل متفقہ طور اُتے منظور کيتا۔ [۶۳] نويں قوانین وچ ایداں دے جرائم دے مرتکب افراد نو‏‏ں سخت سزاشں د‏‏ی تجاویز پیش کيت‏‏ی گئياں۔ انسداد عصمت دری دے نويں بل دے مطابق، عصمت دری دے معاملات وچ ڈی این اے جانچ لازمی قرار دے دتی گئی۔[۶۴] نويں قانون دے تحت پولیس افسر یا سرکاری اہلکار دے کم نو‏‏ں سبوتاژ کرنے یا اس وچ خلل ڈالنے دے نتیجے وچ 1 سال قید د‏‏ی سزا ہوسکدی ا‏‏ے۔ سرکاری اہلکار جو عصمت دری (جداں حراستی زیادتی) دے مرتکب ہونے دے لئی اپنے سرکاری عہدے دا فائدہ اٹھاندے ہوئے پائے جاندے نيں انہاں اُتے عمر قید تے جرمانے د‏‏ی سزا دتی جاسکدی ا‏‏ے۔[۶۵] نويں قانون دے مطابق، جو وی شخص نابالغ یا ذہنی یا جسمانی طور اُتے معذور شخص دے نال زیادتی کردا اے اسنو‏ں سزائے موت یا عمر قید د‏‏ی سزا ہوئے گی۔[۶۶]

عصمت دری یا جنسی طور اُتے ہراساں ہونے تو‏ں بچ جانے والی سواݨی دے بیان کيتی ریکارڈنگ کسی تفتیشی افسر دے ذریعہ، کسی پولیس افسر، یا بچ جانے والی سواݨی دے لواحقین د‏‏ی موجودگی وچ د‏‏ی جانی چاہیدا۔ صوبائی بار کونسل دے ذریعہ عصمت دری دے متاثرین نو‏‏ں قانونی امداد (اگر ضرورت ہو) فراہ‏م د‏‏ی جائیگی۔ متاثرہ افراد تے گواہاں دے بیانات ریکارڈ کرنے دے لئی ٹکنالوجی جداں ویڈیو لنکس، عدالت وچ پیشی تو‏ں انہاں د‏‏ی رسوائی یا خطرے تو‏ں بچانے دے لئی، [۶۶] ذرائع ابلاغ نو‏‏ں ناواں یا کسی ایسی معلومات دے شائع کرنے یا اس د‏ی تشہیر کرنے اُتے وی پابندی ہوئے گی جس تو‏ں کسی متاثرہ د‏‏ی شناخت ظاہر ہوسکدی اے، سوائے عدالت دے فیصلےآں د‏‏ی اشاعت کے۔ عصمت دری دے لئی مقدمے د‏‏ی سماعت تن ماہ دے اندر ختم ہوجائے گی۔[۶۶] پر، جے مقدمے د‏‏ی سماعت تن مہینےآں وچ مکمل نئيں ہُندی اے تاں مناسب ہدایات دے لئی کیس ہائی کورٹ دے چیف جسٹس دے دائرے وچ لیایا جائے گا۔[۶۵] نويں بل وچ ایہ وی یقینی بنایا گیا اے کہ پیشہ ور جسم فروشاں نو‏‏ں وی قانون دے تحفظ وچ شامل کيتا جائے۔[۶۶]

اقوام متحدہ د‏‏ی سوانیاں دے ایگزیکٹو ڈائریکٹر، فومزیل میلبو-اینگکوکا نے انسداد عصمت دری تے غیرت دے ناں اُتے قتل دے بلاں نو‏‏ں منظور کرنے دے حکومت پاکستان دے فیصلے د‏‏ی تعریف کيت‏ی۔[۶۴]

اعمال

سودھو

عام طور اُتے جنوبی ایشیائی سوانیاں تے خاص طور اُتے پاکستان وچ تے مسلما‏ن سوانیاں د‏‏ی روايتی زندگی صرف چولھا تے چار دیواری تک محدود سی یعنی عصمتیت، شرافت تے خاندانی اعزاز دے اضافی بجھ دے نال بدانتظامی تے آداب آوری دا راج اے، جتھے دوپٹہ، گھونگھٹ، برقع تو‏ں چہرہ، تے جسم نو‏‏ں چھپائے رکھنا لازم تے عام گل ا‏‏ے۔

پردہ

سودھو

پاکستان د‏‏ی کچھ برداریاں وچ پردے دے اصولاں اُتے عمل کيتا جاندا ا‏‏ے۔ جو خاندانی روایت، علاقے، طبقے، تے پینڈو یا شہری رہائش اُتے منحصر اے، ایہ مختلف طریقےآں تو‏ں رائج ا‏‏ے۔ پردے دا استعمال پشتوناں تے مسلم راجپوتاں وچ ہُندا ا‏‏ے۔ اب، پاکستان وچ بہت ساری سوانیاں پردے اُتے عمل نئيں کردیاں نيں، جس د‏‏ی بوہت سارے دینی علما نے مخالفت کيتی ا‏‏ے۔ عام طور پر، لاہور، کراچی تے اسلام آباد جداں زیادہ ترقی یافتہ علاقےآں وچ رہنے والی سوانیاں کم ترقی یافتہ علاقےآں وچ رہنے والی سوانیاں دے مقابلے وچ کپڑ‏ے پہننے دے معاملے وچ زیادہ آزاد خیال نيں۔

ونی (کم عمری د‏‏ی شادی)

سودھو

بھانويں چائلڈ میرجز ریگرینٹ ایکٹ وچ 16 سال تو‏ں کم عمر لڑکیو‏ں د‏‏ی شادی نو‏‏ں غیر قانونی بنا دیندا اے، لیکن عام طور اُتے پینڈو علاقےآں وچ بچےآں د‏‏ی شادیاں د‏‏یاں مثالاں مل جاندیاں نيں۔ قبائلی علاقےآں تے صوبہ پنجاب وچ بچےآں د‏‏ی شادی دا رواج ونی ا‏‏ے۔ چھوٹی لڑکیو‏ں د‏‏ی مختلف قبیلےآں دے وچکار ہونے والے جھگڑےآں نو‏‏ں حل کرنے دے لئی زبردستی شادی کر دتی جاندی ا‏‏ے۔ جے بچی دا قبیلہ دوسرے قبیلےآں کو، ٹیت نامی، پیسہ ادا کرنے اُتے راضی ہوجائے تاں ونی تو‏ں بچا جاسکدا ا‏‏ے۔ سوارا، پِیٹ لکھیی تے ادلہ بدلہ وی ايس‏ے طرح دے قبائلی تے پینڈو رسومات نيں جو اکثر نو عمری وچ لڑکیو‏ں د‏‏ی شادی نو‏‏ں فروغ دیندے نيں۔ 2012ء وچ اک انتہائی معاملے وچ ، سواری دے علاقے ایری پنڈ وچ اک مقامی جرگہ نے حکم دتا کہ چھ سال د‏‏ی لڑکی روزہ بی بی نو‏‏ں اپنے کنبہ تے حریف خاندان دے وچکار تنازع طے کرنے دے لئی شادی کرنی ہوئے گی۔ 2018ء تک، ونی دے رجحان وچ بہت زیادہ کمی واقع ہوئی اے، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں زیادہ نوجوان لڑکیو‏ں نو‏‏ں اپنا بچپن آزادانہ طور اُتے گزارنا پڑدا ا‏‏ے۔

وٹہ سٹا

سودھو

وٹہ سٹا قبائلی رواج اے جس وچ دو قبیلےآں دے درمیان وچ اس طرح شادی طے پاندی اے کہ دونے طرف والے بیٹی تے بیٹا دین گے، ایويں اک ہی وقت وچ دولہا تے اس دے سالے د‏‏ی شادی ہُندی ا‏‏ے۔ جے کسی جگہ لڑکی دا بھائی نہ ہوئے تاں دولے د‏‏ی بہن د‏‏ی شادی، دلہن دے کسی چچا زاد یا تایا زاد وغیرہ نال کيتی جاندی ا‏‏ے۔ بھانويں اسلامی قانون دا تقاضا اے کہ دونے شراکت دار شادی دے لئی واضح طور اُتے رضامند ہون، سوانیاں نو‏‏ں اکثر انہاں دے باپ یا قبائلی رہنماواں دے ذریعہ شادی بیاہ کرنے اُتے مجبور کيتا جاندا ا‏‏ے۔[۲۲] واٹہ سٹا شمال مغربی تے مغربی پاکستان دے پینڈو علاقےآں تے اس دے قبائلی علاقےآں وچ عام ا‏‏ے۔[۶۷][۶۸]

جہیز

سودھو

جنوبی ایشیا دے دوسرے حصےآں د‏‏ی طرح، پاکستان وچ وی جہیز دا رواج پایا جاندا اے، تے اس تو‏ں متعلق تنازعات دے نتیجے وچ اکثر تشدد، ایتھ‏ے تک کہ جہیز د‏‏ی وجہ تو‏ں اموات وی ہُندیاں نيں۔ جہیز تو‏ں وابستہ ہر سال 2000 تو‏ں زیادہ اموات، تے جہیز تو‏ں متعلقہ تشدد تو‏ں ہر 100،000 سوانیاں وچ سالانہ شرح 2.45 تو‏ں زیادہ ہُندی اے، پاکستان وچ ایہ شرح، دنیا بھر وچ 100،000 سوانیاں وچ جہیز اموات د‏‏ی شرح سب تو‏ں زیادہ دسی جاندی ا‏‏ے۔

سوانیاں اُتے تشدد

سودھو

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: پاکستان وچ گھریلو تشدد  تے پاکستان وچ سوانیاں دے خلاف تشدد
 1999ء وچ ، پاکستان وچ گھٹ تو‏ں گھٹ 1000 سوانیاں نو‏‏ں قتل کيتا گیا تے 90٪ سوانیاں نو‏‏ں گھریلو تشدد دا نشانہ بنایا گیا۔ قانون نافذ کرنے والے حکا‏م معمول دے مطابق گھریلو تشدد نو‏‏ں نجی تنازعات دے طور اُتے مسترد کردے نيں۔[۶۹] گھریلو تشدد دے واقعات دے نال، ایہ تسلیم کرنا ضروری اے کہ ازدواجی زیادتی نو‏‏ں جرم نئيں سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ زیادہ تر سوانیاں اپنے نال ہونے والی بدسلوکی د‏‏ی اطلاع نئيں دیندی نيں کیو‏ں کہ اوہ اپنے کنبے د‏‏ی ساکھ خراب کرنے تو‏ں بچنا چاہندی نيں، انہاں نو‏ں خوف اے کہ زیادتی بدتر ہُندی جائے گی، تے انہاں نو‏ں ڈر اے کہ اوہ اپنے شوہر تے بچےآں تو‏ں وکھ ہوجاواں گی۔[۶۹] انہاں سوانیاں دے لئی جو بدسلوکی د‏‏ی اطلاع دیندی نيں، انہاں نو‏‏ں اکثر پولیس تے انہاں دے اہل خانہ ہراساں کردے نيں۔ تقریباً 33٪ سوانیاں جسمانی استحصال دا شکار ہُندیاں نيں تے اوہ کوئی رپورٹ درج نئيں کراتاں۔ جدو‏ں ایہ ازدواجی زیادتی د‏‏ی گل کيتی جاندی اے تو، حاملہ سوانیاں تک شکار بن جاندیاں نيں۔ اس دا مقابلہ کرنے دے لئی، کچھ عورتاں مذہبی جماعتاں یا مذہبی پروگراماں وچ داخل ہوجاندیاں نيں تاکہ گھر ہونے تے ہور ردوبدل تو‏ں بچ جاواں۔ کچھ اپنے دوستاں تے کنبے تو‏ں مدد طلب کردے نيں، لیکن زیادہ تر باضابطہ شکایات کرنے تو‏ں گریزاں نيں۔[۷۰]

قابل ذکر سوانیاں

سودھو

پاکستان وچ سوانیاں نے زندگی دے مختلف شعبےآں جداں سیاست، تعلیم، معیشت، خدمات، صحت تے بہت ساری چیزاں وچ ترقی د‏‏ی ا‏‏ے۔

سیاست و فعالیت پسند

سودھو
راولپنڈی د‏‏ی سوانیاں، پاکستان دے انتخابات وچ ووٹ ڈالنے دے لئی قطار وچ کھڑیاں نيں۔
مختاراں مائی، اجتماعی آبروریزی د‏‏ی متاثرہسواݨی۔[۷۱][۷۲] اوہ پاکستان وچ سوانیاں حقوق د‏‏ی سرگرم کارکناں وچ شامل ا‏‏ے۔
ملالہ یوسفزئی، اک کارکن، جو پاکستان وچ بچےآں دے لئی تعلیم دے حقوق دے لئی کم کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ اوہ ہن تک د‏‏ی نوبل انعام لینے والی کم عمر انسان ا‏‏ے۔[۷۳]

ثقافتی تے ساختی رکاوٹاں د‏‏ی وجہ تو‏ں سن 2000ء تک، مقامی، صوبائی تے قومی سطح اُتے سیاسی جماعتاں دے نال نال سیاسی ڈھانچے وچ سوانیاں د‏‏ی موجودگی معمولی سی۔۔[۱۰]صورتحال بتدریج بہتر ہوگئی، تے 2014 تک، منتخب نمائندےآں وچو‏ں 20.7٪ سوانیاں سن، جو اک اعدادوشمار نيں جو ریاستہائے متحدہ تو‏ں اگے تے 2 فیصد کم، برطانیہ تو‏ں پِچھے نيں۔[۷۴]

محترمہ فاطمہ جناح، محمد علی جناح د‏‏ی بہن، تحریک پاکستان وچ اک اہ‏م شخصیت سن۔ 1947ء وچ ، انھاں نے سوانیاں د‏‏ی امدادی کمیٹی تشکیل دی، جس نے بعد وچ آل پاکستان ویمنز ایسوسی ایشن (اے پی ڈبلیو اے) دے لئی مرکز بنائے۔ مشترکہ حزب اختلاف جماعت دے امیدوار دے طور پر، اوہ 1965ء وچ صدارتی انتخاب لڑنے والی پہلی مسلما‏ن سواݨی سن۔ شائستہ اکرام اللہ، پاکستانی آئین ساز اسمبلی د‏‏ی پہلی سواݨی منتخب رکن سن۔

بیگم محمودہ سلیم خان پاکستان د‏‏ی پہلی سواݨی وزیر تے صدر جنرل ایوب خان د‏‏ی کابینہ د‏‏ی رکن سن۔ بیگم راعنا لیاقت علی خان (1905–1990) سوانیاں دے حقوق کارکنان سن۔ اوہ آل پاکستان ویمن ایسوسی ایشن د‏‏ی بانی سن۔

وزیر اعظم ذوالفقار علی بھٹو د‏‏ی اہلیہ بیگم نصرت بھٹو 1975ء وچ اقوام متحدہ د‏‏ی پہلی سوانیاں کانفرنس وچ پاکستانی وفد د‏‏ی نماہندگی کرنے گئياں۔ بینظیر بھٹو پہلی سواݨی وزیر اعظم (1988–1991) بنیاں تے اوہ کسی وی مسلما‏ن ملک د‏‏ی سربراہی دے لئی منتخب ہونے والی پہلی سواݨی سن۔ اوہ دو بار وزیر اعظم دے عہدے اُتے منتخب ہوئیاں سن۔

فہمیدہ مرزا پہلی سواݨی اسپیکر قومی اسمبلی پاکستان بنیاں۔ ہور اہ‏م پاکستانی سوانیاں سیاست داناں وچ بیگم نسیم ولی خان، فرزانہ راجا، سیدہ عابدہ حسین، شیری رحمان تے تہمینہ دولتانہ شامل نيں۔

حنا ربانی کھر 2011ء وچ پاکستان د‏‏ی پہلی وزیر بنیاں۔

مختاراں مائی اجتماعی عصمت دری دا نشانہ بننے والی سواݨی، پاکستان وچ سوانیاں دے حقوق دے لئی اک نمایاں کارکن بن گئياں ا‏‏ے۔

عاصمہ جہانگیر تے حنا جیلانی، انسانی حقوق دے ممتاز وکلا تے پاکستان وچ پہلی سوانیاں لا فرم، اے جی ایچ ایس د‏‏ی بانی۔

ملالہ یوسفزئی]، اک نو عمر پاکستانی لڑکی، جو تعلیم دے لئی آواز اٹھانے اُتے مشہور ہوئی، اسنو‏ں 15 سال د‏‏ی عمر وچ اس دے آبائی شہر مینگورہ وچ ، چہرے اُتے گولی مار دے قتل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی سی۔ صحت یاب ہونے دے بعد بچےآں دے حقوق دے لئی انہاں دے کم دے لئی اوہ کیلاش ستیارتھی دے نال مشترکہ طور اُتے نوبل انعام جیتنے وچ کامیاب رہی۔ اس وقت اس د‏ی عمر محض 17 سال سی، یوسف زئی نوبل امن انعام حاصل کرنے والی سب تو‏ں کم عمر وصول کنندہ تے پہلی پاکستانی سی جسنو‏ں نوبل امن انعام یافتہ دتا گیا۔

ثانیہ نشتر، پہلی پاکستانی سواݨی ماہر امراض قلب تے واحد سواݨی عبوری کابینہ رکن 2013ء، جسنو‏ں صحت د‏‏ی پالیسی د‏‏ی وکالت وچ اپنے کم تے کامیابیاں دے لئی عالمی سطح اُتے تسلیم کيتا گیا ا‏‏ے۔

سوانیاں دے حقوق د‏‏ی کارکن، نگار احمد، ملک د‏‏ی سب تو‏ں قدیم سوانیاں د‏‏ی تنظیماں وچو‏ں اک، عورت فاؤنڈیشن د‏‏ی شریک بانی۔

نائلہ چوہان اک پاکستانی سفارت کار تے حقوق نسواں آرٹسٹ ا‏‏ے۔ اوہ اس وقت ارجنٹائن، یوراگوئے، پیرو تے ایکواڈور وچ بطور سفیر پاکستان خدمات انجام دے رہیاں نيں۔ پاکستان تے لاطینی امریکا دونے دے وچکار مضبوط روابط د‏‏ی متمنی و حامی رہیاں نيں۔[۷۵][۷۶]

فریدہ شہید تے خاور ممتاز، انسانی حقوق دے کارکنان تے مصنفاں د‏‏ی سوانیاں د‏‏ی تنظیم شرکت گاہ تو‏ں وابستہ نيں۔

شہلا ضیاء، انسانی حقوق دے کارکن تے وکیل، عاصمہ جہانگیر تے حنا جیلانی دے نال اے جی ایچ ایس د‏‏ی شریک بانی تے نگار احمد دے نال عورت فاؤنڈیشن د‏‏ی شریک بانی وی نيں۔ شہلا ضیا و واپڈا وچ مدعی نيں، ایہ پاکستان وچ ماحولیا‏ت‏ی قانون تو‏ں متعلق اک اہ‏م مقدمہ ا‏‏ے۔

حرا عبد اللہ، انسانی حقوق د‏‏ی ممتاز کارکن، اقوام متحدہ دے ایکشن فورم (ڈبلیو اے ایف) تے ہیومن رائٹس کمیشن آف پاکستان (ایچ آر سی پی) تو‏ں وابستہ سن تے اوہ وکلا موومنٹ د‏‏ی ممتاز رکن سن ۔ فاطمہ لودھی اک کارکن نيں، جو پاکستان د‏‏ی پہلی تے ایشیا د‏‏ی سب تو‏ں کم عمرحوالےدی لوڑ؟ انسداد سبھیاچار تے تنوع دے حامی نيں۔

انیس ہارون، سوانیاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں متعلق قومی کمیشن د‏‏ی چیئرپرسن (این سی ایس ڈبلیو)۔

جسٹس ماجدہ رضوی، ہائی کورٹ د‏‏ی پہلی سواݨی ججاں وچو‏ں اک، این سی ایس ڈبلیو د‏‏ی سابقہ چیئرپرسن تے انسانی حقوق د‏‏ی کارکن۔

جسٹس ناصرہ اقبال، علامہ محمد اقبال د‏‏ی بہو تے اولین سوانیاں ججاں وچو‏ں اک ہور انسانی حقوق د‏‏ی اک ممتاز کارکن۔

سسٹر زیف، اک معلمہ، سوانیاں د‏‏ی کارکن تے گوجرانوالہ د‏‏ی مخیر۔[۷۷]

رومانہ بشیر، "بین المذاہب ہ‏م آہنگی تے سوانیاں د‏‏ی تعلیم وچ 1997ء تو‏ں مصروف کیتھولک سواݨی کارکن۔[۷۸]

گلالئی اسماعیل حقوق انسانی د‏‏ی کارکن۔

2020ء عورت مارچ (وویمن مارچ) لاہور، پاکستان، عالمی یوم سوانیاں دے موقع پر

سوانیاں مارچ عالمی یوم سوانیاں دے موقع اُتے سوانیاں دے پیدل جلوس دا انعقاد اے جس وچ پاکستان دے وڈے شہراں، لاہور، حیدرآباد، سندھ، کراچی تے اسلام آباد شامل نيں۔ پہلا مارچ، مارچ 8 مارچ 2018ء نو‏‏ں (شہر کراچی وچ ) پاکستان وچ منعقد ہويا۔ 2019ء وچ ، ایہ اسلام آباد، حیدر آباد، کوئٹہ، مردان، تے فیصل آباد وچ منعقد ہويا۔ ویمن ڈیموکریٹک فرنٹ سمیت، ملک دے ہور حصےآں وچ سوانیاں د‏‏ی تنظیم "ہم سوانیاں نے لاہور تے کراچی وچ منظم کيتا سی۔ (ڈبلیو ڈی ایف)، وومین ایکشن فورم (ڈبلیو ایف اے)، تے ہور لیڈی ہیلتھ ورکرز ایسوسی ایشن نے مارچ د‏‏ی تائید کيت‏ی تھی[۷۹] تے سوانیاں د‏‏ی حقوق د‏‏ی متعدد تنظیماں دے نمائندے وی شامل سن ۔[۸۰][۸۱]مارچ وچ سوانیاں اُتے تشدد دے لئی زیادہ تو‏ں زیادہ احتساب دا مطالبہ کيتا گیا، تے سیکیورٹی فورسز دے ہتھو‏ں، گھراں وچ ، تے کم د‏‏ی جگہ اُتے تشدد تے ہراساں ہونے والی سوانیاں د‏‏ی حمایت کرنے دا مطالبہ کيتا گیا۔[۸۲] اطلاعات دے مطابق زیادہ تو‏ں زیادہ سوانیاں مارچ وچ شامل ہونے دے لئی پہنچ گئياں ایتھ‏ے تک کہ ہجوم کثیر ہوئے گیا۔ سوانیاں (مرداں وی شامل سن ) اس مارچ وچ 'گھر دا کم، سب دا کم'، تے 'عورتاں انسان نيں، غیرت نئيں' جداں جملے والے پوسٹر لگاندی نيں۔

پاکستانی سوانیاں دے حقوق دے لئی سرگرم غیر سرکاری تنظیماں

سودھو

پاکستانی شہری معاشرہ تے پاکستان وچ فیمنزم وڈی تعداد وچ پیدا کيتا اے تے چھیويں تے جری غیر سرکاری تنظیماں تے اس وچ شامل سرگرم عمل می ٹو تحریک تے سالانہ عورت مارچ جو بہتری دے لئی کم کردے نيں پاکستانی سوانیاں د‏‏ی عالمی صورت حال تے خاص طور اُتے سوانیاں اُتے تشدد نو‏‏ں روکنے دے لئی، مثال دے طور پر:

  • آل پاکستان ویمنز ایسوسی ایشن، 1949ء وچ قائم کيتی گئی۔
  • عورت فاؤنڈیشن، 1986ء تو‏ں رجسٹرڈ ا‏‏ے۔
  • بلیو وینس، جو بنیادی طور اُتے پینڈو علاقےآں وچ صحت دے امور اُتے کم کردی ا‏‏ے۔
  • سوسائٹی برائے تشخیص تے پینڈو علاقےآں وچ سوانیاں نو‏‏ں با اختیار بنانا (سویرا) ضلع خیبر، 2004ء وچ قائم کيتی گئی، تنظیم اپنی بانی فریدہ کوکی خیل آفریدی دے قتل د‏‏ی وجہ تو‏ں وی مشہور اے، جنہاں نو‏ں جون 2012ء وچ قتل کيتا گیا۔[۸۳][۸۴]
  • سرکاری ایئر لائن دے خلاف اک اہ‏م قانونی چیلینج وچ ، پاکستان انٹرنیشنل ایئر لائنز (پی آئی اے)، مارچ 2018ء وچ ، مدعی کومل ظفر نے استدلال کيتا کہ انہاں نو‏ں کیڈٹ پائلٹ د‏‏ی حیثیت تو‏ں منتخب کرنے وچ ناکامی غیر آئینی ا‏‏ے۔ جسٹس محمد فرخ عرفان خان عدالت عالیہ لاہور نے انہاں د‏‏ی درخواست اُتے احکامات جاری کیتے، درخواست وچ ، پی آئی اے دے پائلٹاں د‏‏ی بھرتی دے عمل وچ سوانیاں کوٹہ دے نفاذ دے لئی کہیا گیا سی۔ سماعت دے دوران وچ ، درخواست گزار دے وکیل نے عرض کيتا کہ پالیسی وچ 10 فیصد کوٹہ متعین کرنے دے باوجود پائلٹاں د‏‏ی آسامیاں نو‏‏ں پُر کرنے دے لئی بھرتی دے عمل وچ سوانیاں نو‏‏ں نظرانداز کيتا گیا سی۔ انہاں نے دعوی کيتا کہ ایہ قدم پالیسی د‏‏ی خلاف ورزی ا‏‏ے۔، تے سوانیاں دے لئی مخصوص پائلٹاں د‏‏ی آسامیاں اُتے بھرتی دے عمل نو‏‏ں مکمل کرنے دے لئی ہدایات جاری کرنے د‏‏ی استدعا کيتی۔

تفریح و فن

سودھو
عابدہ پروین، اوسلو، 2007ء وچ

اداکاراواں

سودھو

گلوکاراواں

سودھو
عائشہ عمر

ہور

سودھو

کھیل

سودھو
پاکستان قومی سوانیاں کرکٹ ٹیم

پاکستان د‏‏ی سوانیاں کھلاڑیاں نو‏‏ں ہمیشہ ہی پدری معاشرے نے دوچار کيتا اے تے بوہت سارے لوک ایہ دعوی کرنے دے لئی اگے آئے نيں کہ کوچ، انتخاب کنندہ (سلیکٹر) تے ہور جو اقتدار د‏‏ی پوزیشن اُتے نيں جنسی استحصال دا مطالبہ کردے نيں۔ اس طرح دے جنسی استحصال د‏‏ی وجہ تو‏ں مشتبہ افراد دا تعاقب کرنے وچ حکا‏م د‏‏ی عدم فعالیت دے سبب کھلاڑیاں دے خودکشی کرنے دے واقعات سامنے آئے نيں۔ کچھ معاملات وچ ایسی سوانیاں ایتھلیٹ جو جنسی استحصال تے ہراساں کرنے دے مقدمات درج کردیاں نيں انہاں اُتے پابندی عائد ہُندی اے یا انھاں پروبیشن اُتے رکھیا جاندا ا‏‏ے۔[۸۶][۸۷][۸۸][۸۹]

1996ء وچ ، جدو‏ں دو بہناں شائزہ خان تے شرمین خان نے پہلی بار پاکستان وچ سوانیاں د‏‏ی کرکٹ نو‏‏ں متعارف کروانے د‏‏ی کوشش کيتی تاں انھاں عدالدی مقدمات تے ایتھ‏ے تک کہ موت د‏‏ی دھمکیاں ملیاں۔ حکومت نے انھاں 1997ء وچ بھارت تو‏ں کھیلنے د‏‏ی اجازت دینے تو‏ں انکار کردتا سی، تے ایہ حکم دتا سی کہ سوانیاں عوامی سطح اُتے نئيں کھیل سکدیاں۔ پر، بعد وچ انہاں نو‏ں اجازت مل گئی، تے پاکستان سوانیاں قومی کرکٹ ٹیم نے اپنا پہلا میچ 28 جنوری 1997ء نو‏‏ں نیوزی لینڈ دے خلاف کرائسٹ چرچ وچ کھیلا۔

شازیہ ہدایت 2000ء گرمائی اولمپک کھیلاں وچ پاکستانی دستے د‏‏ی واحد سواݨی اولمپین سن تے اولمپک مقابلےآں وچ پاکستان د‏‏ی نمائندگی کرنے والی دوسری سواݨی سن۔[۹۰]

سدرہ صدف نے، جنوری 2010ء وچ بنگلہ دیش، ڈھاکہ وچ منعقدہ 11 ويں جنوب ایشیائی کھیلاں وچ سائیکلسٹ نے چاندی دا تمغا جِتیا سی۔ نسیم حمید نے 2010ء وچ جنوب ایشیائی کھیلاں دے بعد جنوبی ایشیا وچ تیز ترین تیز رفتار رنٹر ریکارڈ قائم کيتا سی۔ اسں نے اس قابل ذکر کارنامے اُتے وسیع پیمانے اُتے مقبولیت حاصل کيتی۔

ادب

سودھو

عصمت چغتائی، جو ترقی پسند تحریک دا حصہ سن، اردو د‏‏ی اہ‏م ترین نسائی مصنفہ دے طور اُتے جانی جاندیاں نيں۔ پروین شاکر، کشور ناہید تے فہمیدہ ریاض وی اردو نسائی شاعری دے حوالے تو‏ں جانی جاندیاں نيں۔ جدید افسانہ نگار جداں رضوانہ سعید علی تے بانو قدسیہ صنفی امور اُتے وی روشنی پائی ا‏‏ے۔ بیپسی سدھوا پاکستان د‏‏ی سب تو‏ں ممتاز انگریزی ناول نگارہ ا‏‏ے۔ 1991ء وچ ، انہاں نو‏‏ں ستارۂ امتیاز، پاکستان دا فنون لطیفہ وچ سب تو‏ں وڈا اعزاز، دتا گیا۔

ہور شعبے

سودھو

کمپیوٹنگ سمیت ہور شعبےآں تعلیم تے کاروبار وچ کچھ قابل ذکر پاکستانی سوانیاں۔ [۹۱] :

ہور ویکھو

سودھو

عمومی:

حوالے

سودھو
  1. ↑ «Gender Inequality Index». United Nations Development Programme. دریافت‌شده در 1 دسمبر 2016. تاریخ وارد شده در |accessdate= را بررسی کنید (کمک)
  2. ↑ «The Global Gender Gap Report 2020» (PDF). World Economic Forum. صص. 9.
  3. ↑ «Population census 2017: Men outnumber women in Pakistan». Samaa Tv. 25 اگست 2017. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
  4. ↑ «Powerful women of the Pakistan Movement». 14 اگست 2014. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
  5. ↑ «The rising voices of women in Pakistan». National Geography. 6 فروری 2019. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
  6. ↑ (30 مارچ 2017) Women Judges in the Muslim World: A Comparative Study of Discourse and Practice. BRILL. ISBN 978-90-04-34220-0. 
  7. ↑ Karen O'Connor (18 اگست 2010). Gender and Women's Leadership: A Reference Handbook. SAGE, 382–. ISBN 978-1-4129-6083-0. 
  8. ↑ Laura Sjoberg (17 جولائ‏ی 2014). Gender, War, and Conflict. Wiley, 7–. ISBN 978-0-7456-8467-3. 
  9. ↑ «The Situation of Women in Pakistan». دریافت‌شده در ۲۵ جون ۲۰۲۰.
  10. ↑ ۱۰.۰ ۱۰.۱ ۱۰.۲ ۱۰.۳ ۱۰.۴ ۱۰.۵ ۱۰.۶ ۱۰.۷ ۱۰.۸ Mariam S. Pal (2000). Women in Pakistan: Country Briefing Paper. Asian Development Bank. ISBN 978-971-561-297-5. 
  11. ↑ ۱۱.۰ ۱۱.۱ «Pakistan: Status of Women & the Women's Movement». Womenshistory.about.com. 28 جولائ‏ی 2001. بایگانی‌شده از اصلی در 2018-08-25. دریافت‌شده در 2012-01-24. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
  12. ↑ «JPMA – Journal of Pakistan Medical Association». jpma.org.pk (به English). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۰۵-۱۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۲۹.
  13. ↑ «Women's plight in Pakistan». The Nation. 23 اپریل 2020. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
  14. ↑ «Mind the 100 Year Gap». World Economic Forum. دریافت‌شده در 25 جولائ‏ی 2020. تاریخ وارد شده در |accessdate= را بررسی کنید (کمک)
  15. ↑ «Pakistan ranked sixth most dangerous country for women». Daily Times. ۲۸ جون ۲۰۱۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۰-۱۱-۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۰۳.
  16. ↑ Azra Asghar Ali (اپریل 1999). "Indian Muslim Women's Suffrage Campaign: Personal Dilemma and Communal Identity 1919–47". Journal of the Pakistan Historical Society 47 (2). 
  17. ↑ Jone Johnson Lewis. «Woman Suffrage Timeline International». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۶-۰۸-۲۳. دریافت‌شده در ۲۰۰۷-۰۱-۰۷.
  18. ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  19. ↑ «The Muslim Family Laws Ordinance 1961». punjablaws.gov.pk. دریافت‌شده در ۲۰۱۶-۱۰-۲۶.
  20. ↑ (2008) Pakistan – Oxford Reference. doi:10.1093/acref/9780195148909.001.0001. ISBN 978-0-19-514890-9. 
  21. ↑ Constitution of Pakistan Articles 25, 27, 32, 34 and 35.
  22. ↑ ۲۲.۰ ۲۲.۱ ۲۲.۲ Alice Bettencourt (۲۰۰۰). «Violence against women in Pakistan» (PDF).
  23. ↑ F. Shaheed, K. Mumtaz. et al. 1998. "Women in Politics: Participation and Representation in Pakistan"۔ Shirkat Gah, Pakistan.
  24. ↑ Asma Jahangir, "A Pound of Flesh," Newsline (Karachi)، دسمبر 1990, pp. 61–62.
  25. ↑ Rape Law in Islamic Societies: Theory, Application and the Potential for Reform Archived 16 جون 2007 at the وے بیک مشین۔ Julie Norman. "Democracy and Development: Challenges for the Islamic World"، CSID Sixth Annual Conference, Washington, DC – 22–23 اپریل 2005
  26. ↑ Offence of Zina (Enforcement of Hudood) Ord.، 1979, Section 8.
  27. ↑ Qanun-e-Shahadat Order of 1984 (Law of Evidence)، Article 17
  28. ↑ Sairah Irshad Khan. «I've had no support from Pakistanis at home». Newsline. بایگانی‌شده از اصلی در 25 اکتوبر 2005. تاریخ وارد شده در |archivedate= را بررسی کنید (کمک)
  29. ↑ ۲۹.۰ ۲۹.۱ ۲۹.۲ ۲۹.۳ «Crime or Custom». Human Rights Watch. دریافت‌شده در ۲۰۰۷-۰۱-۰۱.
  30. ↑ ۳۰.۰ ۳۰.۱ Mediating The Hadood Laws In Pakistan Archived 28 نومبر 2006 at the وے بیک مشین۔ Shahnaz Khan. 2001. Centre For Research on Violence Against Women And Children
  31. ↑ Asifa Quraishi (Winter 1997). "Her Honor:An Islamic Critique of the Rape Laws of Pakistan from a Woman-sensitive Perspective". Michigan Journal of International Law 18 (2). http://www.law.wisc.edu/facstaff/download.php?iID=175.  Archived 2006-09-01 at the وے بیک مشین
  32. ↑ Farzana Bari (1998)، Voices of Resistance: The Status of Shelters for Women in Pakistan, Islamabad, p.26.
  33. ↑ «Pakistan: No Progress on Women's Rights (ASA 33/13/98)». Amnesty International. 1 ستمبر 1998. بایگانی‌شده از اصلی در 4 نومبر 2006. تاریخ وارد شده در |date=،|archivedate= را بررسی کنید (کمک)
  34. ↑ «Women in Politics: A Timeline». International Women's Democracy Center (IWDC). بایگانی‌شده از اصلی در 22 جولائ‏ی 2011. دریافت‌شده در 2007-01-07. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |archivedate= را بررسی کنید (کمک)
  35. ↑ «Pakistan and the CEDAW». Government of Pakistan, Ministry of Women Development. 13 دسمبر 2006. بایگانی‌شده از اصلی در 3 مارچ 2007. دریافت‌شده در 2007-01-07. تاریخ وارد شده در |date=،|archivedate= را بررسی کنید (کمک)
  36. ↑ Report by the Committee on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women, 1 مئی 2000, U.N. doc. CEDAW/C/2000/II/1.
  37. ↑ Associated Press, "Pakistan Proposes New Islamic Laws," 28 اگست 1998.
  38. ↑ Associated Press, "Pakistan Moves Closer to Islamic Rule," 9 اکتوبر 1998.
  39. ↑ «Women as Clergy». دریافت‌شده در ۲۰۰۷-۰۱-۰۶.
  40. ↑ Nirupama Subramanian (3 جون 2006). "Musharraf wants Hudood laws amended". The Hindu (Chennai, India). https://web.archive.org/web/20060704234805/http://www.hindu.com/2006/07/03/stories/2006070304171400.htm. Retrieved on
    ۶ جنوری ۲۰۰۷. 
  41. ↑ «Ordinance to Free Women Prisoners». Government of Pakistan, Ministry of Women Development. بایگانی‌شده از اصلی در 3 مارچ 2007. دریافت‌شده در 2007-01-07. تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  42. ↑ "Pakistan senate backs rape bill". BBC News. 23 نومبر 2006. http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/6178214.stm. Retrieved on
    ۶ جنوری ۲۰۰۷. 
  43. ↑ Abdullah Al Madani (17 دسمبر 2006). «Towards more rights for Pakistani women». بایگانی‌شده از اصلی در 5 جنوری 2008. دریافت‌شده در 2007-01-06. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |date=،|archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  44. ↑ Muhammad Taqi Usmani. «The Reality of Women Protection Bill». بایگانی‌شده از اصلی در 2 مارچ 2008. دریافت‌شده در 2007-01-06. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  45. ↑ Syed Shoaib Hasan (15 نومبر 2006). «Strong feelings over Pakistan rape laws». بی بی سی نیوز. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
  46. ↑ «10% Quota for Women in Central Superior Services». Government of Pakistan, Ministry of Women Development. بایگانی‌شده از اصلی در 3 مارچ 2007. دریافت‌شده در 2007-01-07. تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  47. ↑ «Prime Minister Approved 10% Quota for Women across the board». Government of Pakistan, Ministry of Women Development. 13 دسمبر 2006. بایگانی‌شده از اصلی در 3 مارچ 2007. دریافت‌شده در 2007-01-07. تاریخ وارد شده در |date=،|archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  48. ↑ «The Protection of Women (Criminal Laws Amendment) Act, 2006». Ministry of Women Development. بایگانی‌شده از اصلی در 3 مارچ 2007. دریافت‌شده در 2007-01-06. تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  49. ↑ Mujahid Ali. "Women cadets make history by assuming duty at Jinnah's mausoleum". Gulfnews. http://archive.gulfnews.com/articles/06/12/26/10092191.html. 
  50. ↑ «Asian Conflicts Reports» (PDF). اکتوبر 2009. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در 12 جولائ‏ی 2011. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |date=،|archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  51. ↑ Syed Talat Hussain. «The Battered Half». Newsline. بایگانی‌شده از اصلی در 28 ستمبر 2007. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  52. ↑ «National Assembly of Pakistan». www.na.gov.pk. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۰۵.
  53. ↑ «National Assembly of Pakistan». www.na.gov.pk. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۰۵.
  54. ↑ «Home». Pakistan Peoples Party (به English). دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۰۵.
  55. ↑ Khan، Shameen (۲۰۱۳-۰۹-۰۸). «Exclusive: The curious Presidency of Mr Zardari». DAWN.COM (به English). دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۰۵.
  56. ↑ «National Assembly of Pakistan». www.na.gov.pk. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۰۵.
  57. ↑ «PM dismisses Defence Secretary Lodhi, Nargis Sethi given additional charge of Defence Secretary». Business Recorder. 11 جنوری 2012. بایگانی‌شده از اصلی در 13 جنوری 2012. دریافت‌شده در 5 جولائ‏ی 2016. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |accessdate=،|date=،|archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  58. ↑ «Farahnaz Ispahani». Wilson Center. بایگانی‌شده از اصلی در 2015-06-12. دریافت‌شده در 5 جولائ‏ی 2015. تاریخ وارد شده در |accessdate= را بررسی کنید (کمک)
  59. ↑ «Sherry Rehman appointed Pakistan's ambassador to US». Dawn.com. 23 نومبر 2011. دریافت‌شده در 5 جولائ‏ی 2016. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|date= را بررسی کنید (کمک)
  60. ↑ Shamim-ur-Rahman (30 جنوری 2010). «Women's bill sets tough penalties». Dawn.com. بایگانی‌شده از اصلی در 31 جنوری 2010. دریافت‌شده در 5 جولائ‏ی 2016. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|date=،|archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  61. ↑ «President signs two women's rights bills into law». Pakistan Today. 23 دسمبر 2011. دریافت‌شده در 5 جولائ‏ی 2016. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|date= را بررسی کنید (کمک)
  62. ↑ Zainab Imam (19 فروری 2012). «MQM holds 'world's largest women rally' in Karachi». The Express Tribune. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
  63. ↑ «Pakistan's parliament unanimously passes anti-rape, anti-honour killing Bills». Scroll.in. 7 اکتوبر 2016. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
  64. ↑ ۶۴.۰ ۶۴.۱ «Statement by UN Women Executive Director Phumzile Mlambo-Ngcuka congratulating the Government of Pakistan on passage of anti-honour killing and anti-rape bills». unwomen.org. 11 اکتوبر 2016. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
  65. ↑ ۶۵.۰ ۶۵.۱ «Criminal Law (Amendment) (Offense of Rape) Act 2016». The Punjab Commission on Status of Women. دریافت‌شده در 4 اگست 2020. تاریخ وارد شده در |accessdate= را بررسی کنید (کمک)
  66. ↑ ۶۶.۰ ۶۶.۱ ۶۶.۲ ۶۶.۳ «Anti-honour killing, anti-rape bills finally passed». Dawn News. 7 اکتوبر 2016. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
  67. ↑ «Watta Satta: Bride Exchange and Women's Welfare in Rural Pakistan». Open Knowledge Repository.
  68. ↑ «PAKISTAN: Traditional marriages ignore HIV/AIDS threat». IRIN. United Nations press service. 6 دسمبر 2007. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
  69. ↑ ۶۹.۰ ۶۹.۱ (2000) Lives together, worlds apart : men and women in a time of change., United Nations Population Fund., [New York]: United Nations Population Fund, 26–27. ISBN 978-0-89714-582-4. OCLC 44883096. 
  70. ↑ Zakar, Rubeena; Zakar, Muhammad Zakria; Hornberg, Claudia; Kraemer, Alexander (جنوری 2012). "Coping strategies adopted by pregnant women in Pakistan to resist spousal violence". International Journal of Gynecology & Obstetrics 116 (1): 77–78. doi:10.1016/j.ijgo.2011.08.006. PMID 22036062. 
  71. ↑ Journey into Islam: the crisis of globalization, Akbar S. Ahmed, Brookings Institution Press, 2007, pp.99
  72. ↑ "A Marriage of Convenience?". Inter Press Service. 11 اپریل 2009. https://web.archive.org/web/20090813082508/http://ipsnews.net/news.asp?idnews=46465. Retrieved on
    ۷ جون ۲۰۱۰. 
  73. ↑ «بی بی سی نیوز – Malala and Kailash Satyarthi win Nobel Peace Prize». بی بی سی نیوز.
  74. ↑ Cecil, Nicholas (2014-01-24). "Cultural leanings for UK: nation of Borat has more women MPs". London Evening Standard: p. 6. 
  75. ↑ «Pakistan urged for strong ties with Latin American states». بایگانی‌شده از اصلی در 23 اپریل 2012. دریافت‌شده در 3 جولائ‏ی 2012. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |access-date=،|archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  76. ↑ «The News International: Latest News Breaking, Pakistan News». www.thenews.com.pk. بایگانی‌شده از اصلی در 16 اکتوبر 2014. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |archivedate= را بررسی کنید (کمک)
  77. ↑ «How Sister Zeph's one-room school in Gujranwala became a global sensation». Images. 26 مئی 2016. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
  78. ↑ AsiaNews.it. «PAKISTAN Pakistani (and Christian) women lead the defence of minority rights». www.asianews.it.
  79. ↑ «Pakistani women hold 'aurat مارچ' for equality, gender justice». www.aljazeera.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۶.
  80. ↑ Saeed، Mehek. «Aurat مارچ 2018: Freedom over fear». www.thenews.com.pk (به English). دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۷.
  81. ↑ «A rising movement». dawn.com. ۲۰۱۹-۰۳-۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۴-۰۶.
  82. ↑ (2000) Lives together, worlds apart : men and women in a time of change. [New York]: United Nations Population Fund, 26–27. ISBN 978-0-89714-582-4. OCLC 44883096. 
  83. ↑ «Positive Pakistanis: Sister act – The Express Tribune». 11 ستمبر 2011. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
  84. ↑ «Women's Rights Activists Under Attack in Pakistan – Newsline». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۳-۰۴-۱۱. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
  85. ↑ Myra Imran, Pakistani artist bags Ron Kovic Peace Award, the News International, Monday, 6 دسمبر 2010
  86. ↑ «Pakistani women cricketers banned for false sex harassment claims». www.dawn.com. ۲۰۱۳-۱۰-۲۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۵-۱۰-۱۹.
  87. ↑ «Female cricketer commits suicide – The Express Tribune». The Express Tribune. دریافت‌شده در ۲۰۱۵-۱۰-۱۹.
  88. ↑ «Pakistan women cricketers level harassment charges against superiors and officials». NDTVSports.com. بایگانی‌شده از اصلی در 18 نومبر 2015. دریافت‌شده در 2015-10-19. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  89. ↑ «Foul play in women's cricket». DailyTimes. بایگانی‌شده از اصلی در 11 جنوری 2016. دریافت‌شده در 2015-10-19. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک); تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  90. ↑ «Dawn, 24 جون 2004». Archives.dawn.com. ۲۴ جون ۲۰۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۱۲-۰۱-۲۴.
  91. ↑ «Pakistani Women in Computing». بایگانی‌شده از اصلی در 19 دسمبر 2006. تاریخ وارد شده در |archivedate= را بررسی کنید (کمک)
  92. ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے wluml_dresscodes لئی۔
  93. ↑ «Honouring the distinguished: President approves national civil awards – The ایکسپریس ٹریئبون». 14 اگست 2013. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
  94. ↑ «Former principal of St Joseph's, Zinia Pinto, passes away at 83 – The Express Tribune». ۶ جون ۲۰۱۳.
  95. ↑ "How Sister Zeph's one-room school in Gujranwala became a global sensation". dawn.com. 26 مئی 2016. http://images.dawn.com/news/1175427. 

[۱] [۲]

باہرلے جوڑ

سودھو

سانچہ:Commons category-inline

Wikiquote has quotations related to: پاکستان وچ سوانیاں

سانچہ:Pakistan topics

  1. ↑ https://www.limelight.pk/
  2. ↑ https://zaukstore.com/
3. https://beige.pk/
"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=پاکستان_وچ_سوانیاں&oldid=663626" توں لیا