ڈی این اے
ڈیآکسیرائیبونوکلیک ایسڈ یا ڈی این اے (Deoxyribonucleic acid) اک نیوکلیائی ایسڈ اے جیدے وچ نسلی گلاں یا ہدایتاں لکھیاں ہوندیاں نیں۔ جناں نوں جیندیاں شیواں آپنے ودننے تے کم کاج وچ ورتدیاں نیں۔ ڈی این اے دا وڈا کم لمبے ویلے لئی گلاں نوں سانب کے رکھنا اے۔ ڈی این اے اک نقشے یہ نسخے یا قنون ونگوں کم کردا اے۔ اے دوجے ولگناں نوں بڑان چ راہ دسدا اے۔ ڈی این اے دو اوہ پاسے جتھے نسلی گلاں لکھیاں ہوندیاں نیں اوناں نوں جینز کیندے نیں۔
ڈی این اے دو لمبے پولیمر نال بنیا ہوندا اے جیناں نوں نیوکلیوٹائڈ کیندے نیں۔ اے نیوکلیوٹائڈ شکر، فاسفیٹ گروپ تے نائیٹروجن بیساں نال جڑے ہوندے نیں۔ اے اک پوڑی دی طرح دکھدا اے تے ایدی پوڑیاں فاسفیٹ دیاں بنیاں ہوندیاں نیں تے ایدے سعارے شکر دے بنے ہوندے نیں۔ 4 ونڈ دے نائیٹروجن بیس ہوندے نیں: ایڈینائن، گوانین، سائیٹو سین تے تھایامین۔ اے چار بیس نسلی گلاں دسدے نیں۔
ڈی این اے بارے تحقیق دی تریخ
سودھوڈی این اے اتے سب توں پہلی تحقیق کرن آلے سوئس فزیشن فریڈرک میشر سی۔ ایناں نے 1869 وچ اک استعمال شدہ مرحم پٹی اتے پیپ وچ خوردبین نال کج شکلاں دے حرکت ویکھی تے اینوں 'نیوکلین' دا ناں دتا۔
1919 وچ فیوبس لیوین نے ایدے نیوکلوٹائیڈ وچ بیس، شوگر تے فاسفیٹ دی نشاندہی کیتی۔ لیوین نے اے وی دسیا کہ ڈی این اے نیوکلوٹائیڈ دی اکائیاں نال رل کے بندا اے جو فاسفیٹ نال اک دوجے توں جڑیاں ہندیاں نیں۔
- DNA دراصل Deoxyribonucleic acid دا مخفف اے تے اس دے ناں دے اجزا دے معنی تے انہاں دے اردو متبادل ایويں نيں
- De = کم ہوجانا، نکل جانا، مَنـزُوع، فـقـید
- oxy = آکسیجن
- ribo = رائبوز (اک قسم دی شکر دا ناں)
- nucleic = مرکزہ (خلیہ کا)
- acid = ترشہ (تیزابی خاصیت رکھنے والا)
گویا اردو وچ DNA دا مکمل ناں فقید آکسیجن رائبو مرکزی ترشہ اے۔ ایتھے ڈی آکسی رائبو توں مراد اک آکسیجن جوہر کم رکھنے والا رائبوز اے جدوں کہ نیوکلک توں مراد خلیہ دا مرکزہ اے تے ایسڈ ترشہ نوں کہندے نيں گویا اردو وچ DNA دی وضاحت ایويں دی جاسکدی اے کہ — اک آکسیجن جوہر کم رکھنے والا مرکزی ترشہ — رائبوز دا لفظ دراصل گوند عربی (gum arabic) توں حاصل ہونے والی اک شکر عریبینوز (arabinose) توں ماخوذ اے، گوند عربی جنوبی صحرائے اعظم (sub-sahara) وچ پائے جانے والے پودے اکیشیا (acacia) توں حاصل ہُندا اے ۔
ڈی این اے اے کیا؟
سودھوجسطرح کمپیوٹر (کمپیوٹر) دے براؤزر اُتے نظر آنے والے صفحہ دے پِچھے HTML دے رموز (واحد: رمز) / Codes کارفرما ہُندے نيں اسی طرح زمین اُتے چلدی پھردی زندگی دے پِچھے DNA دے رموز ہُندے نيں۔ یعنی کسی جاندار دی ظاہری شکل و صورت تے رویہ (طرزظاہری / phenotype) دراصل اس دے خلیات وچ موجود ڈی این اے دے اندر پوشیدہ وراثی رمز (جینیٹک کوڈ) توں بندا اے، ڈی این اے وچ لکھیا گیا پوری زندگی دا ایہ افسانہ طرز وراثی / genotype کہلاندا اے۔ طرزظاہری تے طرزوراثی دے فرق دی وضاحت ایسی اے کہ جداں اک ٹی وی دی اسکرین اُتے نظر آنے والا ڈراما ہو جو مکمل طور اُتے اپنے لئی لکھے گئے اسکرپٹ اُتے چلدا اے، گویا ڈراما خود طرزظاہری دی مثال ہو تے اس دے لئی لکھیا گیا اسکرپٹ طرزوراثی دی ۔
وراثہ (جین) تے ڈی این اے
سودھوجین (وراثہ ج: وراثات) نوں موروثی اکائی کہیا جاندا اے جو والداں دا کوئی خاصہ (trait) یا کئی خاصات مثلا اکھ دا رنگ، جسم دا قد وغیرہ اولاد نوں منتقل کردی اے۔ ایہ موروثی اکائیاں یا وراثات (جینز) ڈی این اے دے طویل سالمے اُتے اک قطار دی صورت وچ موجود ہُندیاں نيں۔ اس دی مثال کچھ ایويں دتی جاسکدی اے کہ جداں دھاگے دے بوہت سارے چھوٹے چھوٹے ٹکڑےآں نوں گرہ بنھ کر اک کر دتا جائے تاں اس طرح بننے والے وڈے دھاگے نوں ڈی این اے تے گرہ توں بندھے ہوئے چھوٹے ٹکڑےآں نوں جین (وراثہ) کہیا جاسکدا اے۔
وراثہ یا جین کہلانے والے ڈی این اے دے سالمہ دے ایہ ٹکڑے یا قطعات اپنے طور اُتے وکھ وکھ مخصوص و مختلف قسماں دی پروٹین تیار کردے نيں، یعنی ڈی این اے دے سالمہ وچ جسم نوں درکار مختلف قسماں دی پروٹین نوں تیار کرنے دے لئی علاحدہ علاحدہ مخصوص حصے یا جینز ہُندے نيں۔ دراصل جینز، پہلے کسی اک پروٹاں دے لئی مخصوص RNA دا مسودہ ڈی این اے توں نقل کردے نيں تے فیر ایہ آراین اے ، پروٹاں تخلیق کردا اے
- اُتے بیان کردہ ڈی این اے توں آراین اے بننے دا عمل انتِساخ (transcription) کہلاندا اے تے فیر اس آراین اے توں پروٹین بننے دے عمل نوں ترجمہ (translation) دا ناں دتا جاندا اے
تقریباًً ہر وراثہ وچ تن اہم حصے ہُندے نيں جنہاں دے ناں تھلے درج کیتے جا رہے نيں جدوں کہ انہاں دے کم دی تفصیل نیکلیوٹائڈ نوں بیان کرنے دے بعد درج دی جائگی۔
- مِعزاز (promoter) ایہ اپنے نیوکلیوٹائڈ دی ترتیب (sequence) دے ذریعہ ڈی این اے توں آراین اے بنانے دی شروعات کردا اے
- تَرميزی (encoding) ایہ اپنے نیوکلیوٹائڈ دی ترتیب دے ذریعہ آراین اے دی نقل (کاپی) بناندا اے
- توقف (stop) ایہ اپنے نیوکلیوٹائڈ دی ترتیب دے ذریعہ آراین اے دی نقل دا عمل ختم کردا اے
ڈی این اے کتھے ہُندا اے ؟
سودھوڈی این اے تمام جاندار خلیات دے مرکزاں تے ڈی این اے وائرس وچ پایا جانے والا اک سالمہءکبیر (macromolecule) اے جو کاربن، آکسیجن، ہائڈروجن، نائٹروجن تے فاسفورس جداں کیمیائی عناصر (واحد: عنصر) / Elements توں بندا اے۔ خلیات دی گل کيتی جائے تاں ایداں خلیات جنہاں وچ اک ترقی یافتہ مرکزہ پایاجاندا اے یعنی حقیقی المرکز (eukaryotic) خلیات وچ تاں ایہ مرکزے دے لونی جسیمات (کروموزومز) وچ پایا جاندا اے لیکن انہاں خلیات وچ جو اک ترقی یافتہ مرکزہ نئيں رکھدے — بِدائِی المرکز (prokaryotic) — ڈی این اے اک واحد دائری سالمہ دی صورت وچ ہُندا اے۔
تمام حقیقی المرکز خلیات دے مرکزے وچ کروموزمز (لونی جسیمات) ہُندے نيں جو ڈی این اے دے طولی سالمے (تے مطلقہ پروٹینز) توں ملکر بندے نيں۔ لونی جسیمات دی تعداد ہر نوع (اسپیشیز) وچ مخصوص ہُندی اے مثلاً انسان دے طبیعی (نارمل) خلیہ وچ 46 لونی جسیمات پائے جاندے نيں۔
بدائی المرکز خلیات (مثلاً بیکٹیریا) جنہاں وچ کوئی حقیقی مرکزہ نئيں ہُندا، ڈی این اے دا سالمہ اک کثیف جسم دی صورت بناندا اے جس نوں لونیہ جسم (chromatinic body) کہیا جاندا اے۔
ڈی این اے دی طوالت تے مرکزہ دی جسامت
سودھوڈی این اے اک انتہائی طویل سالمہ اے تے اسنوں خود نوں خلیہ کہ مرکزے وچ سمونے دے لئی اپنے آپکو بل کھا کر، لپٹ کر اک پیچدار صورت وچ ڈھلنا پیندا اے۔ سائنسداناں نے ڈی این اے دی لمبائی معلوم کرنے دیاں کوششاں کيتیاں نيں تے انہاں دے مطابق صرف اک خلیہ وچ موجود ڈی این اے دے مالیکول دی طوالت دو تا تن میٹر ہُندی اے۔
یہ تخمینہ لگانے دے لئی ڈی این اے دی بنیادی اکائیاں (زوج قاعدہ / base pair) نوں استعمال کیتا جاندا اے، ہر ڈی این اے انہاں زوج قواید دے آپس وچ ملنے توں بندا اے، ایداں ہی کہ جداں موتیاں دے ملنے توں تسبیح تے اک زرج قاعدہ (فرض کیجیئے دے تسبیح دا اک موندی) دی لمبائی 0.34 نینومیٹر ہُندی اے (اک نینو میٹر = اک میٹر دا اک اربواں حصہ) تے اک خلیہ دے ڈی این اے وچ 6x109
زوج قواید ہُندے نيں لہذا اک خلیہ دے ڈی این اے دی لمبائی تقریباًً دو میٹر نکلتی اے۔
حِلز ِمُزدَو ِج
سودھواک ڈی این اے دے سالمے وچ دو لچھے یا پیچ ہُندے نيں جو حِلز (helix) کہلاندے نيں تے انسے بننے والے ڈی این اے دے مکمل سالمے نوں حِلز ِمُزدَو ِج (double helix) کہندے نيں۔ ایہ دونے حلز آمنے سامنے اک دوسرے توں زواج قواید دے ذریعہ جڑی ہوئی ہُندیاں نيں۔
قاعدہ تے زوج قواعد
سودھو- ڈی این اے وچ چار قواعد ہُندے نيں جنکو؛ ایڈنین (A)، گوانین (G)، تھائمین (T) تے سائٹوسین (C) کہیا جاندا اے
- ڈی این اے دا سالمہ ذیلی اکائیاں اُتے مشتمل ہُندا اے جنکو نیوکلیوٹائڈ کہیا جاندا اے یعنی ڈی این اے اک وڈا مکثور (پولیمر) سالمہ اے جو چھوٹے موحود (مونومر) سالمات توں ملکر بندا اے
- ہر موحود (ج: مواحید) تن ہور چھوٹے سالمات دا مرکب ہُندا اے
- چار وچوں کوئی اک قاعدہ
- شکر؛ جو ڈی این اے وچ مَنزوع آکسیجن رائبوز (deoxy ribose) تے آراین اے وچ رائبوز کہلاندی اے
- ہن ایہ شکر تے قاعدہ آپس وچ ملکر اک دوسالمــہ بناتے نيں جو نیوکلیوسائڈ کہلاندا اے تے جدوں اس نیوکلیوسائڈ توں اک فاسفیٹ وی مل جاندا اے تاں نیوکلیوٹائد دا سالمـــہ تشکیل پاندا اے
- سائٹوسین تے تھائمین دا تعلق اک ہی جـماعت توں اے جس نوں پائریمیڈین کہندے نيں
- ایڈنین تے گوانین دا تعلق اک ہی جـماعت توں اے جس نوں پیورن کہندے نيں
- اک T دا ہمیشہ A توں ربط بندا اے تے G دا ہمیشہ C سے
اب ایہ نیوکلیوٹائد قطار در قطار آپس وچ جڑ کر ڈی این اے دی سیڑھی (حلز مزدوج) دا اک بازو بناتے نيں تے اس دے بعد دو بازو آمنے سامنے ہایڈروجن ربط دے ذریعہ ملکر ڈی این اے دی سیڑھی مکمل کردے نيں۔ ایسی ترتیب پانے دی ہور وجوہات وچوں علم کیمیاء دی روسے اک وجہ ایہ وی اے کہ قواعد سیڑھی دی اندرونی جانب مائل ہُندے نيں یعنی آب گزیر (hydrophobic) ہُندے نيں جدوں کہ شکر و فاسفیٹ بیرونی جانب، یعنی آب نزدیک (hydrophilic) فطرت رکھدے نيں۔
ہور ویکھو
سودھو
بارلے جوڑ
سودھو- [۱]
- ڈی این اے توں کروموسوم دا بننا Archived 2007-07-18 at the وے بیک مشین
- ڈی این اے دی تلیم
- [۲]
- [۳]
- [۴]
- [۵]
- [۶]
- [۷] Archived 2016-03-03 at the وے بیک مشین