بحار الانوار (کتاب)

بحار الانوار

موضوع	احادیث ائمہ معصومین
اشاعت	اولین نشر بواسطہ محمد حسین کمپانی 25 جلداں وچ
ناشر	دار الکتب الاسلامیہ
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|بحار الانوار (کتاب)]] ویکی ماخذ اُتے

بِحارُ الاَنوار الجامِعَةُ لِدُرَرِ أخبارِ الأئمةِ الأطہار، بحار الانوار دے ناں تو‏ں مشہور، عالم تشیع دا مفضل ترین حدیثی مجموعہ اے، جو علامہ محمد باقر مجلسی (1037۔1110 ھ) دے زیر نظر تالیف کيتا گیا ا‏‏ے۔ بحار الانوار شیعہ معارف تے تعلیمات دا انسائیکلوپیڈیا اے ؛ اس کتاب د‏‏ی تالیف 36 برساں دے طویل عرصے وچ انجام پائی اے تے علامہ مجلسی دے شاگرداں د‏‏ی اک جماعت نے اس عظیم کاوش وچ انہاں دے نال تعاون کيتا ا‏‏ے۔

بحار الانوار اہل تشیع دا عظیم ترین احادیث دا مجموعہ اے جس دا مکمل نام بِحارُالاَنوار الجامِعَةُ لِدُرَرِ أخبارِ الأئمةِ الأطهار اے تے ایہ علامہ محمد باقر مجلسی معروف مجلسی دوم (ولادت 1037ھ ـ وفات 1110 یا 1111ھ) دی تصنیف اے۔

بحار الانوار شیعہ معارف تے تعلیمات دا دائرۃ المعارف اے ؛ اس کتاب دی تالیف 36 برساں دے طویل عرصے وچ انجام پائی اے تے علامہ مجلسی دے بعض شاگرداں دی اک جماعت نے اس عظیم کاوش وچ علامہ دے نال تعاون کیتا اے۔

مؤلف نے کتاب نو‏ں 25 کلی موضوعات دی بنیاد اُتے مرتب کیتا اے تے ان 25 موضوعات نو‏ں 25 جلداں وچ جگہ دتی اے تے ہر جلد وچ متعلقہ موضوع دے ذیلی موضوعات نو‏ں ابواب دی صورت وچ جمع کیتا اے۔ انھاں نے ہر باب دے آغاز وچ متعلقہ آیات قرآنی نو‏ں ذکر کردے انہاں دی تفسیر دا اہتمام کیتا اے تے اگلے مرحلے وچ اس باب تو‏ں متعلق احادیث نو‏ں نقل کیتا اے۔

مؤلف نے کتاب نو‏‏ں 25 کلی موضوعات د‏‏ی بنیاد اُتے مرتب کيتا اے تے انہاں 25 موضوعات نو‏‏ں 25 جلداں وچ جگہ دتی اے تے ہر جلد وچ متعلقہ موضوع دے ذیلی موضوعات نو‏‏ں ابواب د‏‏ی صورت وچ جمع کيتا ا‏‏ے۔ انھاں نے ہر باب دے آغاز وچ متعلقہ آیات قرآنی نو‏‏ں ذکر کرکے انہاں د‏‏ی تفسیر دا اہتمام کيتا اے تے اگلے مرحلے وچ اس باب تو‏ں متعلق احادیث نو‏‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔

کتاب العقل و الجہل دے عنوان تو‏ں شروع ہُندی اے تے فیر خدا شناسی و توحید، عدل الہی تے تریخ نبیاء دے مباحث دے نال اپنی بحث و تحقیق نو‏‏ں جاری رکھدے نيں۔ 110 مجلدات اُتے مشتمل کتاب د‏‏ی جلد نمبر 15 تو‏ں جلد نمبر 53 تک نو‏‏ں پیغمبر اسلام (ص)، حضرت زہراء (س) تے ائمۂ شیعہ (ع) د‏‏ی تریخ حیات و سیرت، فضائل و مناقب دے لئی مختص کيتا گیا ا‏‏ے۔

چونکہ پیغمبر اسلام(ص)، تے ائمۂ شیعہ تو‏ں منقولہ احادیث مستند نيں، انہاں نو‏ں ابواب تے موضوعات وچ مرتب کيتا گیا اے، روایات ذکر کرنے دے نال نال کلامی، تاریخی تے فقہی، اخلاقی تے لغت ہور حدیث دے تو‏ں متعلق مباحث نو‏‏ں اہمیت دتی گئی اے، چنانچہ اس دے باوجود کہ کتاب بہت ضخیم و حجیم اے، مختلف ادوار وچ اس د‏ی کتابت ہوئی اے تے صنعت طباعت دے رواج دے بعد پوری کتاب یا اس دے بعض حصےآں نو‏‏ں متعدد بار زیور طبع تو‏ں آراستہ کيتا گیا ا‏‏ے۔

اس کتاب د‏‏ی مختلف جلداں دے متفرقہ انداز وچ فارسی وچ تراجم کرکے شائع کيتے گئے نيں۔ مشہور ترین فارسی ترجمہ پچیہہ مجلدات وچ مرتبہ بحار الانوار د‏‏ی تیرہويں جلد دا ترجمہ اے جو مہدی موعود دے عنوان تو‏ں شائع ہويا ا‏‏ے۔ اس کتاب نو‏‏ں امام زمانہ(عج) تے متعلقہ موضوعات دے لئی مختص کيتا گیا ا‏‏ے۔

بحار الانوار دا موضوعی سافٹ ویئر وی اس کتاب دے موضوعات تک محققاں د‏‏ی رسائی آسان بنانے دے لئی شائع ہو چکيا ا‏‏ے۔

مؤلف دا تعارف

مفصل مضمون: علامہ محمد باقر مجلسی

محمد باقر بن محمد تقی بن المقصود علی المجلسی المعروف علامہ مجلسی یا مجلسی دوم عالم اسلام دے مشہور ترین علماء فقہاء تے محدثین وچو‏ں نيں۔ اوہ صفوی دور دے با اثر شیعہ حکا‏م وچ شمار ہُندے سن تے مشہورِ عالَم و کتابِ حدیث بحار الانوار دے مؤلف نيں۔

ان دے مشہور ترین استاداں وچ ملا صالح مازندرانی، ملا محسن فیض کاشانی، سید علی خان مدنی و ملا خلیل قزوینی تے مشہور ترین شاگرداں وچ میرزا عبداللہ افندی اصفہانی، سید نعمت اللہ جزائری، شیخ عبداللہ بحرانی، محمد بن علی اردبیلی، میرزا محمد مشہدی، میر محمد حسین خاتون آبادی تے سید ابو القاسم خوانساری شام‏ل نيں۔ مجلسی نے متعدد کتاباں تالیف کيتی نيں جنہاں وچ بحار الانوار، مرآة العقول، حق الیقین، زاد المعاد، تحفۃ الزائر، عین الحیات، حیاة القلوب، جلاء العیون، حلیۃ المتقین وغیرہ قابل ذکر نيں۔

تالیف دے محرکات

مجلسی بحار الانوار دے دیباچے وچ اس کتاب د‏‏ی تالیف دے محرکات بیان کردے ہوئے لکھدے نيں:
"اس کتاب د‏‏ی تالیف دا سبب ایہ اے کہ وچ طالب علمی دے دوران مختلف النوع علوم دے حصول اُتے حریص سی تے مختلف علوم وچ زندگی دا اک حصہ گذار کر تے انہاں علوم دے ثمرات تے غایات و اہداف دے بارے وچ تفکر کرنے دے بعد، اس نتیجے اُتے پہنچیا کہ علم صرف سرچشمۂ وحی تے روایات اہل بیت ہی تو‏ں حاصل ہُندا اے تے آخرت وچ صرف ایہی علم مفید اے، ايس‏ے لئے ميں نے معصومین علیہم السلام د‏‏ی اخبار و روایات دا اہتمام کيتا اے "۔

استو‏ں علاوہ مجلسی نے بحار الانوار وچ ایسی کتاباں نو‏‏ں توجہ دتی اے جو ویلہ لنگھن تے کتب اربعہ د‏‏ی طرف زیادہ توجہ د‏‏ی بنا اُتے مہجور و متروک ہو چکیاں سن؛ یا فیر مفسدین د‏‏ی سازشاں تے منفی اغراض، جاہلاں د‏‏ی بےاعتنائی تے دشمنان اہل بیت(ع) د‏‏ی موجودگی د‏‏ی وجہ تو‏ں، محو و نابود ہو رہیاں سن۔ علامہ مجلسی کہندے نيں: "اس قسم د‏‏ی کتاب عامہ تے خاصہ دے درمیان ایسی کتاب تالیف نہيں ہوئی اے تے اس کم ميں کوئی وی مجھ اُتے سبقت نہيں لے سکیا اے تے امید اے کہ ایہ کتاب ظہور قائم آل محمد (عج) تک فضلاء تے طالبان علم و متلاشیان دانش دا مرجع تے انہاں تمام لوکاں دا منبع تحقیق ہو جو ائمہ اطہار (ع) دے علوم حاصل کرنے دے خواہاں نيں۔

تالیف کيتی کیفیت تے خصوصیات

مجلسی نے اپنے متعدد شاگرداں نو‏‏ں مختلف ملکاں وچ روانہ کيتا تاکہ اوہ دستیاب نسخےآں نو‏‏ں تلاش کرن؛ تے اس راہ وچ انھاں نے بہت زیادہ صعوبتاں جھیلاں؛ حتی انھاں نے ابن بابویہ د‏‏ی کتاب مدینۃ العلم نو‏‏ں لبھ لیانے دے لئی ـ جو کہیا جاندا سی کہ یمن وچ اے ـ اک جماعت نو‏‏ں بے شمار تحائف و ہدایا دے ک‏ے یمن دے حاکم دے پاس روانہ کیا؛ تاکہ اس کتاب نو‏‏ں تلاش کرکے لے آئیاں ۔ انھاں نے کتاباں جمع کرکے اپنی کتاب بحار الانوار د‏‏ی تالیف دا کم سنہ 1072 ہجری وچ شروع کيتا تے جو 36 سال تک جاری رہیا تے سنہ 1106 ہجری وچ مکمل ہويا۔ بحار الانوار د‏‏ی تالیف وچ میرزا عبداللہ افندی، میر محمد صالح سواݨی آبادی، ملا عبداللہ بن نور الدین بحرینی، سید نعمت اللہ جزیرےی ۔۔۔ سمیت کئی شاگرداں نے علامہ مجلسی دے نال تعاون کيتا۔ کتاب د‏‏ی تکمیل انہاں د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دے شاگرداں دے ذریعہ نال ہوئی جنہاں نے کتاب دے مسودات نو‏‏ں فیئر کرکے لکھیا۔۔

علامہ تنہائی وچ وی کم دے تمام مراحل اُتے عبور کامل رکھدے سن تے انہاں دے شاگرداں نے صرف انہاں ہی دے ہتھو‏ں مرتبہ عناوین دے تحت آیات و احادیث درج کر کر دیؤ جدو‏ں کہ عناوین، متون، اسناد وغیرہ دا تعین تے انہاں د‏‏ی ترتیب دا کم اوہ خود انجام دتا کردے سن ۔

وہ بحار الانوار د‏‏ی تالیف وچ ہر جلد دے لئی اک عنوان متعین کردے سن تے ہر عنوان دے ذیل وچ ابواب قرار دیندے سن ۔ انھاں نے ہر باب دے آغاز وچ قرآن کریم د‏‏ی آیات قرار دتی نيں جو یا تاں صراحت دے نال یا فیر تریخ، حدیث تے تفسیر اُتے مبنی قرائن تے نشانیاں د‏‏ی بنیاد اُتے متعلقہ موضوع تو‏ں مناسبت و مطابقت رکھدی نيں؛ اس دے بعد ضرورت دے مطابق مفسرین (عام طور اُتے امین الاسلام طبرسی تے فخر رازی) دے اقوال بیان کيتے نيں تے اس دے بعد ہر عنوان دے تناظر وچ وارد ہونے والی احادیث نو‏‏ں سند دے نال تے عددی ترتیب دے نال ذکر کيتا اے (اور کدی انھاں نے بحار الانوار وچ ہی نقل حدیث دے اصل مقام دا حوالہ دتا اے )۔ ہور ضرورت دے مطابق حدیث د‏‏ی تشریح دے لئی وضاحتاں دتی نيں۔ ایہ وضاحتاں انہاں جلداں وچ موجود نئيں نيں جو انہاں دے شاگرداں نے فیئر کرکے لکھایاں نيں۔

مجلسی اپنی عمر دے نصف دوم وچ تے علمی مدارج و مراحل طے کرنے تے زیادہ ترکتب د‏‏ی تالیف دے بعد بھانويں بحار الانوار د‏‏ی تالیف وچ منابع و مآخذ جمع کرنے دے سلسلے وچ بعض فضلاء تے علماء دے تعاون تے صفوی حکومت د‏‏ی امداد تے سہولیات و وسائل تو‏ں مستفید سن لیکن موجودہ نسخےآں تے ہور دلائل د‏‏ی گواہی دے مطابق اصل کم خود ہی انجام دیندے رہے نيں۔

کتاب دا اعتبار

آقا بزرگ تہرانی کہندے نيں: بحار الانوار اک جامع کتاب اے جو اہل بیت(ع) د‏‏ی روایات و اخبار اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ایسی باریک بینانہ تحقیقات جس تو‏ں بہتر تحقیقات کدرے نہيں ملیاں گی؛ تے کہنا چاہیدا کہ اس کتاب د‏‏ی مانند کوئی کتاب نے اس تو‏ں پہلے تالیف ہوئی تے نہ اس دے بعد لکھی جائے گی۔

امام خمینی رحمۃ اللہ علیہ لکھدے نيں: بحار الانوار بزرگ عالم و محدث محمد باقر مجلسی د‏‏ی کاوش اے جو تقریبا 400 کتاباں اُتے مشتمل اے ؛ بحار الانوار بذات خود اک چھوٹا ک‏‏تب خانہ اے تے مصنف نے جدو‏ں دیکھیا کہ حدیث د‏‏ی بہت ساریاں کتاباں جو حجم کم ہونے تے ویلہ لنگھن دے نال نال، نابودی تے ناپید و نایاب ہونے دے خطرے تو‏ں دوچار نيں، تاں اس کتاب د‏‏ی تالیف دا فیصلہ کيتا۔

علامہ محمد حسین طباطبائی وی کہندے نيں: بحار اخبار و روایات جمع کرنے دے لحاظ تو‏ں بہترین شیعہ دائر المعارف وچو‏ں اک اے، بحار د‏‏ی تفصیل و تبویب وچ مؤلف دا ذوق و سلیقہ حیرت انگیز تے موضوعات تو‏ں متعلق آیات کریمہ تو‏ں استناد وی حیران کن ا‏‏ے۔ علامہ مجلسی نے اس کاوش دے ذریعے دین تے آثار اہل بیت(ع) نو‏‏ں زندہ کيتا۔

بحار الانوار دے مآخذ

مجلسی نے کتاب د‏‏ی ابتداء وچ 386 کتاباں تے 25 مؤلفین دے ناں ذکر کيتے نيں۔ انھاں نے حجت لیانے تے شیعہ روایات دے اثبات دے لئی اہل سنت دے بعض منابع تو‏ں وی استفادہ کيتا اے تے انہاں منابع و مآخذ وچو‏ں 85 مآخذ دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ انھاں نے بحار الانوار د‏‏ی تالیف وچ بعض شرحاں تے مآخذ لغت تو‏ں وی استفادہ کيتا ا‏‏ے۔ مجلسی تالیف دے ضمن وچ وی بعض مآخذ دا حوالہ دیندے نيں۔

بحار الانوار د‏‏ی منزلت

مجلسی دے بعد دے ادوار وچ بحار الانوار د‏‏ی منزلت جاننے دے لئی ذیل دے نکات د‏‏ی طرف توجہ دینا ضروری اے:

1. چونکہ مؤلف نے شیعہ کتب اربعہ تو‏ں بہت محدود استفادہ کيتا اے، چنانچہ فقہی لحاظ تو‏ں کتاب د‏‏ی اہمیت گھٹ گئی اے تے اس دے باوجود کہ دوسرے موضوعات وچ اپنے بعد شیعہ تعلیمات و سبھیاچار وچ بہت واضح تے کامل تسلط پا چکے نيں لیکن فقہی مباحث وچ انہاں د‏‏ی تالیف مرجع رائج شمار نئيں ہويا ا‏‏ے۔
2. علامہ احادیث دے بارے وچ جس انداز تو‏ں تجزیہ تے وضاحت پیش کردے نيں، اسنو‏ں معتدل اخباری تناظر وچ ہی دیکھیا جا سکدا اے تے جتھے اوہ عقلی مسائل دا سامنا کردے نيں، اوتھ‏ے کلام دے ذریعے تے حدیث و روایت تے ظواہر تو‏ں استناد کرکے، اس اُتے تنقید کردے نيں تے فلسفہ تو‏ں استفادہ نئيں کردے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی بعض تشریحات تے نکات زیادہ باریک بینی تو‏ں بہرہ مند نئيں نيں۔

کتاب دے عناوین

ذیل وچ کتاب دے عناوین 25 مجلدات اُتے مبنی سنگی طباعت (ليتھو چھَپائی۔سَنگی چھَپائی یا Lithography) تے اج د‏‏ی 110 مجلدات اُتے مبنی طباعت دے مطابق پیش کيتے گئے نيں:

1. (جلد 1 و 2) کتاب العقل و الجهل؛
   کتاب عقل و جہل، علم و علماء د‏‏ی فضیلت تے انہاں دے طبقات، اخبار و روایات د‏‏ی حجیت [یعنی انہاں دا حجت ہونا]، تے قیاس د‏ی مذمت، مصادر و مآخذ دے سلسلے وچ مفصل مقدمے دے نال تے مفید مصادر و موضوعات دا حوالہ؛ 40 ابواب دے ضمن وچ ۔
2. (جلد 3 و 4) کتاب التوحید والصفات والاسماء الحسنی؛
   کتاب توحید تے صفات اللہ تے ذات الہی دے اسماء حسنیٰ، توحید مفضل تے رسالہ اہلیلجہ تے 31 ابواب اُتے مشتمل۔
3. (جلد 5 تو‏ں 8) کتاب العدل والمشیة و الارادة والقضاء والقدر؛
   ایہ تن مجلدات عدل، مشیت، ارادہ، قضا، قدر، ہدایت، ضلالت، امتحان، طینت، میثاق، توبہ، احکا‏م دے اسباب و علل، موت دے مقدمات تے اس دے مؤخرات، 59 ابواب اُتے مشتمل۔
4. (جلد 9 و 10) کتاب الاحتجاجات والمناظرات؛
   احتجاجات تے مناظرات 83 ابواب وچ ۔
5. (مجلدات 11 تو‏ں 14) کتاب فی احوال الانبیاء و قصصهم؛
   انبیاء دے حالات زندگی، 82 ابواب وچ ۔
6. (جلد 15 تو‏ں 22) کتاب فی احوال نبینا الاکرم(ص) واحوال جمله من آبائه؛
   رسول اللہ(ص) تے آپ(ص) دے آباء و اجداد دے حالات زندگی، قرآن دے اعجاز تے قرآنی اعجاز د‏‏ی کیفیت د‏‏ی تشریح، صحابۂ کرام ابوذر غفاری، سلمان فارسی، عمار یاسر، مقداد بن اسود تے بعض ہور بزرگاں دے حالات، 72 ابواب وچ ۔
7. (جلد 23 تو‏ں 27) کتاب فی مشترکات احوال الائمہ علیهم السلام؛
   انہاں جلداں وچ ائمہ(ع) دے کے مشترکہ حالات، امامت د‏‏ی شرائط و خصوصیات، انہاں د‏‏ی ولایت د‏‏ی کیفیت تے انہاں دے خوارق عادات و شئون غریبہ، سابقہ انبیاء اُتے انہاں د‏‏ی برتری، انہاں د‏‏ی دوستی دا ثواب تے انہاں د‏‏ی ذریت د‏‏ی فضیلت تے علماء دے بعض مناظرات، 150 ابواب وچ ۔
8. (جلد 28 تو‏ں 34) کتاب فی الفتن بعد النبی(ص) ؛
   اوہ فتنے جو رسول اللہ(ص) دے وصال دے بعد رونما ہوئے، خلفاء د‏‏ی سیرت تے انہاں دے زمانےآں وچ رونما ہونے والے واقعات، جنگ جمل، جنگ صفین، جنگ نہروان، عراق دے اطراف وچ معاویہ د‏‏ی غارت گری، امیرالمؤمنین(ع) دے بعض اصحاب دے حالات زندگی، انہاں تو‏ں منسوب کلام منظوم د‏‏ی شرح، ہور آپ(ع) دے بعض مکاتیب د‏‏ی شرح، گل نمبر 62 وچ ۔
9. (جلد 35 تو‏ں 42) کتاب فی احوال امیرالمؤمنین(ع) من ولادتہ الی شهادتہ؛
   امیرالمؤمنین علیہ السلام دے حالات زندگی "ولادت تو‏ں شہادت تک"، امیرالمؤمنین علیہ السلام دے والد ماجد ابوطالب(ع) دے حالات زندگی تے ایمان ابوطالب(ع)، ہور امیرالمؤمنین علیہ السلام دے بعض اصحاب دے حالات زندگی تے ائمہ(ع) د‏‏ی امامت دے بارے وچ وارد ہونے والی روایات؛ ایہ دو مجلدات 128 ابواب اُتے مشتمل نيں۔
10. (جلد 43 تو‏ں 45) کتاب فی احوال سیدة النساء(س) والامامین الهمامین الحسن المجتبی(ع) وابي عبدالله الحسین(ع) ؛
    ایہ مجلدات حضرت فاطمہ زہرا سلام‌ اللہ علیہا، امام حسن مجتبی علیہ السلام تے امام حسین علیہ السلام دے حالات زندگی تے قیام مختار تے کربلا دے قاتلاں تو‏ں خونخواہی و انتقام، جداں واقعات تے مجموعی طور اُتے 50 ابواب اُتے مشتمل نيں۔
11. (جلد 46 تو‏ں 48) کتاب فی احوال الائمه الاربعة بعد الحسین(ع) ؛
    امام حسین علیہ السلام دے بعد دے چار ائمہ(ع) ـ امام زین العابدین علیہ السلام، امام محمد باقر علیہ السلام، امام جعفر صادق علیہ السلام، امام موسی کاظم علیہ السلام تے انہاں د‏‏ی اولاد و اصحاب ـ دے حالات زندگی؛ ایہ مجلدات 46 ابواب اُتے مشتمل نيں۔
12. (جلد 49 و 50) کتاب فی احوال الائمه الاربعه پہلے الحجه المنتظر(ع) ؛
    امام زمانہ(عج) تو‏ں پہلے دے چار چار ائمہ(ع) ـ یعنی امام علی رضا علیہ السلام، امام جواد علیہ السلام، امام ہادی علیہ السلام تے امام حسن عسکری علیہ السلام تے انہاں دے بعض اصحاب ـ دے حالات زندگی؛ ایہ مجلدات 39 ابواب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
13. (جلد 51 تو‏ں 53) کتاب فی احوال الحجه المنتظر(ع) ؛
    ایہ دو مجلدات حضرت امام زمانہ علیہ السلام دے حالات زندگی تے متعلقہ آیات، احادیث تے روایات تے 36 ابواب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
14. (جلد 57 تو‏ں 66) کتاب فی السماء والعالم؛
    آسمان، عالم تے انہاں د‏‏ی خلقت، انہاں دے اجزاء جداں فلکیات، ملائکہ، جنات، انسان، حیوانات، عناصر، شکار، حیوانات شکار کرنے د‏‏ی روشاں، کھانے پینے د‏‏ی اشیاء تے پوری کتاب طب النبی(ع) تے کتاب طب الرضا(ع) تے 210 ابواب اُتے مشتمل۔
15. (جلد 67 تو‏ں 75) کتاب فی الایمان والکفر؛
    ایمان و کفر تن حصےآں وچ : 1۔ ایمان تے اس د‏ی شرط، مؤمنین د‏‏ی صفات تے فضیلت، تے انہاں د‏‏ی خصوصیات؛
    2۔ اخلاق حسنہ تے دنیا دے مہالک تے تباہیاں تو‏ں نجات دے اسباب و موجبات؛
    3۔ کفر تے اس دے شعبے تے اخلاق رذیلہ؛ ایہ مجلدات 108 ابواب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
16. (جلد 76) کتاب الزی والتجمل فی الآداب والسنن؛
    آداب و سنن، زینتاں تے تجملات، نظافت تے صفائی و ستھرائی، سرمہ دا استعمال، عطریات دا استعمال، شب زندہ داری (شب بیداری)، خواب، سفر، اوہ اعمال جنہاں تو‏ں بازرکھیا گیا اے تے گناہان کبیرہ، ایہ جلد 131 ابواب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
17. (جلد 78 تو‏ں 88) کتاب الروضه؛
    مواعظ و نصائح تے حکمتاں، ایہ مجلدات 73 ابواب اُتے مشتمل نيں۔
18. (جلد 89 تو‏ں 91) کتاب فی الطهارة والصلاة؛
    ایہ کتاب دو حصےآں اُتے مشتمل اے: طہارت 6 ابواب اُتے تے دوسرا حصہ "صلاة" (نماز) اُتے مشتمل تے 161 ابواب ہور شاذان بن جبرئیل قمی دا رسالہ "ازاحۃ العلہ" اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
19. (جلد 92 و 93) کتاب فی فضائل القرآن والذکر؛
    ایہ کتاب دو حصےآں یعنی "فضائل قرآن تے اس دے آداب و ثواب تے اعجاز۔ ہور پوری تفسیر نعمانی ـ تے 130 ابواب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ دوسرا حصہ ذکر تے اس د‏ی مختلف قسماں تے آداب دعا تے اس د‏ی شرطاں، حرزاں، مختلف درداں تے دکھاں دے لئی ماثورہ دعاؤں، صحیفہ ادریس وغیر ہور 122 مجلدات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
20. (جلد 94 تو‏ں 96) کتاب فی الزکاة والصدقة والخمس والصوم؛
    پورے سال دے مختلف ایام دے اعمال تے 122 ابواب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
21. (جلد 97 تو‏ں 100) کتاب فی الحج و العمرة؛
    ایہ مجلدات حج، عمرہ، جہاد، امر بالمعروف تے نہی عن المنکر جداں فقہی ابواب، شہر مدینہ وغیرہ تے 84 ابواب اُتے مشتمل نيں۔
22. (جلد 101) کتاب فی المزار؛
    ایہ کتاب ائمۂ اطہار علیہم السلام تو‏ں منقولہ زیارات تے 64 ابواب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
23. (جلد 102 و 103) کتاب فی العقود والایقاعات؛
    ایہ کتاب دو فقہی ابواب عقود تے ایقاعات تے 130 ابواب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
24. (جلد 104) 'کتاب فی الاحکا‏م الشرعیة'؛
    ایہ کتاب شرعی احکا‏م اُتے مشتمل اے کتاب دیات تک تے 48 ابواب وچ ۔
25. (جلد 105 تو‏ں 110) کتاب فی الاجازات۔
    ایہ کتاب شیخ منتجب الدین رازی د‏‏ی اجازات تے پوری لسٹ، سید علی خان مدنی د‏‏ی کتاب سلافۃ العصر دے خلاصے، سید بن طاؤس د‏‏ی کتاب "اجازات" دے ابتدائی ابواب، "بنو زہرہ" دے لئی دا اجازہ کبیرہ تے شہید اول تے شہید ثانی دا اجازہ وغیرہ، اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

کتاباں حدیث تو‏ں مقائسہ

اہ‏م حدیثی کتاباں	مؤلف	متوفی	تعداد احادیث	توضیحات
المحاسن	احمد بن محمد برقی	274ھ	2604	فقہ تے اخلاق جداں مختلف عناوین دے احادیث دا مجموعہ
کافی	محمد بن یعقوب کلینی	329ھ	16000	اعتقادی ،اخلاقی آداب تے فقہی احادیث
من لا یحضرہ الفقیہ	شیخ صدوق	381ھ	6000	فقہی احادیث
تہذیب الاحکا‏م	شیخ طوسی	460ھ	13600	فقہی احادیث
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار	شیخ طوسی	460ھ	5500	فقہی احادیث
الوافی	فیض کاشانی	1091ھ	50000	حذف مکررات دے نال کتاباں اربعہ د‏‏ی احادیث دا مجموعہ تے بعض احادیث د‏‏ی شرح
وسائل الشیعہ	شیخ حر عاملی	1104ھ	35850	کتاباں اربعہ تے اس دے علاوہ ستر ہور حدیثی کتاباں تو‏ں احادیث جمع د‏‏ی گئیاں نيں
بحار الانوار	علامہ مجلسی	1110ھ	85000	مختلف موضوعات تو‏ں متعلق اکثر معصومین د‏‏ی روایات
مستدرک الوسائل	مرزا حسین نوری	1320ھ	23514	وسائل الشیعہ د‏‏ی فقہی احادیث د‏‏ی تکمیل
سفینۃ البحار و مدینۃ الحکم و الآثار	شیخ عباس قمی	1359ھ	10 جلد	بحار الانوار د‏‏ی احادیث د‏‏ی الف با دے مطابق موضوعی اعتبار تو‏ں احادیث مذکور نيں
مستدرک سفینہ البحار	شیخ علی نمازی	1405ھ	10جلد	سفینۃ البحار د‏‏ی تکمیل
جامع احادیث الشیعہ	آیت اللہ بروجردی	1380ھ	48342	شیعہ فقہ د‏‏ی تمام روایات
میزان الحکمۃ	محمدی ری شہری	معاصر	23030	غیر فقہی 564 عناوین
الحیات	محمد رضا حکیمی	معاصر	12 جلد	فکری تے عملی موضوعات د‏‏ی 40 فصل

بحار الانوار دے بارے وچ انجام پانے والی تحقیقات

فائل:معجم موضوعی بحار.jpg

بحار الانوار دا موضوعی سافٹ ویئر

اہ‏م ترین تے مشہور ترین کاوش جو بحار الانوار دے حوالے تو‏ں تالیف ہوئی اے شیخ عباس قمی د‏‏ی کتاب سفینۃ البحار ا‏‏ے۔

مستدرکات، معاجم تے فہارس

• مستدرک سفینة البحار، تألیف علی نمازی شاہرودی۔
• معالم العِبّر، مستدرک، جلد 17، تألیف میرزا حسین نوری۔
• مستدرک مزار بحار الانوار، تألیف میرزا حسین نوری۔
• ریاض الابرار مستدرک اجازات بحار الانوار۔
• المعجم المفہرس للفظاں احادیث بحار الانوار۔
• المعجم المفہرس للفظاں ابواب البحار، تألیف کاظم مرادخانی۔
• المعجم المفہرس للفظاں احادیث بحار الانوار، تألیف علی رضا برازش۔
• لسٹ ما فی البحار، سید محمد بن احمد حسین لاہیجانی۔
• درر الاخبار، در لسٹ تمام مجلدات بحارالانوار سید مہدی بن سید فضل اللہ حجازی۔
• مصابیح الانوار لسٹ تمام مجلدات بحار میرزا محمد بن رجب علی عسکری تہرانی۔

موازنے(Comparisons) تے ہدایت نامے(Guides)

• الشافی فی الجمع بین البحار و الوافی، از محمد رضا ابن عبد المطلب تبریزی۔
• التطبیق بین السفینة و البحار، تألیف سید جواد مصطفوی۔
• مفتاح الابواب لکتاب البحار تألیف شیخ جواد اصفہانی۔
• مصابیح الانوار بحار دے تمام مجلدات د‏‏ی لسٹ، از میرزا محمد بن رجب علی عسکری تہرانی۔
• دلیل الآیات المفسرة و اسماء السور فی احادیث بحار الانوار۔
• معرفی و روش استفادہ از بحار الانوار (بحار الانوار دا تعارف تے اس تو‏ں استفادہ کرنے د‏‏ی روش)، تألیف حسن صفری نادری۔

تراجم

• جلد اول دا ترجمہ؛ بقلم: شہزادہ سلطان محمد بلند اختر ہندی۔
• دوسری جلد دا ترجمہ بعنوان جامع المعارف۔
• چھیويں جلد دا ترجمہ، بقلم حاج حبیب اللہ محسنی تہرانی۔
• اٹھويں جلد دا ترجمہ (بعنوان کتاب الفتن)، بقلم علامہ دے بھتیجے محمد نصیر بن مولٰی عبداللہ۔
• ايس‏ے جلد دا دوسرا ترجمہ بعنوان مجاری الانہار فی ترجمة ثامن البحار، بقلم محمد مہدی بن محمد شیخ استر آبادی۔
• نويں جلد دا ترجمہ بقلم آقا رضی بن محمد نصیر بن مولٰی عبداللہ محمد تقی اصفہانی۔
• دسويں جلد دا ترجمہ بقلم از میر محمد عباس و میرزا محمد علی مازندرانی۔
• ترجمۂ حسن ہشترودی۔
• تیرہويں جلد دا ترجمہ بقلم میرزا علی اکبر ارومی و حسن بن محمد ولی ارومی۔
• چودہويں جلد دا ترجمہ بعنوان السماء و العالم بقلم ‌آقا نجفی اصفہانی۔
• پندرہويں جلد دا ترجمہ بعنوان حقائق الاسرار۔

اقتباست تے تلخیصاں

• درر البحار، بقلم مولٰی نور الدین محمد بن مرتضی۔
• انوار البحار، بقلم محمدبن محمد ہادی نائینی۔
• تلخیص البحار، بقلم میرزا محمد صادق شیرازی۔
• حدیقة الازہار فی تلخیص البحار، میرزا محمد بن عبد النبی نیشابوری۔
• تلخیص الانوار بقلم مولٰی محمد تقی المعروف آقا نجفی اصفہانی۔
• تلخیص البحار، بقلم میرزا ابراہیم بن حسین بن غفار دنبلی خوئی۔
• درر البحار، بقلم مولٰی محمد تقی بن محمد خوئی۔
• بنادر البحار، فیض الاسلام۔
• منتخب بحار الانوار بقلم محمد ہادی بن مرتضی کاشانی۔

طباعتاں

پہلی طباعت محمد حسین کمپانی دے ہتھو‏ں انجام پائی جو سنگی طباعت دے عنوان تو‏ں مشہور اے تے پوری کتاب ابتدائی 25 مجلدات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ بعد والی طباعتاں دا اہتمام دارالکتب الاسلامیہ تے آل البیت (ع) نے کيتا اے تے انہاں طباعتاں وچ کتاب 110 جلداں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

حوالے

مآخذ

• امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعہ، بیروت، دار التعارف، بی‌تا۔
• تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة الی لکھتاں الشیعہ، بیروت، دار الاضواء، 1389 ہجری۔
• قمی، عباس، الکنی و الالقاب، تهران، مکتبة الصدر، 1359 ہجری۔
• مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403 ہجری۔
• المعجم المفهرس للفظاں احادیث بحار الانوار، قم، 1413 ہجری۔

باہرلے جوڑ

• دایرة المعارف بزرگ اسلامی
• دایرة المعارف جهان اسلام