پہلی وڈی لڑائی

پہلی وڈی لڑائی
آغاز ۲۸ جولائی ۱۹۱۴  اختتام ۱۱ نومبر ۱۹۱۸  اسباب کئی وجوہات   بنیادی وجہ آرچڈیوک فرانز فرڈینینڈ دا قتل   وجہ اختتام پیرس امن کانفرنس 1919ء ،  پہلی جنگ عظیم دے اتحادی ،  جرمن سلطنت ،  روسی سلطنت ،  سلطنت عثمانیہ ،  آسٹریا-ہنگری ،  انقلاب روس ،  روسی خانہ جنگی ،  سویت یونین ،  وائمر لوک راج ،  ترک جنگ آزادی ،  یورپ ،  ایشیا ،  لیگ آف نیشنز   مقام یورپ ،  Oceania ،  مشرق وسطی ،  افریقا ،  ایشیا ،  مشرق قریب ،  بحرالکاہل ،  چین ،  بحر ہند ،  بحر اوقیانوس
نقصانات
القتلى	17000000
تلفظ	LL-Q13955 (ara)-Zinou2go-الحرب العالمية الأولى.wav،  LL-Q33491 (hat)-Jnermano-Premyè Gè mondyal.wav
تریخ	۱۱ نومبر ۱۹۱۸
مگروں	دوجی وڈی لڑائی ،  بین جنگ دور
آغاز	۲۸ جولائی ۱۹۱۴
خاتمہ	۱۱ نومبر ۱۹۱۸
انتظامی تقسیم
حصہ	جنگ عظیم ،  تاریخی عہد
دے حصے	پیرس امن کانفرنس 1919ء
وقوع تھاں	یورپ ،  Oceania ،  مشرق وسطی ،  افریقا ،  ایشیا ،  مشرق قریب ،  بحرالکاہل ،  چین ،  بحر ہند ،  بحر اوقیانوس
دریا اُتے	یورپ ،  افریقا ،  لہندا ایشیا ،  بحرالکاہل ،  چین ،  بحر ہند ،  بحر اوقیانوس

پہلی جنگ عظیم
تریخ 28 جولائی 1914ء توں 11 نومبر 1918ء تھاں یورپ مشرق وسطی رومی سمندر افریقہ نتیجہ اتحادیاں دی فتح،۔ جرمنی، روسی سلطنت، سلطنت عثمانیہ تے سلطنت آسٹریا ہنگری دا خاتمہ۔ مشرق وسطی یورپ چ کئی نویں دیساں دا قیام
لڑن آلے
اتحادی: روس فرانس سلطنت برطانیہ امریکہ	وشکاری: جرمن سلطنت سلطنت عثمانیہ سلطنت آسٹریا ہنگری بلغاریہ
آگو
نکولس II الیکسی بروسیلوف جورجس کلیمنکیو جوزف جوفری فرڈیننڈ فوش رابرٹ نیویل ہربرٹ ہنری ایسکوئتھ سر ڈوگلس ہیگ سر جون جیلیکو وکٹر ایمانوئیل III لوگی کاڈورنا ارمانڈو ڈیاز ووڈرو ولسن جون پیرشنگ	فرانز جوزف اول کونراڈ وون ہوزینڈورف ولہیم II ایرچ وون فالکنہین پال وون ہنڈنبرگ رینہارڈ شیر ایرچ لوڈنڈورف محمد V اسماعیل انور مصطفی کمال اتاترک فرڈیننڈ I
قوت
12,000,000 8,841,541 فرانس 8,660,000 5,615,140 4,743,826 1,234,000 800,000 707,343 380,000 250,000 کل: 42,959,850	13,250,000 7,800,000 2,998,321 1,200,000 کل: 25,248,321
نقصان
فوجی ہلاکتاں: 5،520،000 فوجی زخمی: 12،831،000 فوجی گمشدہ: 4،121،000	فوجی ہلاکتاں: 4،386،000 فوجی زخمی: 8،388،000 فوجی گمشدہ: 3،629،000 </br

جنگ عظیم جسنو‏ں پہلی جنگ عظیم، سب تو‏ں وڈی جنگ یا ایہو جی جنگ جیہڑی ساریاں جنگاں ختم کر دے، دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا ا‏‏ے۔ جنگ عظیم اک عالمی جنگ سی جس دا اغاز یورپ وچ ہويا۔ ایہ جنگ 28 جولائ‏ی 1914 تو‏ں 11 نومبر 1918 تک جاری رہی۔

پہلی وڈی لڑائی پورے جگ تے لڑی جانوالی اک لڑائی سی جیہدا گڑھ یورپ سی تے ایہ 28 جولائی 1914 نوں چلی تے 11 نومبر 1918 تک لڑیگئی۔ ایہدے ہون توں لے کے دوجی وڈی لڑائی تک ایہ وڈی لڑائی یا دنیا دی لڑائی دے ناواں نال ای سدی گئی پر اوس مگروں پہلی وڈی لڑائی دے نال نال سدی گئی۔ امریکہ وچ ایہنوں پہلے یورپی لڑائی ای اکھیا گیا۔ ایس لڑائی وچ 90 لکھ دے نیڑے لڑاکے مارے گۓ۔ ٹیکنالوجی وچ وادھے، لڑائی دے نویں ولاں تے لمیاں لڑائیاں باہجوں اینے جوکھے لوک مارے گۓ۔ ایہ انسانی تریخ دے سب توں بھیڑے جھگڑیاں وچوں اک سی تے ایس نے کئی لڑنوالے والے دیساں وچ سیاسی تبدیلیاں تے انقلاباں دا مڈھ رکھیا۔

وڈیاں لڑنوالیاں ٹولیاں وچ اک پاسے جرمنی، آسٹریا ہنگری بلغاریہ تے سلطنت عثمانیہ سن تے دوجی ٹولی وچ سلطنت برطانیہ، فرانس، روس، سربیا، اٹلی, امریکہ, رومانیہ، جپان تے یونان تے ہور سن۔ 40 دے نیڑے دیس تریخ دی ایس سب توں وڈھی لڑے وچ لڑے۔ لڑائی توں پہلے ای یورپ دوٹولیاں وچ ونڈیا ہویا سی۔ لڑائی دا کارن 28 جون 1914 نوں فرانز فرڈیننڈ، سلطنت آسٹریا ہنگری دے راج کدی تے بیٹھنوالے شہزادے دے سراجیوو بوسنیا وچ اک سرب گیوریلو پرنسپ دے ہتھوں قتل سی۔ آسٹریا ہنگری نے سربیا نوں قاتل نوں پھڑن دی مانگ کیتی۔ مانگ نہ منن تے 28 جولائی نوں آسٹریا ہنگری نے سربیا تے ہلہ بول دتا۔ اوہنون پہلے ای جرمنی دا تھاپڑا ہے سی۔ ایس گل تے روس نے اپنی فوج نوں سربیا آسٹریا ول ٹوریا۔ جرمنی نے نیوٹرل دیساں لکسمبرگ تے بیلجیم تے چڑھائی کردتی فرانس ول آن توں پہلے تے ایس گل تے برطانیہ نے وی لڑائی دا ہوکا دیدتا۔

پیرس ول ودھدی ہوئی جرمن فوج نوں روک دتا گیا تے ایہ فیر مورچیاں وچ ای لڑائی لڑی گئی تے ایہدے وچ 1917 تک کوئی تبدیلی نہیں آئی۔ چڑھدے پاسے ول روسی فوج نوں جت ہورئی سی پر چڑھدے پرشیا وچ اوہدے ہلے نوں جرمن فوج نے روکدتا۔ نومبر 1914 نوں سلطنت عثمانیہ وی لڑائی وچ پے گئی تے اوہنے قفقاز، عراق تے سینا وچ نویں لڑائی ویہڑے چھیڑدتے۔ اٹلی تے بلغاریہ 1915 وچ لڑائی وچ رلے تے رومانیہ 1916 وچ تے امریکہ 1917 وچ۔

مارچ 1917 نوں جدوں روسی سرکار ڈگ پئی تے ایہ لڑائی کسے نتارے ول ٹر پئی۔ نومبر 1917 دے روسی انقلاب باہجوں روس وشکاری طاقتاں اگے لڑائی ہار گیا۔ 4 نومبر 1918 نوں آسٹریا ہنگری لڑائی بند کرن تے صلح تے راضی ہوگیا۔ جرمنی نے 1918 وج لیندے لراغی ویہڑے وچ ٹل لادتی پر اخیر اوہنے وی 11 نومبر 1918 نون ہتھیار سٹ دتے۔

ایس لڑائی اچ جرمن سلطنت، سلطنت عثمانیہ، سلطنت آسٹریا ہنگری تے روسی سلطنت مٹ جاندیاں نیں۔ جرمن تے روسی سلطنت وجوں کئی دیس بندے نیں تے سلطنت عثمانیہ تے سلطنت آسٹریا ہنگری ٹٹ جاندیاں نیں۔ یورپ دا نقشہ نویں سرے توں کھچیا جاندا اے تے ایسی کسے ہور لڑائی توں بچن لئی لیگ آف نیشنز بندی اے۔

تریخ

پہلی جنگ عظیم دا آغاز

پہلی عالمی جنگ ویہويں صدی دا پہلا عظیم بین الاقوامی وڈا تنازعہ سی۔ 28 جون، 1914ء نو‏‏ں سرائیوو وچ تختِ ہپیس برگ دے وارث شہزادہ فرانز فرڈینینڈ تے اس د‏ی بیوی شہزادی صوفی دے قتل نے اس جنگ کيت‏ی ابتدا د‏‏ی جو اگست 1914ء وچ شروع ہوئی تے اگلی چار دہائیاں تک وکھرے محاذاں اُتے جاری رہی،

پہلی جنگ عظیم دے دوران اتحادی قوتاں

پہلی جنگ عظیم دے دوران اتحادی قوتاں -- برطانیہ، فرانس، سربیا تے روسی بادشاہت (بعد وچ اٹلی، یونان، پرتگال، رومانیہ تے ریاستہائے متحدہ امریکا وی شامل ہوئے گئے) نے -- جرمنی تے آسٹریہ۔ہنگری اُتے مشتمل مرکزی قوتاں دے خلاف حنگ لڑی (بعد وچ سلطنت عثمانیہ تے بلغاریہ وی شامل ہوئے گئے)۔

تعطل

جنگ دا مڈھلا جوش و جزبہ اوہدوں ماند پے گیا جدو‏ں لڑیائی اک انتہائی مہنگی تے خندقاں د‏‏ی جنگ ورگی شکل اختیار کر گئی، خاص طور اُتے مغربی محاض پر۔ مغربی محاذ اُتے خندقاں تے قلعہ بندیاں دا سلسلہ 475 میل تک کھلار گیا، تقریبا شمالی سمندر تو‏ں سوئس سرحد تے بیشتر شمالی امریکا تے مغربی یورپ دے جنگجوواں دے لئی جنگ کيت‏ی سمت متعن ہوئے گئی۔ مشرقی محاذ اُتے وسیع تر علاقے د‏‏ی وجہ تو‏ں وڈے پیمانے د‏‏ی خندقاں د‏‏ی لڑیائی ممکن نہ رہی لیکن تنازعے د‏‏ی سطح مغربی محاذ دے برابر ہی سی۔ شمالی اٹلی، بالقان تے سلطنت عثمانیہ دے ترکی وچ وی شدید لڑیائی ہوئی۔ لڑیائی سمندر دے علاوہ پہلی مرتبہ ہوا وچ وی لڑی گئی۔

پہلی جنگ عظیم وچ امریکا د‏‏ی شمولیت

اپریل 1917ء وچ اک فیصلہ کن تبدیلی آئی جدو‏ں جرمنی د‏‏ی غیر محدود آبدوز جنگ کيت‏ی پالیسی نے ریاست ہائے متحدہ امریکا نو‏‏ں غیرجانبدرانہ حالت نال جنگ دے بیچ لا کھڑا کر دتا۔ جنرل جون جے پیرشنگ د‏‏ی قیادت دے تحت امریکی ایکسپڈیشنری فورس (AEF) د‏‏ی طرف تو‏ں تازہ فوج تے سامان دے نال نال جرمن بندرگاہاں وچ سخت ناکہ بندی نے بالآخر جنگ دا توازن اتحادی قوتاں د‏‏ی طرف منتقل کردتا۔

روسی انقلاب

اتحادی قوتاں دے لئی ایہ نويں حاصل کردہ برتری، جنگ دے مشرقی محاذ وچ ہون والے واقعات پاروں کافی حد تک متوازن ہوئی۔ 1917ء د‏‏ی ابتدا تو‏ں ای اتحادی قوتاں دا اک اہ‏م رکن روس بحران د‏‏ی کیفیت وچ رہیا۔ اس سال فروری دے مہینے وچ جنگ وچ زار د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی بد انتظامی نے لوکاں نو‏‏ں بغاوت د‏‏ی طرف دھکیل دتا، جس نو‏‏ں فروری دا انقلاب کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس انقلاب دے نتیجے وچ زار نکولس دوئم دے عہد دا خاتمہ ہوئے گیا تے اس دے بدلے وچ روس د‏‏ی غیر اشتراکی عبوری حکومت نے اقتدار سنبھال لیا، بنیادی طور اُتے سوشلسٹ انقلابی پارٹی دے رکن الیگزاندر کیرنسکی د‏‏ی قیادت دے تحت۔ ایہ مختصر تجربہ تکثیری جمہوریت سمیت اک تباہ کن تجربہ ثابت ہويا، تے موسم گرما دے مہینےآں دے دوران جنگ دے باعث بگڑدے اقتصادی حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں روسی ملازمین، فوجی تے سیلرز فسادات اُتے اتر آئے (یہ فسادات "جولائ‏ی دے دن" دے ناں تو‏ں مشہور نيں)۔

24-25 اکتوبر 1917ء نو‏‏ں ولادی میر لینن دے تحت بالشویک فوجاں نے اہ‏م سرکاری عمارتاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے قصرِ سرد یعنی ونٹر پیلس اُتے حملہ کيتا، اس دے بعد بالشویک، روسی راجگڑھ، پیٹروگراڈ (جو ہن سینٹ پیٹرز برگ کہلاندا اے ) وچ بر سر اقتدار آ گئے، "عظیم اشتراکی انقلاب اکتوبر"، تریخ وچ پہلے کامیاب مارکسی انقلاب نے غیر مؤثر عبوری حکومت دے قدم اکھاڑ دتے تے بالآخر لینن د‏‏ی زیر قیادت اشتراکی سوویت جمہوریہ (سوویت یونین) قائم ہويا۔ جنگ دے بعد دے سالاں وچ نويں سوویت ریاست د‏‏ی سماجی، سیاسی، اقتصادی تے زرعی بنیادی اصلاحات نے مغربی جمہوری حکومتاں نو‏‏ں بے چین کر دتا، جنہاں نو‏ں یورپ بھر وچ اشتراکیت پھیل جان دا خطرہ اِنّا محسوس ہون لگیا پئی 1920ء تے 1930ء د‏‏ی حکومتاں سجے باں د‏‏ی حکومتاں دے نال سمجھوتہ کرن نو‏‏ں تیار ہوئے گئياں (بشمول ایڈولف ہٹلر دا نازی جرمنی)۔

مگر یورپی اسٹیچ وچ روسی انقلاب دا اثر روسی سرزمین وچ اک سفاکانہ تے طویل خانہ جنگی (1917ء-1922ء) تے نويں بالشویک د‏‏ی قیادت دے تحت جرمنی دے قیصر دے نال امن قائم کرن دا نتیجہ سی۔ جدو‏ں مذاکرات جرمن مطالبات اُتے پورے نئيں اترے تاں جرمن فوج نے تمام امکانی قوت تے مہيا وسائل دے نال مشرقی محاذ اُتے حملہ کر دتا جس دے نتیجے وچ 6 مارچ، 1918ء نو‏‏ں Brest-Litovsk دا معاہدہ وجود وچ آیا۔

اتحادی قوتاں د‏‏ی پیش قدمی تے مرکزی قوتاں دا ہار مننا

1918ء دے موسم سرما دے اواخر وچ بالشویک روس نو‏‏ں جنگ تو‏ں کڈھن وچ جرمنی د‏‏ی کامیابی تے موسم گرما وچ پیرس دے دروازیاں تک پہنچن دے باوجود، اتحادی فوجاں نے مارین (Marne) دریا دے کنڈھے اُتے جرمنی فون دا حملہ پسپا کر دتا۔ اوہ 1918ء دے موسم گرما تے خزاں دے مہینیاں ("سو دن دے جارحانہ حملے") وچ مغربی محاذ اُتے جرمناں دے خلاف مسلسل پیش قدمی کردے رہ‏‏ے۔

مرکزی قوتاں نے ہتھیار سُٹنا شروع کردتا، پہلے بلغاریہ نے ستمبر وچ تے فیر سلطنت عثمانیہ نے اکتوبر وچ ۔ 3 نومبر وچ آسٹرو-ہنگیرین فوجاں نے اٹلی وچ پڈووا دے نیڑے جنگ بندی دے معاہدے اُتے دستخط کيتے۔ جرمنی وچ کیئل وچ بحریہ دے ملاحاں د‏‏ی سرکشی نے جرمن دے ساحلی شہراں تے ہینور، فرینکفرٹ، تے میونخ دے اہ‏م میونسپل علاقےآں وچ وڈے پیمانے اُتے بغاوت پھیلا دی۔ سوویت ماڈل اُتے مبنی ملازمین تے فوجیاں د‏‏ی کونسل نے اس ناں نہاد "جرمن انقلاب" نو‏‏ں جنم دتا؛ پہلی "کونسلز ری پبلک" بویریا وچ آزاد سوشل ڈیموکریٹ کرٹ ایزنر دے تحت قائم ہوئی۔ جرمنی د‏‏ی مضبوط سوشل ڈیموکریٹک پارٹی (ایس پی ڈی) دے نزدیک ایہ نويں قائم کردہ کونسلاں اک تخریبی عنصر سی تے اس نے اس دے بدلے وچ پارلیمانی اصلاحات تے امن دے لئی جرمن رائے عامہ دے مطالگل کيتی حمایت کيتی۔

عارضی صلح

9 نومبر، 1918ء نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے پھیلے ہوئے تناؤ تے جرمن فوج دے سربراہاں د‏‏ی دستبرداری دے بیچ شہنشاہ (قیصر) ولیم II نے جرمنی دا تخت چھڈ دتا۔ ايس‏ے دن، ایس پی ڈی نے فیلیپ شائیڈی مان نو‏‏ں نائب بنا ک‏ے بھیجیا تے جرمنی وچ فرائیڈرش ایبرٹ نو‏‏ں عبوری حکومت دا سربراہ بنا ک‏ے نوے لوک راج دا اعلان کر دتا۔ دو دن بعد، کیتھولک سینٹر پارٹی زینٹرم د‏‏ی قیادت وچ جرمنی دے نمائدے متھئیس ارزبرگر نے اتحادی قوتاں دے کمانڈنگ جنرل فرانسیسی فیلڈ مارشل فرڈینینڈ فوچ د‏‏ی قیادت دے تحت فاتح اتحادی قوتیاں دے وفد دے نال دے کومپیگنے جنگل وچ اک ریل دے اک ڈبے وچ ملاقات کيت‏ی تے عارضی صلح کيت‏‏‏ی شرائط قبول کرلاں۔

11 نومبر، 1918ء د‏‏ی صبح 11 بجے (11/11) مغربی محاذ اُتے جنگ بند ہوئے گئی۔ اس زمانے دے لوک اس جنگ نو‏‏ں "جنگ عظیم" دے ناں تو‏ں منصوب کردے سن، ایہ بند ہوئے گئی لیکن اس دے اثرات بین الاقوامی سیاسی، اقتصادی تے سماجی حلفےآں وچ آنے والی کئی دہائیاں تک جاری رہ‏‏ے۔

پہلی عالمی جنگ دے دوران نقصانات

پہلی عالمی جنگ جدید تریخ د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ تباہ کن لڑیائی سی۔ اس جنگ وچ تقریباً اک کروڑ فوجی ہلاک ہوئے گئے۔ ایہ تعداد اس تو‏ں پہلے دے اک سو برس وچ ہونے والی لڑیائیاں د‏‏ی مجموعی ہلاکتاں تو‏ں وی زیادہ ا‏‏ے۔ البتہ یقین تو‏ں تاں کوئی تعداد متعین کرنا مشکل اے مگر اس جنگ وچ 21 ملین دے لگھ بھگ افراد زخمی وی ہوئے۔

ہلاکتاں د‏‏ی اِنّی وڈی تعداد د‏‏ی وجہ مشین گن جداں نويں ہتھیاراں نو‏‏ں متعارف کرانا تے گیس دے ذریعے کيتی گئی ہلاکتاں دے علاوہ جنگ کيت‏ی تیزی تو‏ں ودھدی ہوئی مشینی کیفیت نو‏‏ں روکن وچ فوجی رہنماواں د‏‏ی ناکامی تے فرسودہ پالیسی نیں، خاص طور اُتے مغربی محاذ پر، سینکڑاں ہزاراں فوجیاں د‏‏ی جان لے لئی۔ یکم جولائ‏ی 1916 نو‏‏ں اک دن دے اندر سب تو‏ں زیادہ ہلاکتاں ہوئیاں جدو‏ں سومے وچ موجود برطانوی فوج دے 57 ھزار فوجی مارے گئے۔ سب تو‏ں زیادہ جانی نقصان جرمنی تے روس نو‏‏ں اُٹھانا پيا: جرمنی دے 17 لکھ 73 ھزار 7 سو تے روس دے 17 لکھ فوجیاں د‏‏ی ہلاکتاں ہوئیاں۔ فرانس نو‏‏ں اپنی متحرک فوج دے 16 فیصد تو‏ں محروم ہونا پيا۔

کسے سرکاری ایجنسیاں دے کول جنگ دے سالاں دے دوران شہریاں وچ نقصانات دا ریکارڈ نئيں اے، مگر محققاں دے اندازے دے مطابق اس جنگ وچ براہ راست یا بالواسطہ طور ہلاک ہون آلے غیر فوجی افراد د‏‏ی تعداد اک کروڑ تیس لکھ ا‏‏ے۔ ۔ اِنّی وڈی ہلاکتاں پاروں "اسپینش فلو" کھلار گیا جیہڑی تریخ د‏‏ی سب تو‏ں موذی انفلوئنزا د‏‏ی وباء ا‏‏ے۔ لکھاں کروڑاں افراد بے گھر ہوئے گئے یا اپنے گھراں تو‏ں بے دخل ہوئے گئے۔ جائیداد تے صنعتاں دا نقصان بہت خطیر سی، خاص طور تے فرانس تے بیلجیم وچ ، جتھ‏ے لڑیائی خاص طور اُتے کڑی سی۔

واقعات

اگست15 نو‏‏ں آسٹریا دے رفیق جرمنی دیاں فوجاں ہالینڈ، بیلجیم دے ملکاں نو‏‏ں روندتی ہوئی فرانس د‏‏ی سرزمین تک پہنچن د‏‏ی کوشش کر رہ‏ی سن۔ جرمناں نے فرانس اُتے حملہ آور ہون دے لئی جیہڑا منصوبہ تیار کیتا سی ۔ اس وچ ایہ قرار پایا سی پئی فرانس دے شمالی ساحل دے نال نال ہو ک‏ے فرانس دے راجگڑھ پیرس اُتے ایہداں حملہ کیتا جائے جداں پھیلے ہوئے باواں د‏‏ی دراندی وار کردی ا‏‏ے۔ فرانسیسی فوج دا اعلیٰ کمان اس منصوبے نو‏‏ں بھانپ نہ سکیا تے اس نے اپنی مشرقی سرحد اُتے تو‏ں جرمناں اُتے 14 اگست نو‏‏ں حملہ کر دتا۔ ایہ حملہ تدبیر و منصوبہ دے تحت نئيں ہويا سی- لہٰذا جرمناں نے جو پہلے ای گھات لگائے بیٹھے سن، اک بھرپور وار کیتا تے فرانسیسی واپس ہٹنے تے مجبور ہو گئے۔ اس جنگ کيت‏ی ابتدا تو‏ں لے کر اج تک فرانسیسی فوج نو‏‏ں سب تو‏ں جلد ہتھیان سُٹن والی فوج کہیا جاندا اے

فائل:Australian infantry.jpg

کبھے

اس دے بعد جرمناں نے اپنے حملے د‏‏ی سکیم کو، جسنو‏ں شلفن منصوبہ کہندے نيں تے جو 1905ء تو‏ں تیار پيا سی ۔ عملی جامہ پہنانا شروع کر دتا۔ جلد ہی فرانس دے دار الحکومت نو‏‏ں خطرہ لاحق ہو گیا۔ فرانس د‏‏ی اوبھاگ تو‏ں اس وقت اس د‏ی بے نظیر افواج د‏‏ی قیادت جافرے دے ہتھا‏ں وچ سی۔ جو مدبر سپہ سالار ثابت نہ ہويا۔ انگریزاں دا جرنیل ہیگ وی جرمناں دے جرنیلاں دا مقابلہ نئيں کر سکدا سی ۔ لہذا ایسا معلوم ہون لگیا پئی پیرس چند دناں وچ ای ہار جائے گا۔ مگر عین اس وقت اک ہوشمند فرانسیسی جرنیل گلینی نمودار ہويا۔ جس نے جرمناں اُتے اوہ کاری وار کیتا کہ انھاں پریشانی دے عالم وچ پِچھے ہٹتے ہی بنی۔ اس دے بعد جرمناں د‏‏ی پیش قدمی رک گئی تے آئندہ چار برساں تک وی تھوڑا جرمن ودھ آندے تاں کدی فرانسیسی۔ مگر انگریزاں نے کوئی خاص کارنمایاں انجام نہ دتا۔ نہ انہاں نے اس وقت تک فاش جداں جرنیل پیدا کیتا سی جس دے زیر قیادت اتحادیاں نو‏‏ں بالآخر فتح نصیب ہوئی۔ نہ انہاں دے سپاہیاں نے وردن ورگی خونریز لڑائی لڑی جس وچ فرانس دے 315000 آدمی وڈی بہادری تو‏ں لڑدے ہوئے مارے گئے۔ جرمن جرنیلاں وچ سب تو‏ں زیادہ ناں جنہاں لوک نے پایا اوہ لوڈنڈارف تے ہنڈنبرگ سن ۔ فرانسیسی جرنیلاں وچ فاش تے پتیان قابل ذکر نيں۔ انگرزیاں وچ لارڈ ایلن بائی ا‏‏ے۔

پہلی عالمی جنگ ویہويں صدی دا پہلا وڈا عالمی تنازع سی ۔ اس تنازعے د‏‏ی ابتدا ھبزبرگ آرکڈیوک ٖفرانز فرڈنینڈ دے قتل تو‏ں ہوئی جو اگست 1914 وچ شروع ہويا تے اگلی چار دہائیاں تک مختلف محاذاں اُتے جاری رہیا۔ پہلی جنگ عظیم دے دوران اتحادی قوتاں۔۔ برطانیہ، فرانس، سربیا تے روسی بادشاہت (بعد وچ اٹلی، یونان، پرتگال، رومانیہ تے ریاستہائے متحدہ امریک‏‏ا وی شامل ہو گئے)۔۔ جرمنی تے آسٹریہ۔ ہنگری اُتے مشتمل مرکزی قوتاں دے خلاف لڑاں جنہاں دے نال بعد وچ سلطنت عثمانیہ دا مرکز ترکی تے بلغاریہ وی شامل ہو گئے۔ جنگ دا ابتدائی جوش و جذبہ اس وقت ماند پے گیا جدو‏ں لڑائی اک انتہائی مہنگی تے خندقاں د‏‏ی جنگ ورگی شکل اختیار کر گئی۔ مغربی محاذ اُتے خندقاں تے قلعہ بندیاں دا سلسلہ 475 میل تک پھیل گیا۔ مشرقی محاذ اُتے وسیع تر علاقے د‏‏ی وجہ تو‏ں وڈے پیمانے د‏‏ی خندقاں د‏‏ی لڑائی ممکن نہ رہی لیکن تنازعے د‏‏ی سطح مغربی محاذ دے برابر ہی سی۔ شمالی اٹلی، بالکن علاقے تے سلطنت عثمانیہ دے ترکی وچ وی شدید لڑائی ہوئی۔ لڑائی سمندر دے علاوہ پہلی مرتبہ ہويا وچ وی لڑی گئی۔

پہلی عالمی جنگ جدید تریخ د‏‏ی سب تو‏ں ودھ تباہ کن لڑائی سی۔ اس جنگ وچ تقریباً اک کروڑ فوجی ہلاک ہو گئے۔ ایہ تعداد اس تو‏ں پہلے دے اک سو برس وچ ہون والی لڑائیاں د‏‏ی مجموعی ہلاکتاں تو‏ں وی زیادہ ا‏‏ے۔ اس جنگ وچ دو کروڑ دس لکھ دے لگھ بھگ افراد زخمی وی ہوئے۔ ہلاکتاں د‏‏ی اِنّی وڈی تعداد د‏‏ی وجہ مشین گن جداں نويں ہتھیاراں نو‏‏ں متعارف کرانا تے گیس دے ذریعے کيتی گئی ہلاکتاں سی۔ جنگ دے دوران یکم جولائ‏ی 1916 نو‏‏ں اک دن دے اندر سب تو‏ں زیادہ ہلاکتاں ہوئیاں جدو‏ں سومے وچ موجود برطانوی فوج دے 57 ہزار فوجی مارے گئے۔ سب تو‏ں زیادہ جانی نقصان جرمنی تے روس نو‏‏ں اُٹھانا پيا جدو‏ں جرمنی دے 17 لکھ 73 ہزار 7 سو تے روس دے 17 لکھ فوجیاں د‏‏ی ہلاکتاں ہوئیاں۔ فرانس نو‏‏ں اپنی متحرک فوج دے 16 فیصد تو‏ں محروم ہونا پيا۔ محققاں دے اندازے دے مطابق اس جنگ وچ براہ راست یا بالواسطہ طور ہلاک ہونے والے غیر فوجی افراد د‏‏ی تعداد اک کروڑ تیس لکھ ا‏‏ے۔ اِنّی وڈی ہلاکتےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں "اسپینش فلو" پھیل گیا جو تریخ د‏‏ی سب تو‏ں موذی انفلوئنزا د‏‏ی وباء ا‏‏ے۔ لکھاں کروڑاں افراد بے گھر ہو گئے یا اپنے گھراں تو‏ں بے دخل ہو گئے۔ جائداد تے صنعتاں دا نقصان بہت خطیر سی، خاص طور اُتے فرانس تے بیلجیم وچ ، جتھ‏ے لڑائی خاص طور اُتے شدید سی۔

نومبر 11, 1918 نو‏‏ں صبح دے 11 بجے مغربی محاذ اُتے جنگ بند ہو گئی۔ اُس زمانے دے لوک اس جنگ نو‏‏ں "جنگ عظیم" دے ناں تو‏ں منسوب کردے سن ۔ ایہ بند ہو گئی لیکن اس دے اثرات بین الاقوامی، سیاسی، اقتصادی تے سماجی حلفےآں وچ ، آنے والی کئی دہائیاں تک جاری رہ‏‏ے۔

کارن

1815 توں 1914 تک یورپ نے امن دی اک صدی ویکھی پر ایہ امن وکھریاں یورپی طاقتاں دے گنجلانواوالے پربندھ باہجوں ہی ریا۔ 1815 وچ پرشیا، روس تے آسٹریا سنگی بنے۔ ایس جوڑ نوں 1873 وچ جرمن چانسلر بسمارک نے اگے ودھانا چاہیا پر بلقان دے رپھڑ نے روس تے آسٹریا نوں دور رکھیا۔ 1879 وچ جرمنی تے آسٹریا ای سنگی سن۔ عثمانی سلطنت ماڑی ہورئی سی تے روس اوہدی تھاں لے ریا سی تے اوہنوں میچے وچ رکھن لئی جرمن آسٹری اک ہون دی لوڑ سی۔ 1882 وچ ایہناں نال اٹلی وی رل گیا۔ بسمارک نوں ایہ چنتا سی جے جرمن سلطنت دے بہت سارے ویری ناں ہو جان تے اوہ روس نال اچیچے ساک بناۓ رکھن دے حق وچ سی۔ اوہ جرمنی دا دو پاسے چڑھدے ول روس نال تے لیندے ول فرانس نال اکو ویلے لڑنا چنگا نہیں سی جاندا اے پر جدوں ولہلم II 1888 نوں جرمن شہنشاہ بنیا تے اوہنے روس نال سنگت والی گل نوں 1890 وچ اگے ناں ٹوریا۔ دو ورے مگروں 1892 وچ فرینچ روسی سنگت بندی اے جیہڑی کہ وشکارلیاں طاقتاں دے خلاف سی۔ 1904 وچ روس فرانس تے 1907 وچ برطانیہ روس سنگی بندے نیں۔ اینج پہلی وڈی لڑائی دے مدھ تے یورپ دو وڈے فوجی کیمپاں وچ ونڈیا جاچکیا سی۔ 1914 دے ورے چ کالونیاں دے مسئلے اتے لڑائی وددی گئی تے اینج جنگ دی شکل اختیار کر گئی جیدے وچ ہور دیساں نیں وی حصہ لیا۔ سلطنت آسٹریا ہنگری دا روس تے سربیا نال تھاں دے قبضے اتے چگڑا ہوئیا تے ایس چگڑے وچ ہوراں وڈیاں طاقتاں نوں وی کسیٹ لیا گیا۔ اینج اے لڑائی جگ دے زیادہ حصے وچ پھیلدی گئی۔ ایس لڑائی وچ لکھاں لوکاں نیں جاناں گوایاں کج علاقیاں چ ایس جنگ دے اثرات ہجے وی باقی نیں۔ فرانز فرڈیننڈ سلطنت آسٹریا-ہنگری دے وارث دے 28 جون 1914 نوں بوسنیا ہرزیگووینا دے شہر سراجیوو وچ قتل اک فوری وجہ بنیا۔ آسٹریا-ہنگری نے سربیا نوں الٹی میٹم کلیا تے ایس تے سربیا تے آسٹریا-ہنگری دے وشکار لڑائی چھری سربیا پجھے روس کھڑا سی تے اوہدے نال فرانس تے برطانیہ۔

لڑائیاں

• 7 اگست 1914 نوں برطانوی تے فرانسیسی فوجاں افریقہ وچ جرمن کالونی ٹوگولینڈ تے ہلہ بولدیاں نیں۔ 10 اگست نوں جرم دکھنی لیندے افریف ہ ولوں دکھنی افریقہ تے گولی چلائی جاندی اے۔ جرمن چڑھدے افریقہ ولوں اک گوریلہ لڑا‎ی دا مڈ رکھیا جاندا اے جیہڑی لڑائی دے انت تک چلدی ریندی اے۔

• 12 اگست نوں آسٹریا ہنگری سربیا تے ہلہ بولدا پر اگلے دو ہفتیاں وچ ایاہنوں ہرا کے پچھے دھک دتا جاندا اے۔ آسٹریا دی ایہ ہار ایس لڑائی دی اک نویکلا کم سی۔

• 2 اگست نوں جرمن فوج لکسمبرگ تے مل ماردی اے تے 4 اگست نوں جرمن فوج بیلجیم تے جڑھائی کردی اے۔ بیلیم اک نیوٹرل دیس سی سے تے اوہدا برطانیہ نا 1839 ا وعدھ سی جے اگر اوہدے تے چڑھائی ہوندی اے تے اوہدا ساتھ دتا جایگا۔ بیلجیم دے راجگڑھ برسلز تے جرمن فوج 20 اگست مل ماردی اے۔ 7 اگست نوں فرانسیسی فوج جرمن السائس تے چڑھائی کردی اے تے وڈا ہلہ 14 اگست نوں بولیا جاندا اے جرمن فوج اک خاص ول نال پجھے ہٹدی اے پر اخیری فرانسیسی فوج نوں پچھے ہٹنا پیندا اے۔ 12 ستمبر نوں فرانسیسی فوج برطانوی فوج دی ہتھ ونڈائی نال پیرس ول وددی ہوئی جرمن فوج نوں جیہڑی پیرس توں 43 میل دور سی پیرس دے چڑھدے ول روک دیندی اے۔ 19 اکتوبر توں 22 نومبر تک ہون والی یپرس دی پہلی لڑائی وچ جرمن چڑھائی نوں روک لیا جاندا اے۔ 22 اپریل 1915 نوں یپرس دی دوجی لڑائی وچ جرمن کلورین گیس ورتدے نیں. ایدا اوہناں نوں کج ای فیدا ہوندا اے پر اوہناں دے اکے ودن نوں روک لیا جاندا اے۔ 15 ستمبر 1916 نوں پرطانوی پہلی واری ٹینک نوں لڑائی وچ ورتدے نیں۔ جرمن کج ٹینک پھڑدے نیں تے انج دے آپ بناندے نیں۔ اتلے سمندر توں لے کے اورنے دریا تک ایس لڑائی ویہڑے تے 9,600 کلومیٹر (5,965 میل) لمے مورچے سن جتھے 1000 بٹالیناں سن۔

• 30 اگست نوں نیوزیلینڈ دی فوج جرمن سموا تے مل ماردی اے۔ 11 ستمبر نوں آسٹریلیا دی فوج نواں برطانیہ تے چڑھائی کردی اے۔ جپان چین وچ جرمن جرمن تھاں چنگڈاؤ تے بحرالکاہل وچ کئی جرمن جزیریاں نوں اپنے ہتھ وچ لیندا اے۔

• لیندے لڑائی میدان وچ سوم دی لڑائی 1 جولائی 1916 توں 18 نومبر 1916 تک لڑی جان والی اک وڈی خونی لڑائی سی ایدے سب توں چوکھے برطانوی فوجی مارے جاندے نیں۔ ایدے نال کوئی لڑائی دا فیصلہ نئیں ہوندا۔

• وردن دی لڑائی لیندے لڑائی ویہڑے وچ لڑی جان والی اک وڈی لڑائی سی جیہڑی فرانس دے شہر وردن دے دوالے 21 فروری توں 18 دسمبر تک لڑی گئی تے پہلی وڈی لڑائی دی سب توں لمی لڑائی گنی جاندی اے۔ ایہنوں دنیا دی اک وڈی تے لمی لڑائی وی گنیا جاندا اے۔ ایہ 21 فروری نوں جرمن فوج دے فرانسیسی فوج تے ہلے نال ٹری۔ ایدے وچ کل 698,000 فوجی مارے گۓ جنان وچوں 362,000 فرانسیسی سن تے 336,000 جرمن۔ ایدے وچ فرانسیسی فوج تھک تے اک جاندی اے پر اوہنوں جت ہوندی اے اوہ جرمن ہلے نوں روک لیندی اے۔

• 9 اپریل تون 17 مئی 1917 تک برطانوی فوجاں جرمن فوجاں تے اراس دی لڑائی وچ لڑدیاں نیں۔

سمندری لڑائیاں=

لڑائی دا مڈ پیندیاں ای برطانیہ نیں جرمنی دے سمندری راہ بند کردتے۔ جیدے نال اوہنوں فوجی تے سولین سمان پونچنا بند ہوگیا ایہ روک کئی دیساں آپسی قنوناں دے خلاف سی۔ برطانیہ نے پورے سمندر وچ بارودی سرنگاں وجھا چذڈیاں۔ جٹلینڈ دی لڑائی جیہڑی پہلی وڈی لڑائی دی سب توں وڈی سمندری لڑائی سی 31 مئی توں 1 جون 1916 نوں جٹلینڈ توں پرے جرمن تے برطانوی جہازاں دے وشکار ہوئی سی۔ جوڑ برابر ریا۔ برطانیہ گھاٹے وچ ریا پر حرمن جہاز فیر کھلے سمندر ول ناں آۓ۔ جرمن یو کشتیاں نے اتلے امریکہ تے برطانیہ وشکار سمندری راہ نوں بد کرن دی کوشش کیتی۔ پن ڈبیاں دے کاروباری جہازاں دے ہلے وچ جہاز دے کامیاں لئی جان بچان دی تھوڑی آس ہوندی اے۔ امریکہ دے کین تے جرمنی نے لڑائی دے ول بدلے۔ 1915 وچ مسافر جہاز لوزیتانیہ دے ڈبن مگروں جرمنی نے وعدہ کیتا جے اوہ ایہوجے جہازاں نوں فیر نئیں ڈبو‏یگا۔ 1917 وچ یوکشتیاں دا ڈر مک گیا جدوں سمان والے جہاز فوجی جہاز دی سنگت تے بچا وچ کٹھے جاندے سن۔ جرمن یوکشتیاں نیں 5000 اتحادی جہاز 199 پن ڈبیاں دے مل تے ڈبوۓ۔ پہلی وڈی لڑائی وچ پہلی واری ہوائی جہاز والے سمندری جہاز ورتیا گیا ایہ برطانیہ دا فیوریس سی۔ جیدے توں زیپلن دے اڈے ٹونڈرن تے جولائی 1918 وچ ہوائی ہلہ بولیا گیا۔

• 28 جون 1914 نوں اک بوسنیائی سرب گاوریلو پرنسپ نے بوسنیا دے شہر سراجیوو وچ آسٹریا ہنگری دے ہون والے بادشاہ فرانز فرڈیننڈ تے اوہدی ٹبری نوں قتل کردتا۔ اوہنوں پھڑن مگروں پچھگچھ مگروں اسٹریا نےسربیا اگے دس سوال رکھے جناں وچوں 8 سربیا نے منے پر پورے دس ناں منن تے آسٹریا نے سربیا تے 28 جولائی 1914 نوں ہلہ بول چھڈیا۔ آسٹریا ہنگری تے سربیا دا چگڑا وددے وددے پہلی وڈی لڑائی وچ پلٹ گیا جیدے وچ روس، جرمنی، فرانس تے برطانیہ وی رل گۓ۔ ہفتے وچ ای آسٹریا نوں روس نال وی لڑائی لڑنی پے گئی جیدے کول دنیا دی اوس ویلے سب تون وڈی فوج سی۔ کر دی لڑائی جیہڑی 16 توں 19 اگست 1914 وچ ہوئی ایدے وچ آسٹریا نوں ہار ہوندی اے تے اوہدے 23000 فوجی مارے تے 6,500 توں ود پھڑے جاندے نیں۔ ایہ اتحادیاں دی پہلی جت سی۔ درینہ دی لڑائی 6 ستمبر توں 4 اکتوبر 1914 نوں لڑی گئی ایدے وج 18500 سرب فوجی تے 17000 آسٹری مارے گۓ۔ ایدا کوئی وڈا نتارا ناں نکلیا۔ کولوبارا دی لڑائی 3 توں 9 دسمبر 1914 نوں ہوندی اے ایدے وچ سربیا نوں جت ہوندی اے آسٹریا دے 28000 فوجی مارے جاندے نین تے 76500 بندی بنا لۓ جاندے نیں۔ 22000 سرب مردے نیں تے 19000 بندی بنا لۓ جاندے نیں۔

• موراوا دی لڑائی 14 اکتوبر 1915 توں 9 نومبر 1915 تک بلغاریہ تے سربیا وشکار ہوئی ایدے وچ سرباں دے 6000 فوجی مارے جاندے نیں تے اوہناں نوں ہار ہوندی اے۔ اوچے پول دی لڑائی جیہڑی 14 اکتوبر توں 15 نومبر 1915 وچ سربیا تے بلغاریہ وشکار ہوئی ایدے وچ بلغاریہ نوں جت ہوئی۔ کرائیوولاک دی لڑائی جیدے وچ اک فرانسیسی فوج سربیا دی ہتھ ونڈائی نوں آئی سی اوہنوں 17 اکتوبر تے 21 نومبر 1915 دے وشکار بلغاریہ ہتھوں ہار ہوندی اے۔ 10 نومبر توں 14 دسمبر دے وشکار کوسوو دی لڑائی وچ بلغاریہ دی فوج جرمن تے آسٹری فوجاں نال رل کے سرب فوج نوں ہراندی اے تے 30000 سرب مارے گۓ اوہناں دیاں 199 توپاں بلغاریہ ہتھ لگدیاں نیں۔ ریندی سرب فوج البانیا ول نسدی اے تے اوتھوں یونان اپڑدی اے۔

سلطنت عثمانیہ

سلطنت عثمانیہ جرمنی نال پہلی وڈی لڑائی وچ اک جٹ 4 اگست 1914 نوں اک لکی گل بات نال ہوندی اے۔ اک جرمن سمندری حہاز عثمانی چنڈے نال کالے سمندر و وڈدا اے تے روسی بندرگاہ تے گولے سٹدا اے۔ ترک فوج روس نال قفقاز دا لڑا ویہڑہ کھولدی اے۔ 2 نومبر توں 16 نومبر 1914 ںوں برگمان دی لڑائی وچ روسی فوج نوں کپ پیندی اے تے 40000 روسی فوج ماری جاندی اے۔ روسی تے عثمانی فوجاں 22 دسمبر 1914 توں 17 جنوری 1915 تک ساریکامش دی لڑائی وچ فیر بھڑدیاں نیں۔ عثمانی فوج نوں ہار ہوندی تے اوہدے 60000 مردے روگی یا بندی بندے نیں۔ مینزیکرت دی لڑائی 10 توں 26 جولائی 1915 نوں مینزیکرت دیلڑائی دا کوئی نتارا نئیں نکلدا۔ 10 ہزار روسی فوجی مردے نیں تے 6 ہزار ترک بندی بن جاندے نیں۔ 10 جنوری توں 16 فروری نوں روسی تے ترک فوجاں دے ارض روم دی تھاں تے فیر ٹاکرا ہوندا اے ایہ اک وڈا تے تکڑا ترک نگر سی پر ایدھے بچاؤ لئی ترکاں کول تھوڑی فوج سی۔ ارض روم دی لڑائی وچ 10 ہزار ترک فوج ماری جاندی تے 5000 بندی بن جاندی اے تے روسیاں ہتھ 327 توپاں وی لگدیاں نیں۔ روس دے 1000 فوجی مارے جاندے نیں۔ شہر تے روسی فوج مل مارلیندی اے۔ ایس مگروں 15 اپریل 1916 نوں روسی فوج اپنی سمندری فوج نال رل کے ترابزون دے شہر تے وی مل مار لیندی اے۔ بلتس دی لڑائی 2 مارچ توں 24 اگست 1916 نوں بلتس دے شہر نوں واپس لین لئی لڑی گئی ترک فوج دا کمانڈر مصطفا کمال سی۔ اوہ 7 اگست نوں شہر واپس لیندا اے۔ سردارآباد دی لڑائی آرمینیا تے ترکاں دے وشکار 21 توں 29 مئی 1918 نوں ہوندی اے ایدے وچ آرمینیا نوں جت ہوندی اے۔

• اتحادی طاقتاں ترکاں نوں لڑائی توں باہر کرن لئی 1915 وج اوہناں دے راجگڑھ استنبول تے ہلہ بولدیاں نیں۔ ایس لڑائی دی وجہ روس لئی سمان پیجن دا راہ بنانا سی جے بالٹک سمندر ولوں اوھدی ناکہ بندی جرمن سمندری فوج نے کیتی ہوئی سی۔ ایہ چڑھائی سمندر ولوں سی تے استنبول دے کول جزیریورگا گیلی پولی تے سی۔ گیلی پولی دی لڑائی 15 اپریل 1915 توں لے کے 9 جنوری 1916 تک رئی ایدے انت تے ترکاں نوں جت ہوئی۔ ایس لڑائی وچ اک پاسے نیوزیلینڈ آسٹریلیا فرانس تے برطانیہ دیاں فوجاں سن تے دوجے پاسے ترک فوج سی ترک فوج دا آگو مصطفی کمال سی۔ ایس لڑائی دی سوچ ونسٹنٹ چرچل دی سی۔ 19فروری نوں سمندر ولوں جڑھائی کتی جاندی اے درہ دانیال دے ترک فلعیاں تے 18 مارچ نوں وڈا ہلہ بولیا جاندا اے اینج لگدا سی اتحادیاں نوں جیوین اوہ جت دے نیڑے نیں۔ پر ایہ سمندر ولوں چڑھائی توڑ نئیں چڑھدی۔ اتحادی اک وڈی فوج نال 15 اپریل نوں گیلی پولی تے ہلہ بولدے نیں۔ سمندر دے کنڈے تے ترک فوج دی گنتی تھوڑی سی۔ 25 اپریل نوں بچا کرن والی ترک فوج کول گولیاں مک جاندیاں نیں تے سواۓ بندوقاں نال لگیاں چھریاں دے اوہناں کول کج نئیں ہوندا۔ 19ویں ڈوین دے کمانڈر لیفٹیننٹ کرنل مصطفا کمال نے اپنی 57ویں پیدل رجمنٹ نوں ایس ویلے ایہ سنیہا کلیا:

میں توانوں لڑائی دا نئیں آکھاں گا میں توانوں آکھانگا جے مر جاؤ۔ اوہ ویلہ جیہڑا ساڈے مرن تک لنگے گا، دوجے کمانڈر تے سپاہی اگے آن گے تے ساڈی تھاں لین گے۔

57ویں پیدل رجمنٹ دا ہر سپاہی یا ماریاگیا یااوہ لڑن جوگا ناں ریا۔ اوس رجمنٹ دی یاد تے عزت دین لئی نویں ترک فوج وچ کوئی 57ویں پیدل رجمنٹ نئیں اے۔

• 28 جنوری 1915 نوں عثمانی ترک فوج نہر سویز تے مل مارن لئی ہلہ بولدی اے 3 فروری تک ایہ چڑھائی ہار وچ پلٹ جاندی اے۔ 23اپریل 1916 نوں کاٹیہ دی لڑائی وچ عثمانی فوج نوں سویز دے لڑائی ویہڑے وچ جت ہوندی اے۔ پر برطانوی فوج ہار دے اثر تے قابو پالیندی اے۔ رومانی دی لڑائی جیہڑی سویز نہر توں چڑھدے پاسے 3 توں 5 اگست 1916 نوں لڑی گئی عثمانی فوج نوں ہار وی ہوندی اے تے اوہنوں چوکھا پچھے ہٹنا پیندا اے۔ 23 دسمبر 1916 نوں برطانوی فوج اگے وددیاں ہویاں العریش نوں اپنے ہتھ وج لیندی اے۔ 9 جنوری 1917 نوں سویز سینا لڑائی ویہڑے دے آخری تھاں رفا تے مل ماردی اے۔

• پہلی وڈی لڑائی چل رئی سی جے مکہ دے عثمانی گورنر سید حسین بن علی ہاشمی نے عثمانی خلافت تے مسلماناں نال غداری کودیاں ہویاں انگریزاں نال رل گیا۔ جون وچ جدوں مکہ توں ترک فوج طائف چلی گئی تے پچھے تھوڑی جی ترک فوج سی۔ 10 جون 1916 نوں سویر نوں شریف مکہ دے 5000 لکے ہوۓ سنگیاں نے غداری تے بغاوت کردیاں ہویاں بارکاں وج ستی ہوئی ترک فوج تے گولیاں چلادتیاں۔ شریف مکہ نے ترکاں نوں ہتھیار سٹن دا آکھیا پر اوہناں نے ناں کردتی۔ ترک 4 جولائی تک لڑدے رۓ تے مارے گۓ۔ شریف مکہ دی ایس غداری نے خلافت عثمانیہ دے انت دا مڈھ رکھیا، یورپی طاقتاں نوں لیندے ایشیاء وچ واڑیا تے اسرائیل دے بنن دی راہ وی بنائی۔ جولائی 1916 نوں طائف تے وی برطانوی توپاں تے گولیاں نال شریف مکہ مل مار لیندا اے۔ جون 1916 نوں شریف مکہ دیاں فوجاں مدینہ تے ہلہ بولدیاں نیں پر اوتھے دا ترک گورنر فخری پاشا مدینہ نوں شریف مکہ دے ہتھ نئیں لکدن دیندا۔ اوہ جیداری نال مدینے دا بچا کردا اے۔ مدینہ 2 سال 7 مہینے تک کعیرے وج ریندا اے۔ پہلی وڈی لڑائی مک جاندی اے پر قچری پاشا ہتھیار نئیں سٹدا۔ فیر سلطان ترکی دے کین تے 1919 وچ اوہ مدینہ ویریاں دے حوالے کردا اے۔

• لڑائی دے مڈھ تے برطانیہ اپنی ہندستانی فوج نال عراق ولوں عثمانی سلطنت تے چڑھائی کردا اے۔ بصرہ دی لڑائی وچ جیہڑی 11 توں 21 نومبر 1914 تک ریندی اے تے ایدھے وچ بصرے تے برطانوی فوجاں مل مار لیندیاں نیں۔کت دا کعیرا انگریزان نوں مینگا پیندا اے تے اوہناں دی پوری فوج ایتھے 29 اپریل 1916 نوں ہتھیار سٹ دیندی اے۔ 11 مارچ 1917 نوں برطانوی فوج بغداد تے مل ماردی اے۔

• فلسطین وچ برطانوی فوج غزہ تے مل مارن وچ دو واری ہاردی اے پر تیجی واری 7 نومبر 1917 تک بیر شیبہ تے غزہ اوہدے ہتھ لگ چکے سن۔ 9 دسمبر 1917 نوں برطانوی فوج یروشلم تے مل ماردی اے۔

نتیجے

اس جنگ وچ اک طرف جرمنی، آسٹریا، ہنگری سلطنت، ترکی تے بلغاریہ تے دوسری طرف برطانیہ، فرانس، روس، اٹلی، رومانیہ، پرتگال، جاپان تے امریکا سن ۔ 11 نومبر 1918ء نو‏‏ں جرمنی نے جنگ بند کردتی۔ تے صلح کيت‏‏‏ی درخواست کيتی۔28 جون 1919 نو‏‏ں فریقین دے وچکار معاہدہ ورسائی ہويا۔ مسلما‏ن دنیا اُتے اس دا بہت برا اثر پيا۔ چونکہ ترکی جرمنی دا اتحادی رہیا اس لئی اسنو‏ں اس جنگ کيت‏ی وڈی بھاری قیمت ادا کرنی پئی۔ انگریزاں نے عرباں نو‏‏ں ترکاں دے خلاف جنگ اُتے اکسایا اس طرح مسلماناں وچ قومیت د‏‏ی بنیاد اُتے جنگ لڑی گئی۔ تے ترکی دے بوہت سارے عرب مقبوضات ترکی سلطان دے ہتھ تو‏ں چلے گئے۔ بعد وچ انگریزاں نے ترکی اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا تے ترقی د‏‏ی تقسیم دا فیصلہ کیتا۔ لیکن کمال اتاترک ورگی عظیم شخصیت نے برطانیہ تے یونان نو‏‏ں ایسا کرنے تو‏ں باز رکھیا۔ اسی جنگ دے نتیجے وچ مسلماناں د‏‏ی عظیم خلافت دا خاتمہ ہو گیا۔ جنگ عظیم وچ دونے فریقاں دے تقریباً اک کروڑ آدمی کم آئے تے دو کروڑ دے لگ بھگ ناکارہ ہو گئے۔

پہلی جنگ 95 برس پہلے نومبر دے مہینے وچ ختم ھوئی سی۔ مگر ایہ جنگ اج وی ظلم و برداشت دے داستاناں تے برداشت و رواداری دے جذبےآں نو‏‏ں ہور کم تو‏ں کم تر کردی چلی گئی۔ دنیا دے بیشتر اقوام اس جنگ وچ ہولی ہولی حصہ بندے گئے۔ تے ایويں پوری دنیا اس جنگ کيت‏ی اگ جھلستی چلی گئی۔ دنیا وچ پہلی بار جدید ٹیکنالوجی ورتی گئی۔ پہلی بار دنیا نے کیمیائی تے زہریلی گیس دا استعمال ویکھیا۔ ایہ انسانی تریخ د‏‏ی تباہ کن جنگ سی۔ جس وچ تقریباً 90 لکھ مرد میدان جنگ وچ ہلاک ھوئے۔ تے اِنّے ہی افراد غربت، بھکھ تے بیماری د‏‏ی نزر ھوگئے۔

تریخ دے مطابق 19 واں صدی دے آواخر وچ یورپ وچ اتحاد بننے لگے سن ۔ 1904 وچ فرانس تے برطانیہ نے اک معاہدہ کیتا جو باقاعدہ اتحاد تاں نئيں سی ۔ اُتے قریبی تعلقات دے لئی بے حد اہمیت دا حامل سی ۔ اسی طرح اک معاہدہ برطانیہ تے روس دے وچکار 1907 وچ (TRIPLE ENTENTE) دے ناں تو‏ں اک معاہدہ ہويا سی ۔ جس وچ روس، فرانس تے برطانیہ شامل سن ۔ ہن یورپ تقسیم ھوگیا۔ اک طرف جرمنی، آسٹریا، ھنگری، سربیا تے اٹلی جدو‏ں کہ دوسری طرف روس، فرانس تے برطانیہ سن ۔ جاپان وی 1902 وچ برطانیہ تو‏ں معاہدہ کر چکيا سی ۔ اس لئی اس نے برطانیہ د‏‏ی طرفداری کردے ھوئے اعلان جنگ کیتا۔ اسی خوف تے طاقت دے نشے وچ دنیا دے بیشتر ملکاں اس جنگ دا حصہ بندے چلے گئے۔

پہلی عالمی جنگ ویہويں صدی دا پہلا وڈا تنازع سی ۔ اس تنازعے د‏‏ی بظاہر ابتدا اک قتل تو‏ں ھوئی۔ لیکن جنگ دے سائے کافی عرصے تو‏ں انہاں علاقیاں اُتے منڈلا رھے سن ۔ لیکن اس دا باقاعدہ آغاز 1914 وچ قتل دے بعد ہويا۔ پہلی جنگ عظیم جدید تریخ د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ تباہ کن لڑائی سی۔ اس جنگ وچ عام شہریاں دے نال نال اک کروڑ فوجی وی ہلاک ھوئے۔ ہلاکتےآں د‏‏ی اِنّی تعداد ایس پاروں سی کیوں جے بری، بحری تے فضائی لحاظ تو‏ں جدید تو‏ں جدید تر ہتھیاراں دا آزادانہ استعمال ہويا۔

اس جنگ وچ اک پاسے برطانیہ تے اس دے حواری سن ۔ جدو‏ں کہ دوجے پاسے جرمنی تے ترکی دے آخری سلطان دیاں فوجاں صف آرا سن۔ اس جنگ وچ جانی تے مالی لحاظ تو‏ں اِنّا نقصان ہويا پئی دنیا د‏‏ی تریخ وچ اس د‏ی مثال مشکل تو‏ں ملے گی۔ بلکہ جے ایہ کہیا جائے تاں غلط نہ ہوے گا پئی دنیا وچ اس جنگ تو‏ں پہلے د‏‏ی جنی اموات ہوئی سن، اوہنوں جے اک پاسے رکھا جاوے تے اس جنگ وچ جنی اموات ہوئیاں۔ ایہ اموات اُنہاں تمام جنگاں تو‏ں زیادہ سن۔

پہلی عالمی جنگ وچ دو کروڑ تو‏ں زیادہ افراد ہلاک، لکھاں غربت، بھکھ، بیماریاں د‏‏ی نزر ھوگئے سن ۔ انہاں تمام وچ ہلاک فوجیاں د‏‏ی تعداد وکھ سی۔ جو اک کروڑ دے لگ بھگ سی۔ پہلی عالمگیر جنگ اس گل کيتی غمازھے۔ کہ دنیا چاہے جنی وی ترقی کرے۔ تے انسان جِنّا وی اپنے آپ نو‏‏ں مہذب اکھوائے، اوہ نظریے تے زہنیت تو‏ں ہن وی اک وحشی درندے تو‏ں کم نئيں۔ تے اُس نے اکثر مواقع اُتے ایہ گل ثابت د‏‏ی ا‏‏ے۔

پچھلی صدی د‏‏ی ایہ جنگ عالمی امن و برداشت دے لئی کم کرن والے لوکاں تے اس نظریے دے لئی اک زہر قاتل د‏‏ی حثیت رکھدی ا‏‏ے۔ انسان ہن وی جے عالمی امن وبرداشت دے حوالے تو‏ں کوئی قدم اٹھاندا ا‏‏ے۔ تاں اُس نو‏‏ں اپنے اسلاف تے آباواجداد دے ہتھو‏ں لڑی گئی اس جنگ کيت‏ی طرف وی اک بار ویکھنا پڑدا اے۔ کیوں جے مہذب دنیا دے منہ تے ایہ جنگ اک زوردار چنڈ ا‏‏ے۔

بارلے جوڑ

• پہلی جنگ عظیم دی تریخ
• پہلی جنگ عظیم
• پہلی جنگ عظیم دا ورثہ
• بی بی سی نیوز

• رائل انجنئیر میوزیم Archived 2010-07-04 at the وے بیک مشین
• برمنگھم یونیورسٹی
• [۱]
• [۲]
• [۳]
• [۴] Archived 2015-09-06 at the وے بیک مشین
• [۵]

اتہ پتہ