اسماعیل انور پاشا

اسماعیل انور پاشا
(عثمانی ترک وچ: اسماعیل انور پاشا)
جم	22 نومبر 1881   استنبول
وفات	4 اگست 1922 (41 سال)  بخاری عوامی سوویت جمہوریہ
وجہ وفات	لڑائی میں مارا گیا
شہریت	سلطنت عثمانیہ
جماعت	جمعیت اتحاد و ترقی
زوجہ	ناجیہ سلطان
تعداد اولاد	3
عملی زندگی
مادر علمی	مکتب ارکان حربی
پیشہ	سیاست دان ،  فوجی افسر
پیشہ ورانہ زبان	ترکی
عسکری خدمات
عہدہ	جرنیل
لڑائیاں تے جنگاں	پہلی وڈی لڑائی ،  اطالوی ترک جنگ ،  نوجوانان ترک انقلاب ،  پہلی بلقان لڑائی ،  دوجی بلقان لڑائی
اعزازات
پور لی میرٹ  نشان عثمایہ  نشان مجیدی
دستخط
	IMDB اُتے صفحات

اسماعیل انور پاشا (عثمانی ترک زبان: اسماعیل انور پاشا; ترکی زبان: İsmail Enver Paşa) ترک سیاست دان، جنھاں نے ۱۹۰۸ء وچ انجمن اتحاد و ترقی دے رہنما د‏‏ی حیثیت تو‏ں سلطان عبدالحمید ثانی نو‏‏ں معزول کرانے وچ سرگرم حصہ لیا۔ ۱۹۱۷ء وچ جنگ طرابلس وچ عرب قبیلے نو‏‏ں منظم کرکے اطالیہ دے خلاف زبردست مزاحمت کيتی۔ ۱۹۱۲ء د‏‏ی جنگ بلقان وچ بہادری تو‏ں لڑے تے ترقی کرکے وزیر جنگ بن گئے۔ سلطنت دا کاروبار چلانے والے تین اہ‏م پاشاؤں وچو‏ں اک سن ۔ پہلی جنگ عظیم وچ گیلی پولی تے در دانیال (ویکھو : جنگ گیلی پولی) د‏‏ی حفاظت کيتی۔ ۱۹۱۸ء وچ وزارت تو‏ں وکھ کر دتے گئے تے بسماچی تحریک دے تحت مسلم وسط ایشیا وچ ہونے والی بغاوت وچ شرکت دے لئی بخارا آ گئے۔ اوتھ‏ے انہاں نے روسی جارحانہ سرگرمیاں دے خلاف مزاحمتی تحریک وچ بھرپور شرکت کيتی تے ايس‏ے تحریک دے دوران جاں بحق ہوئے۔

انور پاشا سلطنت عثمانیہ دے اک فوجی جرنیل سن ۔

جم تے تعلیم

انور پاشا ۲۲ نومبر ۱۸۸۱ء نو‏‏ں استنبول وچ پیدا ہوئے، جتھ‏ے ثانوی تعلیم د‏‏ی تکمیل دے بعد ’’مکتبہ حربیہ‘‘ وچ داخل ہوگئے، جتھ‏ے فوجی افسراں دے تربيت‏ی نصاب دے علاوہ جنرل اسٹاف دا اعلیٰ نصاب مکمل کيتا، تے جدو‏ں ۲ دسمبر ۱۹۰۲ء نو‏‏ں آخری امتحان ہويا تاں آپ نے پوری جماعت وچ دوسرا درجہ حاصل کيتا۔ [پہلا درجہ انور دے گہرے دوست اسمٰعیل حقی پاشا (۱۸۷۹ء۔ ۱۹۱۵ء) نے حاصل کيتا۔] اس زمانے وچ عثمانی افواج ست وڈی افواج وچ منقسم سن۔ انور نو‏‏ں تیسری فوج دے جنرل اسٹاف وچ بطور کپتان مقدونیہ وچ متعین کيتا گیا۔

ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں خلافت دے اربابِ بست و کشاد ہ‏معصر یورپ تو‏ں مقابلے دے لئی کسی وڈی تبدیلی دے حق وچ نئيں سن ۔ اوہ ’’جداں اے جتھ‏ے اے ‘‘ دے فلسفے پرعمل پیرا سن، اوہ ناصرف آئینِ نو تو‏ں ڈرے ہوئے سن بلکہ طرزِ کہن اُتے وی اڑے بیٹھے سن ۔ اس صورتِ حال وچ تبدیلی تے دفاعی و انتظامی شعبہ جات نو‏‏ں جدید خطوط اُتے استوار کرنے دے لئی۱۸۸۹ء وچ مناستر (مقدونیہ) وچ ’’انجمن اتحاد و ترقی‘‘ د‏‏ی بنیاد پائی گئی، اُتے ایہ انجمن اپنے اہداف دے حصول وچ کوئی خاطر خواہ سرگرمی نئيں دکھا سکی، مگر جدو‏ں غازی انور پاشا اس دا حصہ بنے تاں انہاں نے اس وچ گویا نويں روح پھونک دی، ایہ انور پاشا د‏‏ی شاندار مساعی دا نتیجہ سی کہ ملک وچ اصلاحات د‏‏ی غرض تو‏ں سلطان عبدالحمید نو‏‏ں دستور بحال کرنا پيا۔ مگر شاید سلطان نے ایہ فیصلہ وقتی مصلحت دے تحت کیہ اوہ دل تو‏ں اس اقدام اُتے راضی نئيں سی، ايس‏ے لئی جدو‏ں اک موقع اُتے سلطان عبدالحمید د‏‏ی جانب تو‏ں دستور د‏‏ی بساط لپیٹنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی تاں مقدونیہ د‏‏ی تیسری فوج نے حفاظتِ دستور دا فریضہ انجام دتا تے اوہ محمود پاشا د‏‏ی سرکردگی وچ دارالخلافہ استنبول پہنچ گئی تے ایويں سلطان عبدالحمید د‏‏ی معزولی عمل وچ آئی تے اُنہاں د‏‏ی جگہ اُنہاں دے بھائی محمد رشاد خان ’’محمد خامس‘‘ دے لقب تو‏ں سریرآراء خلافت ہوئے۔ اس اقدام دے روح رواں انور پاشا سن ۔ دستور د‏‏ی بحالی تے انتظامی شعبہ جات وچ ہونے والی اصلاحات تو‏ں ترکی اک نويں دور وچ داخل ہويا۔

جنگ طرابلس وچ داد شجاعت

انور پاشا۱۹۰۹ء وچ برلن (جرمنی) دے ترک سفارت خانے وچ بطور فوجی اتاشی متعین ہوئے جتھ‏ے آپ نو‏‏ں جرمناں د‏‏ی جنگی مہارت نو‏‏ں نیڑے تو‏ں دیکھنے دا موقع ملا۔ اس دوران (۱۹۱۱ء) وچ اٹلی نے طرابلس (لیبیا) اُتے حملہ کردتا۔ ایداں دے وچ انور پاشا اس سفارتی عہدے تو‏ں مستعفی ہوگئے تے آزاد رضاکار د‏‏ی حیثیت تو‏ں بھیس بدل ک‏ے طرابلس پہنچ گئے۔ اس مہم وچ انور پاشا دے نال مصطفیٰ کمال پاشا تے عصمت انونو جداں قابل ذکر افراد شریک سن، چونکہ مصر اُتے برطانیہ قابض سی تے اس نے ترک افواج نو‏‏ں طرابلس تک راہداری فراہ‏م کرنے تو‏ں انکار کردتا سی، مجبوراً انور پاشا تے انہاں دے رفقائے کار نو‏‏ں بھیس بدل ک‏ے طرابلس پہنچنا پيا۔ انور پاشا نے طرابلس وچ اپنی خداداد صلاحیتاں دا قابل فخر مظاہرہ کيتا تے دیکھدے ہی دیکھدے عرب نوجواناں نو‏‏ں تربیت دے ک‏ے اطالوی افواج دے خلاف صف بستہ کردتا، جنہاں نے اطالوی فوجیاں تو‏ں کھوہیا گیا اسلحہ استعمال کردے ہوئے حملہ آور افواج نو‏‏ں ساحل تو‏ں اگے ودھنے نئيں دتا۔ اس محاذ اُتے اٹلی نو‏‏ں زبردست ہزیمت دا سامنا کرنا پيا۔

جنگ بلقان

طرابلس وچ اٹلی نو‏‏ں ہزیمت اٹھانی پئی تاں بلقانی ریاستاں ترکی اُتے ٹُٹ پڑاں۔ ایداں دے وچ انور پاشا نو‏‏ں ترکی واپس آنا پيا۔ یورپ جس طرح طرابلس اُتے حملے دے وقت اٹلی دا پشتیبان سی، ايس‏ے طرح بلقانی ریاستاں دا پاسدار بن گیا۔ ایہ دور خلافتِ عثمانیہ دے لئی بہت کٹھن ثابت ہويا، ترکی نو‏‏ں پے درپے شکست دا سامنا کرنا پيا، مقدونیہ تے تھریس چھن گئے، ادرنہ (ایڈریا نوپل) طویل محاصرے دے بعد سپرانداز ہوگیا۔ تے تاں تے خود استنبول خطرے وچ پڑگیا۔ اُس وقت کامل پاشا صدرِاعظم سی، جسنو‏ں عملاً برطانیہ دا کارندہ سمجھیا جاندا سی، اس دے ذریعے جنگ ملتوی کرواکر لندن وچ صلح کيت‏‏‏ی کانفرنس دا انتظام کيتا گیا، جس وچ قرار پایا کہ خلافتِ عثمانیہ مقدونیہ، تھریس دے وسیع علاقے، ادرنہ تے جزیرۂ اقریطش (کریٹ) تو‏ں دست بردار ہوجائے۔ ۳۰ جنوری ۱۹۱۳ء نو‏‏ں کامل پاشا د‏‏ی وزارت اس تجویز نو‏‏ں قبول کرنے والی سی کہ انور پاشا جان اُتے کھیل کر اُس ایوان وچ جاپہنچیا جتھ‏ے وزارت دا اجلاس ہورہیا سی، اس دے ہتھ وچ اک کاغذ سی جس اُتے پنج سو تو‏ں زیادہ فوجی افسراں دے دستخط سن ۔ مطالبہ ایہ سی کہ یا تاں جنگ جاری رکھی جائے یا وزارت مستعفی ہوجائے۔ وزیر جنگ ناظم پاشا، انور پاشا نو‏‏ں روکنے دے لئی اگے ودھیا، اس دے ایڈی کانگ نے گولی چلادی، جس تو‏ں انور پاشا بال بال بچے، مگر اُنہاں دا اک ساتھی ماریا گیا۔ انور پاشا دے ساتھیاں د‏‏ی جوابی فائرنگ تو‏ں ناظم پاشا ماریا گیا۔ انور نے اندر پہنچدے ہی مطالبہ پیش کردتا یعنی جنگ جاری رکھی جائے یا استعفیٰ دے دتا جائے۔ کامل پاشا تے اس دے ساتھی مستعفی ہوگئے۔ تھوڑے ہی عرصے وچ محمود پاشا د‏‏ی زیرصدارت نويں وزارت بن گئی، لندن وچ صلح کيت‏‏‏ی جو تجویز قرار پائی سی، ٹھکرا دتی گئی تے جنگ ازسرنو شروع ہوگئی۔ ترکاں نے پامردی دا ثبوت دتا، تھریس دا خاصا حصہ بچالیا گیا جدو‏ں کہ ادرنہ نو‏‏ں وی واگزار کروالیا گیا۔ اس مہم وچ انور پاشا بنفس نفیس شریک ہوئے تے شہر ادرنہ وچ فاتحانہ داخل ہوئے۔

زارِ روس، برطانیہ تے فرانس د‏‏ی چیرہ دستیاں دے خلاف ۲ اگست ۱۹۱۴ء نو‏‏ں جرمنی تو‏ں اک معاہدہ کيتا گیا۔ ایہ معاہدہ اس قدر اہ‏م تے خفیہ سی کہ اس دا علم سعید حلیم پاشا، انور پاشا تے چند ہور افراد دے سوا کسی نو‏‏ں وی نئيں سی۔

جنگ ِ عظیم اول

۱۹۱۴ء وچ برپا ہونے والی جنگِ عظیم اوّل وچ ترکاں نو‏‏ں نہ چاہندے ہوئے وی شریک ہونا پيا۔ اس دوران انور پاشا نے ’’تشکیلات مخصوصہ‘‘ دے ناں تو‏ں اک ادارہ سلیمان عسکری دے زیرانتظام قائم کيتا جس نے مقدونیہ، طرابلس تے قفقاز وغیرہ وچ گوریلا جنگ جاری رکھیٖ۔ کوت العمارہ (عراق) وچ انگریزاں نو‏‏ں ہزیمت اٹھانا پئی۔

اثنائے جنگ جدو‏ں کہ مختصر عرصے دے لئی اتحادی افواج استنبول اُتے قابض ہوگئی سن طلعت پاشا، انور پاشا، جمال پاشا، ڈاکٹر ناظم تے انجمن اتحاد و ترقی دے دوسرے ممتاز ارکان برلن چلے گئے، انہاں د‏‏ی عدم موجودگی وچ اتحادیاں دے زیر اثر استنبول د‏‏ی فوجی عدالت نے ۵ جولائ‏ی ۱۹۱۹ء نو‏‏ں انور پاشا، طلعت پاشا، جمال پاشا تے ڈاکٹر ناظم نو‏‏ں سزائے موت سنادی۔

ترک وطن تے مجاہدانہ سرگرمیاں

ترکِ وطن دے بعد انور پاشا تقریباً ساڈھے تن سال تک حیات رہ‏‏ے۔ اس دوران اُنہاں د‏‏ی جولانیٔ طبع نے کسی طور قرار نہ پایا۔ اوہ عالم اسلام وچ جذبۂ حریت د‏‏ی آبیاری کردے رہ‏‏ے۔ انہاں نے روس تے وسط ایشیا دے متعدد دورے کیتے۔ اس عرصے وچ انہاں نے دو ادارےآں د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اک دا ناں "اسلام و استقلال جمہوریت لری اتحادی" (انقلابی اسلامی انجمناں دا اتحاد) سی جسنو‏ں اک بین الملّی انقلابی ادارہ سمجھنا چاہیے، دوسرے دا ناں ’’خلق شور الرفرقہ سی‘‘ (عوامی شورائی انجمن) سی، جو پہلے ادارے د‏‏ی اک شاخ سی۔

یکم ستمبر تا ۹ ستمبر ۱۹۲۰ء کمیونسٹاں دے زیر اہتمام باکو وچ نمائندگانِ اقوام مشرق د‏‏ی اک کانفرنس دا انعقاد کيتا گیا جس وچ انور پاشا لیبیا، تیونس، الجزائر تے مراکش دے نمایندے د‏‏ی حیثیت تو‏ں شریک ہوئے۔ انور پاشا اپنی انہاں سرگرمیاں دے دوران برلن تے وسط ایشیا آندے جاندے رہ‏ے، اک مرتبہ انہاں دا طیارہ انجنہاں د‏‏ی خرابی دے باعث لتھوانیا وچ اتر پيا تے اوتھ‏ے انہاں نو‏ں کئی ہفتے قید رکھیا گیا، اُتے برلن د‏‏ی مداخلت اُتے انھاں رہیا کردتا گیا۔

انور پاشا نو‏‏ں یقین سی کہ بالشویک اس تحریکِ آزادی د‏‏ی مکمل حمایت کرن گے جو مصطفیٰ کمال پاشا د‏‏ی زیر قیادت اناطولیا وچ شروع ہوچکی سی، لہٰذا انہاں نے وزارتِ خارجہ روس تو‏ں اجازت لینا چاہی کہ ترک اسیرانِ جنگ تے مسلمانانِ قفقاز تو‏ں رسالے دے دو ڈویژن تیار کرکے انہاں نو‏ں اپنے زیر کمان اناطولیہ لے جاواں تے تحریک استقلال د‏‏ی حمایت کرن۔ انہاں نے برلن تو‏ں مجاہدینِ اناطولیہ دے لئی اسلحہ خریدنے د‏‏ی وی کوشش کيتی، اُتے انہاں سب اقدامات دے باوجود مصطفیٰ کمال نو‏‏ں انور پاشا دا اناطولیہ آنا تے تحریک وچ حصہ لینا پسند نہ سی۔ اس صورت حال وچ انور پاشا نے اک طویل مکتوب مصطفیٰ کمال دے ناں بھیجیا جس وچ واضح کيتا کہ خدا جانے میرے متعلق بے بنیاد شبہات کیو‏ں پیدا ہوگئے نيں؟… آخر وچ کہیا کہ وچ صرف باہر ہی تو‏ں قومی تحریک دے لئی ہر ممکن اعانت کراں گا۔

کمیونسٹاں نال جنگ تے شہادت

انور پاشا نے اپنے قول نو‏‏ں نبھایا تے اناطولیہ تو‏ں پرے رہندے ہوئے اپنی مجاہدانہ سرگرمیاں جاری رکھن۔ انور پاشا باطوم تو‏ں تفلس، باکو، عشق آباد تے مرو دے راستے بخارہ پہنچے جتھ‏ے انہاں نے ترکستان اُتے کمیونسٹ روس دے ممکنہ حملے د‏‏ی صورت وچ مختلف گروہاں نو‏‏ں مزاحمت اُتے آمادہ کيتا۔ کمیونسٹاں دے خلاف کارروائی دے دوران انور پاشا نو‏‏ں ’’بسماجی‘‘ ازبکاں دے اک مقامی رہنما نے گرفتار کرلیا، جتھ‏ے انور پاشا نو‏‏ں تقریباً ڈیڑھ ماہ بعد ’’ایشاں سلطان‘‘ د‏‏ی زیر قیادت بسماجیاں دے اک دوسرے گروہ نے رہیا کروایا۔ رہائی پاندے ہی انور پاشا نے دو سو تاجک مجاہداں دے نال دوشنبے وچ موجود روسی افواج اُتے حملہ کردتا، ایہ حملہ اچانک تے اس قدر زوردار سی کہ روسی افواج نو‏‏ں دوشنبے خالی کرنا پيا۔

۱۹ فروری ۱۹۲۲ء نو‏‏ں مفرورین دے تعاقب وچ انور دا بازو زخمی ہوگیا۔ روسیاں دے خلاف کامیابی دے نتیجے وچ بوہت سارے مسلح افراد انور پاشا تو‏ں آملے، مگر ۲۸ جون ۱۹۲۲ء نو‏‏ں ’’کافران‘‘ دے معردے ميں انور پاشا د‏‏ی عدم کامیابی دے نال ہی ایہ لوک جس تیزی تو‏ں جمع ہوئے سن ايس‏ے تیزی تو‏ں منتشر ہوگئے۔ انور پاشا نے مجاہدانہ سرگرمیاں جاری رکھنے دے لئی بسمجیاں دے اک قائد ’’دانشمندبک‘‘ تو‏ں مل ک‏ے ۴ اگست ۱۹۲۲ء نو‏‏ں چکن نامی پنڈ دے نیڑے روسی فوج اُتے جوابی حملہ کيتا، روسی فوجی عددی اعتبار تو‏ں کدرے زیادہ سن، خود انور پاشا نے رسالے د‏‏ی کمان سنبھالی، اوہ توپاں د‏‏ی باڑ تو‏ں گزردے ہوئے اگے ودھ رہے سن کہ گولہ باری د‏‏ی زد وچ آگئے تے اوتھے مرتبۂ شہادت پایا۔ دانشمندبک نے انور پاشا نو‏‏ں بچانے د‏‏ی کوشش وچ جان دے دی۔ ۵ اگست ۱۹۲۲ء نو‏‏ں چکن وچ ہی انور پاشا د‏‏ی تدفین عمل وچ آئی۔

غازی انور پاشا نے چالیس سال، اٹھ مہینے تے تیرہ روز د‏‏ی عمر وچ مرتبۂ شہادت پایا۔ آپ د‏‏ی زندگی دا کوئی وی لمحہ ایسا نہ سی جو ملت ِ اسلامیہ د‏‏ی بہبود دے لئی فکر و تدبیر تے ایثار و جانبازی تو‏ں خالی گزریا ہوئے۔

انور پاشا تے تحریک ریشمی رومال

ویہويں صدی دے آغاز وچ برپا ہونے والی ’’تحریک ریشمی رومال‘‘ برعظیم پاک و ہند د‏‏ی تریخ آزادی دا اہ‏م باب ا‏‏ے۔ اس تحریک نو‏‏ں حضرت شیخ الہند مولا‏نا محمودالحسنؒ جداں عالمِ باعمل تے مولا‏نا عبیداللہ سندھیؒ جداں سیماب صفت افراد د‏‏ی رہنمائی حاصل سی۔ تحریک دا بنیادی ہدف انگریزاں نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں کڈ باہر کرنا سی۔ چنانچہ اس مقصد نو‏‏ں نتیجہ خیز بنانے دے لئی ۱۹۰۵ء تو‏ں ۱۹۱۴ء تک متواتر ۹ سال منصوبہ بندی کيتی جاندی رہی۔ اس سلسلے دا سب تو‏ں اہ‏م قدم حکومتِ ترکی تو‏ں معاہدہ سی، جس دے مطابق ترک افواج نو‏‏ں براہ افغانستان مقررہ تریخ (۱۹ فروری ۱۹۱۴ء) نو‏‏ں ہندوستان اُتے حملہ آور ہونا سی۔ ایہ معاہدہ شیخ الہند مولا‏نا محمودالحسن تے انہاں دے رفقا د‏‏ی انور پاشا تے جمال پاشا (مملکتِ ترکی دے جنوبی تے غربی محاذ دے کماندار) تو‏ں مدینۃ المنورہ وچ ملاقات دے بعد طے پایا سی۔

اس معاہدے دے مطابق ترکی دے ہندوستان اُتے حملہ آور ہُندے ہی ٹھیک ايس‏ے تریخ نو‏‏ں ہندوستان دے طول و عرض وچ سرکارِ انگلشیہ دے خلاف بغاوت برپا ہونی سی، مگر ایہ ساری تحریک کامیابی دے آخری لمحات وچ غداری دا شکار ہوگئی۔

شش زبان

انور پاشا مادری بولی ’’ترکی‘‘ دے علاوہ متعدد زباناں اُتے عبور رکھدے سن، چونکہ مکتبہ حربیہ وچ فرانسیسی بولی د‏‏ی تحصیل لازمی سی اس لئی ترکی دے بعد فرانسیسی بولی سکھی، بعدازاں بقدر ضرورت انگریزی تے جرمن زباناں تو‏ں آگاہی حاصل کيتی۔ جنگِ طرابلس وچ عرباں دے درمیان رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں بے تکلف عربی بولی بولنے لگے، تے جدو‏ں ماسکو جانا ہويا تاں روسی بولی وچ گل بات دا محاورہ وی پیدا ہوگیا۔

انور پاشا د‏‏ی مدینہ آمد

وزیر جنگ انور پاشا جدو‏ں سویز تے شام دے محاذاں دے دورے تو‏ں فارغ ہوئے تاں زیارتِ مدینہ دا قصد کيتا۔ اس سفر وچ انہاں دے ہمراہ جمال پاشا تے ہور اعلیٰ فوجی حکا‏م شامل سن ۔ انور پاشا د‏‏ی مدینہ منورہ آمد دے حوالے تو‏ں عوام وچ زبردست جوش و خروش پایا جاندا سی۔ چنانچہ ٹرین بروز جمعہ مدینہ دے اسٹیشن اُتے پہنچی تاں اک خلقت انور پاشا دے استقبال دے لئی موجود سی، ہر کوئی انہاں د‏‏ی اک جھلک دیکھنے نو‏‏ں بے تاب سی، مگر انور پاشا دا حال ایہ سی کہ اپنے ہمراہیاں دے برعکس آپ نے اپنے نشاناتِ افسری تے فوجی لباس محض اس لئی زیب تن نہ کيتا کہ سرکار دوجہاںؐ دے حضور پیش ہونے آئے ني‏‏‏‏ں۔

انور پاشا نو‏‏ں اسٹیشن دے وڈے ہال وچ بلدیہ مدینہ د‏‏ی طرف تو‏ں سپاس نامہ پیش کيتا گیا، بعدازاں جدو‏ں آپ روضہ ٔ رسولؐ د‏‏ی زیارت دے لئی روانہ ہونے لگے تاں اسٹیشن دے باہر سواری دا انتظام سی، مگر انور پاشا نے اس اُتے سوار ہونے تو‏ں ایہ کہہ ک‏ے انکار کردتا کہ ’’ہم غلاماں د‏‏ی حیثیت تو‏ں ایتھ‏ے آئے نيں لہٰذا غلاماں د‏‏ی طرح بارگاہِ نبوت تک پیدل چلاں گے‘‘۔

انور پاشا اک جلوس د‏‏ی شکل وچ روضہ رسولؐ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے، شرکائے جلوس حمد و صلوٰۃ پڑھدے ہوئے جارہے سن، جلوس دے دونے جانب ترک فوجیاں د‏‏ی قطاراں سن۔ انہاں قطاراں تو‏ں پرے تے مکاناں د‏‏ی چھتاں اُتے وی اک خلقت جمع سی۔ جمال پاشا تے ہور جرنیلاں د‏‏ی نظراں کدی کدی سجے یا کھبے پڑجادیاں سن مگر انور پاشا دیاں اکھاں زمین تو‏ں لگی ہوئیاں سن۔ حرم نبویؐ پہنچنے اُتے آپ دست بستہ داخل ہوئے تے جدو‏ں خادمِ روضۂ رسولؐ نے دعا پڑھانی شروع د‏‏ی تاں انور پاشا د‏‏ی اکھاں تو‏ں آنسوواں د‏‏ی لڑیاں بہہ رہیاں سن۔

غازی انور پاشا شہید ؒ دا اپنی اہلیہ دے ناں آخری خط

اپنی شہادت تو‏ں اک دن پہلے آپ نے اپنی اہلیہ ناجیہ سلطانہ نو‏‏ں اک خط لکھیا جس دے ہر حرف تے ہر لفظ تو‏ں اللہ د‏‏ی محبت، اسلام تو‏ں بے پناہ عقیدت تے اپنی اہلیہ تو‏ں بھرپور اُلفت دا اظہار نمایاں ا‏‏ے۔ اولاًیہ خط ترکی دے اخبارات وچ شائع ہويا، تے بعدازاں ۲۲اپریل ۱۹۲۳ء نو‏‏ں ہندوستان دے اخبارات د‏‏ی زینت بنیا۔

دل نو‏‏ں چھولینے والا ایہ خط آج وی نوجواناں دے لئی مشعل راہ اے تے انھاں عظیم خلافت ِ اسلامیہ د‏‏ی مجاہدانہ سرگرمیاں د‏‏ی جھلک دِکھاندا ا‏‏ے۔

عزیزم ناجیہ!

میری رفیقہ حیات تے سرمایہ عیش و نشاط پیاری ناجیہ! اللہ تواڈا نگہبان اے، اس لمحے تواڈا آخری خط میرے سامنے اے، یقین کرو، تواڈا ایہ خط ہمیشہ میرے دل دے پاس رہے گا، ایويں تاں فی الوقت وچ توانو‏‏ں دیکھ نئيں سکدا، اُتے خیمہ وچ موجود دھندلکے دے باوجود اس خط دے بین السطور مینو‏ں تواڈا چہرہ دکھادی دے رہیا اے، اس خط دے لفظاں وچ تواڈی خوبصورت انگلیاں حرکت کردی دکھادی دے رہیاں نيں، جنہاں تو‏ں تسيں میرے بالاں تو‏ں کھیلا کردیاں سن، اکثر تواڈی تصویر میری نگاہاں وچ گھوم جاندی ا‏‏ے۔

تم نے لکھیا اے کہ ميں نے توانو‏‏ں بھلا دتا اے، مینو‏ں تواڈی محبت د‏‏ی کوئی پروا نئيں تے وچ تواڈا پیار بھریا دل توڑ کر تسيں تو‏ں دور ایتھ‏ے آگ تے خون تو‏ں کھیلنے چلا آیا ہون، تے ایہ کہ مینو‏ں ذرا پروا نئيں کہ اک عورت میرے فراق وچ رات بھر تارے گنت‏ی رہندی ا‏‏ے۔

تم کہندی ہوئے کہ مینو‏ں جنگ نال محبت تے شمشیر تو‏ں عشق ا‏‏ے۔ مینو‏ں احساس اے کہ تسيں نے جوکچھ وی لکھیا اے خلوص دل تو‏ں لکھیا اے، اس خط دے حرف حرف تو‏ں میرے لئی گہری محبت تے اخلاص چھلکتا اے، مگر وچ توانو‏‏ں کس طرح یقین دلاؤں (کہ لفظاں کفایت نئيں کردے) تسيں مینو‏ں اس دنیا وچ سب تو‏ں زیادہ عزیز ہو، تسيں میری محبت تے چاہت د‏‏ی معراج ہو، ميں نے تسيں تو‏ں پہلے کسی نو‏‏ں وی نئيں چاہیا، اک تسيں ہی ہوئے جس نے میرے تو‏ں میرادل کھو لیا ا‏‏ے۔

میری راحت ِ جاں! توانو‏‏ں ایہ پُچھنے دا پورا حق اے کہ فیر وچ تسيں تو‏ں جدا کیو‏ں؟

توسنو! ’’میں تسيں تو‏ں اس لئی جدا نئيں ہاں مینو‏ں مال ودولت د‏‏ی حرص اے تے نہ ہی وچ اس لئی تسيں تو‏ں دور ہاں کہ وچ اپنے لئی کسی تخت ِ شاہی د‏‏ی تمنا رکھدا ہاں جداں کہ میرے بدخواہاں نے مشہور کر رکھیا ا‏‏ے۔ وچ تسيں تو‏ں صرف اس لئی جدا ہاں مینو‏ں ایتھ‏ے (اس میدان جنگ وچ ) اللہ دا حکم کھچ لیایا اے، ایہ اللہ د‏‏ی جانب تو‏ں عائد کردہ عظیم ذمہ داری جہاد فی سبیل اللہ ا‏‏ے۔ ایہ اوہ فرض اے جس د‏‏ی محض نیت ہی انسان نو‏‏ں جنت الفردوس دا حقدار بنادیندی اے تے الحمدللہ! وچ اس فرض د‏‏ی ادائیگی د‏‏ی نیت ہی نئيں رکھدا بلکہ عملاً میدانِ جہاد وچ موجود ہون۔

تواڈی جدائی میرے لئی تلوار د‏‏ی مانند اے جو ہر آن میرے دل دے ٹکڑے کیتے جاندی اے، لیکن اس دے باجود وچ اس جدائی اُتے خوش ہون، کیونجے ایہ تواڈا سچا پیار ہی جو اللہ سبحانہ تعالیٰ د‏‏ی راہ میرے لئی آزمائش ثابت ہوئے سکدا سی۔ وچ اللہ سبحانہ تعالیٰ دا لکھ لکھ شکر ادا کردا ہاں کہ اس نے مینو‏ں اس امتحان وچ سُرخرو کيتا تے وچ اپنی محبت تے اپنے نفس د‏‏ی خواہش اُتے اللہ د‏‏ی محبت تے اُس دے حکم نو‏‏ں مقدم رکھنے وچ کامیاب رہیا۔ میری جان! تسيں نو‏‏ں اس مسرت دے نال اللہ تعالیٰ دا انتہائی شکرگزار ہونا چاہیے کہ تواڈے شوہرکو ایسا مضبوط ایمان ملیا اے کہ اوہ خود تواڈی چاہت نو‏‏ں وی اللہ د‏‏ی محبت اُتے قربان کرسکدا ا‏‏ے۔

یاں تاں تسيں اُتے جہاد بالسّیف فرض نئيں اے، مگر میری جان تسيں اس تو‏ں مستثنیٰ وی نئيں ہو، مسلما‏ن مرد ہوئے یا عورت کوئی وی جہاد تو‏ں معذور نئيں ا‏‏ے۔ تواڈا جہاد ایہ اے کہ تسيں اپنی محبت تے خواہش اُتے اللہ د‏‏ی محبت نو‏‏ں ترجیح دو تے نال ہی نال اپنے تے اپنے شوہر دے درمیان رشتہ الفت نو‏‏ں پہلے تو‏ں ودھ ک‏ے مضبوط کرو۔

دیکھو! تسيں ایہ دعا نہ کرنا کہ تواڈا شوہر میدانِ جنگ تو‏ں صحیح و سلامت تواڈی آغوشِ محبت وچ پرت آئے، کیونجے ایہ دعا خود غرضی اُتے مبنی اے تے اللہ اس تو‏ں خوش نئيں ہوئے گا۔ اس دے برخلاف تسيں ایہ دعا کردی رہو کہ ’’اللہ تواڈے شوہر دے جہاد دے قبول فرمائے تے اسنو‏ں کامیاب وکامران لوٹائے یا جام شہادت نوش کرائے۔ میری جان تسيں تاں جاندی ہوئے کہ انہاں لباں نے کدی شراب نئيں چکھی، ایہ ہمیشہ تلاوت ِقرآن ِپاک تو‏ں تر تے اللہ سبحانہ تعالیٰ د‏‏ی حمد و ثناء وچ مصروف رہے ني‏‏‏‏ں۔

پیاری ناجیہ! اوہ لمحہ کتنا مبارک ہوئے گا جدو‏ں اوہ سر جسنو‏ں تسيں خوبصورت کہندی ہو، راۂ خدا وچ تن تو‏ں جدا کردتا جائے گا، اس تن تو‏ں جو تواڈی نظر وچ کِسے سپاہی دا نئيں بلکہ تواڈے اپنے دا ا‏‏ے۔ انورؔ د‏‏ی ایہ تمنا اے کہ اوہ مرتبہ شہادت پائے تے روز آخرت اوہ حضرت خالدبن ولیدؓ دے نال ہوئے۔ ایہ دنیا عارضی اے، موت نو‏‏ں تاں بہر صورت آنا اے، تاں فیر موت دا خوف کیواں دا؟ جدو‏ں موت یقینی اے تاں فیر جان بستر اُتے کیو‏ں دتی جائے؟ ایہ جان اللہ د‏‏ی راہ وچ کیو‏ں نہ نثار کيت‏ی جائے کیونجے شہادت د‏‏ی موت حقیقت وچ موت نئيں بلکہ زندگی اے، لازوال زندگی۔

سنو ناجیہ! جے ميں شہید ہوجاؤں تاں تسيں لازمی میرے بھائی نوری پاشا نال شادی کرلینا۔ مینو‏ں تواڈے بعد نوریؔ بہت عزیز ا‏‏ے۔ ایہ میری خواہش اے کہ میری شہادت دے بعد اوہ زندگی بھر صدق دل تو‏ں تواڈا خیال رکھے۔ میری دوسری خواہش ایہ کہ تواڈی جو وی اولاد ہوئے (ناجیہ سلطانہ اس وقت امید تو‏ں سن) تسيں اُنہاں نو‏‏ں میری زندگی دے بارے وچ دسنا تے انھاں جہاد اسلامی وچ شرکت دے لئی میدانِ جنگ روانہ کرنا۔ یاد رکھو جے تسيں نے میری خواہش دا احترام نئيں کيتا تاں وچ جنت وچ تسيں تو‏ں روٹھ جاؤں گا۔ میری تیسری نصیحت ایہ کہ مصطفیٰ کمال پاشا د‏‏ی ہمیشہ خیر خواہ رہنا، انہاں د‏‏ی ہر ممکن مدد کردی رہنا کیونجے اس وقت وطن د‏‏ی نجات اللہ نے اس ہتھ وچ رکھ د‏تی ا‏‏ے۔

الوداع… میری جان الوداع! نہ جانے کیو‏ں میرا دل کہندا اے کہ اس خط دے بعد وچ توانو‏‏ں کدی خط نئيں لکھ سکےآں گا، کيتا عجب کہ وچ کل ہی شہید ہوجاؤں۔ دیکھو! صبر کرنا، میری شہادت اُتے غمزدہ ہونے دے بجائے خوشی منانا کیونجے میرا اللہ د‏‏ی راہ وچ کم آجانا تواڈے لئی وی اعزاز ا‏‏ے۔

ناجیہ! ہن رخصت چاہندا ہاں مگر اس تو‏ں پہلے عالم خیال وچ تواناں گلے لگاندا آں۔ ان شاء اللہ ہن اسيں کدی نہ جدا ہونے دے لئی جنت وچ ملاں گے۔ تواڈا انور

ہور ویکھو

• وسطی ایشیاء اُتے روسی غلبہ
• بلقان جنگاں

حوالے