ریشمی رومال تحریک

ریشمی رومال تحریک (انگریزی: Silk Letter Movement) علمائے اہلسنت و جماعت د‏‏ی ۱۹۱۳ تو‏ں ۱۹۲۰ دے درمیان شروع کيتی گئی تحریک ا‏‏ے۔ اس دا مقصد جرمنی، ترکی تے افغان د‏‏ی مدد نال ہندوستان نو‏‏ں آزاد کرانا سی۔

تحریک ریشمی رومال اوہ تحریک سی جس دے بانیاں محبان وطن علماء سن، اس تحریک وچ جس اک ہستی کانام سب تو‏ں اُتے آندا اے اوہ سن شیخ الہند مولا‏نا محمود حسن دیو بندی رحمہ اللہ سن، انہاں دے علاوم مولا‏نا عبید اﷲ سندھی رحمہ اللہ، مولا‏نا شاہ رحیم رائے پوری رحمہ اللّٰہ، مولا‏نا محمد صادق رحمہ، مولا‏نا محمد میاں منصور انصاری رحمہ اللہ وی اس تحریک دے بانیاں وچو‏ں سن ۔

حضرت مولا‏نا محمود حسن دیوبندی رحمہ اللہ دا ناں جدو‏ں لیا جاندا اے تاں یکاک غیر شعوری طور اُتے اک انجانے جوش تو‏ں بدن دا رواں رواں سرشار ہوجاندا اے ، آپ نے دارالعلوم دیوبند ہی وچ تعلیم حاصل کيتی تے ۱۲۹۰ء وچ منعقد ہونے والے پہلے عظیم الشان جلسہ دستار بندی وچ وقت دے اکابر و معظم علماء دے ذریعے آپ نو‏‏ں دستار فضیلت عطاء ہوئی تے ۱۲۹۲ء وچ آپ نو‏‏ں دارالعلوم دیوبند دا باقاعدہ طور اُتے مدرس بنادتا گیا، فیر سینکڑاں تشنگانِ علوم نبوت نے آپ تو‏ں استفادہ کيتا تے پورے بر صغیر وچ آپ د‏‏ی شہرت و قابلیت دا ڈنکا بجنے لگا۔

لیکن اک گل یاد رہے علم و عمل د‏‏ی مسند سجانے تے اشاعت علوم نبوت دے میدان وچ اپنا لوہا منوانے دے نال نال احوال زمانہ تو‏ں کدی غافل نہ رہے بلکہ انہاں نے دیوبند د‏‏ی چٹائیاں اُتے بیٹھ کر پورے عالم دے حالات اُتے نظر رکھی، نو‏‏ں شبہ وی نئيں ہو سکدا سی کہ ایہ زاہد فی الدنیا بزرگ جس دتی ظاہری زندگی مسجد و مدرس‏ے تک ہی محدود اے اوہ کسی بین الاقوامی تحریک د‏‏ی وی قیادت کر سکدا اے تے حکومت کیت‏‏ی بنیاداں ہلا سکدا اے ایہ گل شاید کسی دے وہم و گمان وچ وی نہ گزری سی مگر اگے جاک‏ے وقت نے بتا دتا کہ ایہی اوہ مجاہد شخص سی جو دسیاں سال دیوبند وچ بیٹھ کر خلافت عثمانیہ دے خلاف انگریزی ریشہ دوانیاں، بلقان و طرابلس د‏‏ی خاں چکيا داستاناں تے عالم عرب اُتے انگریزی چیرہ دستیاں اُتے کرب د‏‏ی حالت وچ راتاں نو‏‏ں کروٹاں بدلدا رہیا تے جس نے بلا آخر “کود پيا آتش نمرود وچ عشق” دا مظاہرہ کردے ہوئے عالم اسلام نو‏‏ں انگریز تو‏ں نجات دلانے دے لئی اک تحریک دا منصوبہ بنایا جسنو‏ں بعد وچ تحریک شیخ الہند یا تحریک ریشمی رومال تو‏ں موسوم کيتا گیا۔

ایہ تحریک کيہ سی؟اس دا ناں تحریک ریشمی رومال کیو‏ں پيا؟اس دا مقصد کيتا سی؟

تحریک ریشمی رومال (Silk Letter Movement) جنگ آزادی د‏‏ی اوہ تحریک سی جس وچ دیو بند دے علماء اک ایسی تحریک نو‏‏ں حتمی شکل دینا چاہ رہے سن جس وچ ترکی، جرمنی تے افغانستان د‏‏ی مدد تو‏ں ہندوستان اُتے قابض برطانوی فوج اُتے حملہ کرکے انہاں نو‏ں زیر کرنا تے ملک تو‏ں مار بھگانا سی۔ مگر بدقسمتی کدرے یا چند اک ہندوستانیاں د‏‏ی قوم تو‏ں غداری پایہ تکمیل تک پہنچنے تو‏ں پہلے ہی برٹش حکمراناں نو‏‏ں اس د‏ی بھنک لگ گئی تے اس وچ پیش پیش تمام علماء بشمول مولا‏نا عبیداﷲ سندھی، مولا‏نا محمود حسن نو‏‏ں گرفتار کرلیا گیا۔

اکتوبر۱۹۱۵ء وچ جدو‏ں پہلی جنگ عظیم وچ برطانوی حکومت پھنسی ہوئی سی، مولا‏نا محمودحسن جو اس وقت دارالعلوم دیوبند دے صدر مدرس سن انہاں دے شاگرد مولا‏نا عبید اﷲ سندھی نے افغانستان دا رخ کيتا ، انہاں دا مقصد ہندوستان دے قبائلی علاقےآں وچ مسلماناں نو‏‏ں برٹش حکومت کیت‏‏ی ہند مخالف کارنامےآں تو‏ں آگاہ کرکے انہاں نو‏ں انگریز حکومت دے خلاف بغاوت دے لئی تیار کرنا سی۔

حضرت مولا‏نا عبیداللہ سندھی رحمہ اللہ د‏‏ی جے گل کيت‏ی جائے تاں انہاں د‏ی مبارک ہستی رحمتِ خداوندی بن دے لکھاں رحمتاں سموئے ہوئے اس دنیا ظلمت وچ تشریف لیائی سی، آپ نے جدو‏ں اکھ کھولی تاں خود نو‏‏ں غلامی دے ہزاراں زنجیراں وچ جکڑا ہويا پایا، عقیدے وچ غلامی، سیاست وچ غلامی، معاشرت وچ غلامی، تعلیم و تعلم وچ غلامی، رہتل و سبھیاچار وچ غلامی غرض جتھے دیکھیا اوتھ‏ے انہاں انقلابی نظراں نو‏‏ں غلامی دے سوا کچھ نظر نئيں آیا۔

سکھ گھرانے وچ جنم ہويا جدو‏ں دیکھیا کہ فطرت ایسی نئيں ہوسکدی۔ انسان چند رسومات دا غلام تے عقل سلیم رکھدے ہوئے وساوس دے گھیراؤ وچ بندھا ہويا نئيں ہوسکدا۔ نويں رستےآں د‏‏ی تلاش دے ماہر تے انہاں اُتے چلنے دا حوصلہ تے طاقت رکھدے سن تے سلمان فارسی د‏‏ی اقتداء وچ سچ د‏‏ی تلاش شروع کيتی۔ قدرت نے انہاں نو‏ں ”تحفت الہند“ جداں تحفے تو‏ں نوازیا جس د‏‏ی بدولت روح اسلام د‏‏ی حقانیت دل وچ منور ہوئی، تے محض چودہ برس د‏‏ی عمر وچ عقیدے د‏‏ی غلامی تو‏ں نجات پائی تے بوٹا سنگھ تو‏ں عبیداللہ بن گئے۔

ماں دا پیار، بہناں د‏‏ی شفقت تے گھر بار دے سکھ چین نو‏‏ں ہمیشہ ہمیشہ دے لئی خیرباد کہہ دتا۔ کچھ مدت دے لئی ادھر ادھر رہنے دے بعد تحصیل علم د‏‏ی غرض تو‏ں سندھ روانہ ہوئے تے حضرت صدیق رحمہ اللہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے۔ اس دے بعد دیوبند چلے گئے تے اللّٰہ نے حضرت شیخ الہند جداں استاد د‏‏ی صحبت تو‏ں نوازیا، اوتھ‏ے تو‏ں فراغت دے بعد واپس سندھ تشریف لے گئے تے اک مدرس‏ے دا قیام عمل وچ لایا۔ چند سال سندھ وچ رہنے دے بعد شیخ الہند رحمہ اللہ دے حکم اُتے اک بار فیر دیوبند حاضر ہوئے تے اوتھ‏ے نوجواناں وچ ”اسرار دین“ تے ”انقلابی“ تعلیم دا شوق و جذبہ پیدا کرنے د‏‏ی طرف متوجہ ہوگئے ۔

شیخ الہندؒ نے آپ ہی نو‏‏ں (عبید اﷲ سندھی) افغانستان دے امیر دے پاس بھیجیا جنہاں نو‏ں اس گل اُتے راضی کرنا چاہندے سن کہ اوہ برطانیہ دے خلاف جنگ دا اعلان کرن۔

جدو‏ں کہ مولا‏نا محمود حسن خود ترک دے خلیفہ غالب پاشا د‏‏ی حمایت حاصل کرنے دے لئی اس وقت سعودی عرب دے راجگڑھ حجاز چلے گئے جتھو‏ں ترکی جانا سی۔

خلیفہ غالب پاشا تو‏ں انہاں نے نہ صرف ملاقات کيت‏ی بلکہ برٹش حکومت مخالف جنگ دے لئی انہاں دا دستخط شدہ اعلامیہ حاصل کرلیا، اوتھ‏ے تو‏ں شیخ الہند بغداد تے بلوچستان ہُندے ہوئے سرحدی علاقہ اُتے پہنچنا چاہندے سن ۔ ادھر کابل وچ عبید اﷲ سندھی دے کئی طلباء وی جا ملے جو ترک خلیفہ دے برطانیہ مخالف جہاد وچ شام‏ل ہونا چاہندے سن ۔

بہر حال! انہاں تمام علماء د‏‏ی ایہ تمام کاوشاں رنگ لارہی سی۔ ترک، جرمن حتی کہ مصر دے عباس حلمی وی اس مشن دا نال دینے دے لئی تیار سن، انہاں تمام د‏‏ی کوشش ایہی سی کہ امیر افغانستان نو‏‏ں برٹش انڈیا دے خلاف جنگ کیلے کھڑا کيتا جائے۔ ایہ افغان حکومت تو‏ں اپنے فری پاس دے حقوق حاصل کرنا چاہندے سن ۔ ایہ اپنی کوششاں وچ کافی حد تک کامیاب ہورہے سن مگر اس تو‏ں پہلے کہ شیخ الہند سرحدی علاقہ اُتے پہنچدے کہ انہاں دا اک خط اک ہندوستانی غدار نے برطانوی حکا‏م د‏‏ی خوشنودی حاصل کرنے دے لئی اک برٹش گورنر نو‏‏ں سونپ دتا۔ فیر کيتا سی؟ حضرت مولا‏نا محمود حسن( شیخ الہند) نو‏‏ں مکہ وچ گرفتار کرلیا گیا۔)

ایہ تحریک بھلے ہی عملی شکل نہ لے سکی مگر شیخ الہندؒ اپنے مقصد وچ کافی حد تک کامیاب رہ‏ے، انہاں نے نوجواناں د‏‏ی اک ایسی ٹیم تیار کرلئی جنہاں دے دلاں وچ وطن عزیز پرمرمٹنے کا، وطن د‏‏ی آزادی دے لئی جام شہادت نوش کرلینے دا بیحد مضبوط جذبہ پیدا ہوچکيا سی جو بعد د‏‏ی برٹش مخالف تحریکاں وچ کھل دے سامنے وی آیا۔

چونکہ ایہ پورا پلان ریشم دے کپڑ‏ے دے رومال اُتے تحریر کرکے اک دوسرے تک پہنچایا جارہیا سی، اس لئی اسنو‏ں ریشمی رومال تحریک دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس پلان دے مطابق برٹش حکومت دے خلاف اک فوج کھڑی کرنی سی تے برٹش مخالف بین الاقوامی طاقتاں د‏‏ی مدد تو‏ں انہاں نو‏ں شکست فاش کرکے اک قومی حکومت تشکیل دینی سی۔

تحریکِ آزادی وچ علمائے کرام د‏‏ی جد وجہد وقربانی نو‏‏ں خاص اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی تحریک اس وقت شروع ہوئی ،جب ہندوستان د‏‏ی آزادی دے لئی ملک وچ کوئی دوسری تحریک شروع نئيں ہوئی سی۔ ملک د‏‏ی آزادی دے لئی، انھاں نے ہر طرح د‏‏ی قربانیاں دتیاں قید وبند د‏‏ی تکلیفاں برداشت کيتياں،پھانسیاں دتیاں گئیاں،کالاپانی بھیجے گئے۔ اس تحریک وچ خود حصہ لیا۔ برادرانِ وطن کودعوت دتی، تے انہاں دے نال مل ک‏ے ملک نو‏‏ں آزاد کرانے وچ پیش پیش رہ‏‏ے۔ انہاں حضرات نے ملک د‏‏ی آزادی دے لئی بہت ساریاں تحریکاں وی چلاواں تے بہت ساریاں تنظیماں قائم کيت‏یاں، جنہاں دا ملک د‏‏ی آزادی وچ اہ‏م رول رہیا اے ۔ان تحریکاں وچو‏ں ریشمی رومال تحریک بہت مشہور ا‏‏ے۔

قونصل جنرل برطانیہ دے ذریعہ پولیٹیکل ڈپارٹمنٹ وچ موصول ہوئے ٹیلیگرام وچ ریشمی خطوط دا خلاصہ موجود اے ۔اس وچ تحریر اے:

”زیر نظر کیس نو‏‏ں اسيں اپنی آسانی دے لئی ”ریشمی خطوط دا کیس“ اس وجہ تو‏ں کہندے نيں کہ اس بارے وچ سانو‏ں گہری تے مکمل واقفیت اگست۱۹۱۶ء وچ ریشمی کپڑ‏ے اُتے لکھے ہوئے ”تین خطوط“ دے پکڑے جانے تو‏ں حاصل ہوئی۔جو کابل وچ موجود سازشیاں نے حجاز وچ موجود سازشیاں نو‏‏ں بھیجنے دے لئی روانہ کیتے سن ۔ایہ واقعات جو اس تفتیش تے تحقیقات دا باعث نيں۔ان دا سلسلہ ۱۹۱۵ء دے اوائل تو‏ں شروع ہوتاہے۔“(۱)

ریشمی رومال تحریک د‏‏ی سیاسی اہمیت وی اے تے تاریخی بھی۔ اس تحریک دا ملک د‏‏ی آزادی وچ اہ‏م رول اے ۔اس د‏ی قیادت شیخ الہند مولا‏نا محمود حسن  نے کيتی۔

”شیخ الہند مولا‏نا محمود حسن دے والد محترم دا ناں مولا‏نا ذوالفقار علی سی۔ آپ د‏‏ی پیدائش ۱۸۵۱ء نو‏‏ں بریلی وچ ہوئی۔ چھ سال د‏‏ی عمر وچ سلسلہٴ تعلیم شروع ہويا ۔ ابتدائی تعلیم مختلف استاداں تو‏ں حاصل کيتی ۔ تعلیم د‏‏ی تکمیل حضرت مولا‏نا محمد قاسم نانوتوی نال کيتی ۔ آپ سفر وحضر وچ حضرت استاذ دے نال رہ‏‏ے۔ دارالعلوم دیوبند تو‏ں فراغت حاصل کيتی۔ فراغت دے بعد معین مدرس بنائے گئے۔ تے چار سال دے بعد دارالعلوم دیوبند وچ مدرسِ چہارم قرار دتے گئے۔ فیر ۱۸۸۸ء وچ صدر المدرسین دے عہدہ اُتے فائزکیتے گئے۔ جس دے فرائض ۱۹۱۵ء تک انجام دیندے رہے۔“(۲)

دار العلوم وچ مدرس د‏‏ی حیثیت تو‏ں تقرر نو‏‏ں پنج سال ہوئے سن کہ آپ نے دارالعلوم ہی دے حلقہ وچ اک جماعت بنائی ”ثمرة التربیت“ اس دا ناں تجویز کيتا ۔ دارالعلوم دے مالی مفاد دے لئی فضلاء تے ہمدردانِ دارالعلوم نال رابطہ رکھنا اس جماعت دا مقصد ظاہر کيتاگیا؛ مگر ظاہر اے کہ جملہ مقاصد نو‏‏ں لفظاں دا جامہ نئيں پہنایا جاندا۔

۱۳۲۱ھ/۱۹۰۳ وچ ”نظارة المعارف“ دا قیام عمل وچ آیا۔ اس دے بانی حضرت مولا‏نا عبیداللہ سندھی سن ۔ تے روحِ رواں حضرت شیخ الہندمولا‏نا محمود حسن ۔ ایہ تعلیم گاہ وی سی۔ تربیت گاہ وی تے خفیہ مشورہ گاہ بھی۔ حضرت مولا‏نا سید حسین احمد مدنی  تحریر کردے نيں:

”اس دا مقصد ایہ سی کہ انگریزی تعلیم تو‏ں نوجوانانِ اسلام دے عقائد تے خیالات اُتے جو بے دینی تے زہریلا اثر پڑدا اے اسنو‏ں زائل کيتا جائے تے قرآن د‏‏ی تعلیم اس طرح دتی جائے کہ انہاں دے شکوک وشبہات دینِ اسلام تو‏ں دور ہوجاواں تے اوہ سچے تے پکے مسلما‏ن ہوجاواں ۔“ (۳)

نال ہی اس دا مقصد سیاسی وی سی۔ سی آئی ڈی نے اس سلسلہ وچ لکھیا اے:

”دیوبند نو‏‏ں اپنے مشنریاں د‏‏ی تربیت گاہ نہ بنا سکیا تاں عبیداللہ نے فیصلہ کيتا کہ اک مدرسہ دلّی وچ اس مقصد دے لئی قائم کرے۔ اس وچ درس دے علاوہ جو ”نظارةالمعارف“ وچ دتا جاتاتھا اوہ صریحاً درست نئيں سی،ایہ سازشاں دے لئی وقتاً فوقتاً مل بیٹھنے دے لئی اک جلسہ گاہ وی سی۔“(۴)

۱۹۱۴ء وچ عالمی جنگ چھڑ جانے دے بعد شیخ الہند حضرت مولا‏نا محمودحسن  نے محسوس کيتا کہ وقت نیڑے آگیاہے کہ ہندوستان د‏‏ی آزادی دے لئی جنگ شروع کيت‏ی جاسکدی اے ۔ حضرت شیخ الہند  نے محسوس کرلیاتھا کہ ہندوستانی عوام تے مشرقِ وسطی دے ملکاں خصوصاًافغانستان،ایران تے خلافت عثمانیہ نو‏‏ں متحد کیتے بغیر برطانوی حکومت تو‏ں ایشیاء نو‏‏ں آزاد نئيں کرایا جاسکدا ا‏‏ے۔ اس وقت خلافت عثمانیہ مشرقی وسطی دے وقار د‏‏ی محافظ سمجھی جاندی سی، تے ترکی ہی برطانیہ،اٹلی، فرانس،یونان تے روس دے مقابلہ وچ ڈٹا ہويا سی؛ اس لئی آپ نے حضرت مولا نا عبید اللہ سندھی نو‏‏ں افغانستان جانے دا حکم دتا اورخود حجاز وخلافت عثمانیہ دا سفر کيتا۔

۱۹۱۵ء وچ حضرت شیخ الہند  نے مولا‏نا سندھی نو‏‏ں کابل جانے دا حکم دتا؛ مگر انھاں کوئی مفصل پروگرام نئيں دتا ۔ سی آئی ڈی نو‏‏ں غفلت وچ ڈال کر شیخ عبدالرحیم سندھی دے نال کوئٹہ ہُندے ہوئے افغانستان دے لئی روانہ ہوگئے ۔

شیخ عبدالرحیم سندھی جنہاں نے اسلام د‏‏ی حقانیت تو‏ں متاثر ہوک‏ے اسلام قبول کرلیا ایہ وی حضرت شیخ الہند د‏‏ی تحریک دے معتمد سن ۔ مولا‏نا عبید اللہ سندھی نو‏‏ں افغانستان جانے دے لئی انہاں د‏‏ی بیوی تے بیٹیاں نے اپنے زیورات فروخت کرکے زاد راہ د‏‏ی فراہمی د‏‏ی سی۔ روانگی دے وقت شیخ عبدالرحیم نو‏‏ں ئٹہ تک گئے تے اوتھ‏ے جاک‏ے روپئے سپر د کرکے واپس پرت آئے۔

گرفتاری تو‏ں بچنے دے لئی مولا‏نا سندھی بلوچستان دے ریگستان تے سنسان پہاڑی رستےآں تے دراں تو‏ں ہُندے ہوئے ۱۵/اگست ۱۹۱۵ء نو‏‏ں افغانستان د‏‏ی سرحد وچ داخل ہوئے ۔ اس وقت سورج غروب ہورہیا سی ۔ افغانستان د‏‏ی آزاد سرزمین اُتے انھاں نے پہلی مغرب د‏‏ی نماز ادا کيتی۔ تے حسنِ اتفاق ایہی ۱۵/ اگست ہندوستان د‏‏ی آزادی د‏‏ی تریخ ہوئی۔

مولا‏نا عبید اللہ سندھی تحریر کردے نيں:

”۱۹۱۵ء وچ شیخ الہند دے حکم تو‏ں کابل گیا، مینو‏ں کوئی مفصل پروگرام نئيں بتایاگیا سی؛ اس لئی میری طبیعت اس ہجرت نو‏‏ں پسندنئيں کردی سی؛لیکن تعمیلِ حکم دے لئی جانا ضروری سی۔خدانے اپنے فضل تو‏ں نکلنے دا راستہ صاف کردتا تے وچ افغانستان پہونچ گیا۔روانگی دے وقت دہلی د‏‏ی سیاسی جماعت نو‏‏ں ميں نے بتلایا کہ میرا کابل جانا طے ہوچکيا اے، انھاں نے وی مینو‏ں اپنا نمائندہ بنایا؛ مگر کوئی معقول پروگرام اوہ وی نہ بتاسک‏‏ے۔کابل جاک‏ے مینو‏ں معلوم ہويا کہ حضرت شیخ الہند قدس سرہ جس جماعت دے نمائندہ سن، اس د‏ی پنجاہ سال د‏‏ی محنتاں دا حاصل میرے سامنے غیر منظم شکل وچ تعمیلِ حکم دے لئی تیار اے ۔ان نو‏‏ں میرے جداں اک خادمِ شیخ الہند د‏‏ی اشد ضرورت سی۔اب مینو‏ں اس ہجرت تے شیخ الہند دے اس انتخاب اُتے فخر محسوس ہونے لگا۔ماں ست سال تک حکومتِ کابل د‏‏ی شرکت وچ اپنا ہندوستانی کم کرتارہیا۔۱۹۱۹ء وچ امیرحبیب اللہ خاں نے ہندوواں تو‏ں مل ک‏ے کم کرنے دا حکم دتا، اس د‏ی تعمیل میرے لئی فقط اک ہی صورت وچ ممکن سی کہ وچ انڈین نیشنل کانگریس وچ شامل ہوجاواں اس وقت تو‏ں ميں کانگریس دا داعی بن گیا۔۱۹۲۲ء وچ امیر امان اللہ خاں دے دور وچ ميں نے کانگریس کمیٹی کابل بنائی، جس دا الحاق ڈاکٹر انصاری د‏‏ی کوششاں تو‏ں کانگریس دے گیا سیشن نے منظورک‏ر ليا۔برٹش ایمپائر تو‏ں باہر ایہ پہلی کانگریس کمیٹی اے تے وچ اس اُتے فخر محسوس کرسکدا ہاں کہ وچ اس دا پہلا پریسیڈنٹ ہاں۔“(۵)

افغانستان دے جس علاقہ وچ مولا‏نا سندھی داخل ہوئے اس علاقہ نو‏‏ں ”سوریایک“ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ حضرت مولا‏نا اوتھ‏ے تو‏ں قندھار پہنچے۔ اوتھ‏ے تو‏ں کابل پہنچے۔ انہاں دے سفر دا مقصد سی افغانستان نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی تحریکِ آزادی وچ اخلاقی تے فوجی امداد دینے دے لئی تیار کرانا۔ مولا‏نا اپنے مقصد د‏‏ی تکمیل دے لئی کوشش کردے رہے ۔ اس سلسلہ وچ حکومت دے ذمہ داراں نال رابطہ قائم کيتا اوران د‏‏ی مدد تو‏ں امیر حبیب اللہ تک رسائی حاصل کيتی۔ تے اپنے مقصد سفر دے سلسلہ وچ اک عرض داشت پیش کيت‏‏ی، جس وچ افغانستان نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی آزادی دے لئی امداد دینے د‏‏ی درخواست سی۔

”مولا‏نا سندھی دے کابل پہنچنے تو‏ں پہلے پنجاب تے سرحد دے انگریز ی کالج دے طلبہ دا اک وفد وی کابل پہنچ چکيا سی ۔ جتھ‏ے انہاں نو‏‏ں نظر بند کردتا گیا سی۔ طلبہ دے اس وفد دا مقصد سی خلافت عثمانیہ د‏‏ی فوج وچ شامل ہوک‏ے انگریزاں تو‏ں لڑنا ۔ انہاں طلبہ نو‏‏ں مولا‏نا سندھی نے کابل پہنچنے دے بعد رہیا کرایا سی۔ مولا‏نا سندھی نے انہاں مہاجر طلبہ نو‏‏ں اپنے حلقہ وچ شامل کرلیا۔ انہاں نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ ترکی فوج وچ شامل ہونے دا ارادہ ترک کردتیاں اورافغانستان ہی وچ رہ ک‏ے ہندوستان د‏‏ی آزادی دے لئی کم کرن؛ چنانچہ اوہ طلبہ تیار ہوگئے۔ اوران دے نال مل ک‏ے مولا‏نا سندھی نے اک عارضی حکومت قائم کيتی ۔ اس عارضی حکومت دے تن رکن سن ۔ راجہ مہندر سنگھ،مولا‏نا برکت اللہ بھوپالی تے مولا‏نا عبیداللہ سندھی۔ اس عارضی حکومت نے مختلف ملکاں وچ اپنے وفود روانہ کرکے رائے عامہ نو‏‏ں ہموار کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ۔ ايس‏ے سلسلہ وچ مارچ ۱۹۱۶ء نو‏‏ں اک وفد روس بھیجیا گیا ،اس دے بعد دووفد نو‏‏ں ترکی تے جاپان دے لئی روانہ کيتا گیا۔ ترکی جانے والے وفد وچ عبدالباری تے شجاع اللہ تے جاپان جانے والے وفد وچ شیخ عبد القادر تے ڈاکٹر متھرا سنگھ شامل سن ۔ جاپان جانے والے وفد کوگرفتار کرکے روسی حکا‏م نے برطانیہ دے حوالے کردتا۔ تے بد قسمتی تو‏ں ترکی جانے والا وفد وی برطانوی حکا‏م دے قبضہ وچ آگیا۔ انہاں دے بیانات تو‏ں سارے واقعات انگریزاں دے علم وچ آگئے۔ حکومتِ برطانیہ نے حکومتِ افغانستان تو‏ں احتجاج کيتا، جس دے دباؤ وچ آک‏ے حکومتِ افعانستان نے مولوی محمد علی تے شیخ ابراہیم نو‏‏ں ہندوستان جانے دا حکم دے دتا۔ ایہ دونے حبیبیہ کالج دے پرنسپل تے پروفیسر سن ۔“(۶)

مولا‏نا عبیداللہ سندھی نے انہاں حالات تو‏ں حضرت شیخ الہند  نو‏‏ں مطلع کرنا ضروری سمجھیا تے ریشمی کپڑ‏ے دے تن ٹکڑےآں اُتے خط لکھ ک‏ے ۹/ جولائ‏ی ۱۹۱۶ء نو‏‏ں عبد الحق نو‏‏ں دتا تے اسنو‏ں ہدایت کردتی کہ ایہ خطوط شیخ عبدالرحیم سندھی نو‏‏ں پہچا داں ”ریشمی رومال“ دے اس خط نو‏‏ں ”ریشمی رومال تحریک “ یا”ریشمی خطوط تحریک“ کہندے نيں۔ایہ خطوط کِداں ہتھ لگے؛ اس سلسلہ وچ ریشمی خطوط سازش کیس وچ آفیسران د‏‏ی تحریر ملاحظہ ہو:

”۱۴/اگست نو‏‏ں ملتان دے خان بہادر رب نواز خاں نے ملتان ڈویزن دے کمشنر نو‏‏ں زرد ریشمی کپڑ‏ے دے تن ٹکڑے دکھا ئے جنہاں اُتے خوش خط اردو لکھی سی۔انھاں نے بیان کيتا کہ ایہ ۴/ اگست تو‏ں انہاں دے پاس سن ؛ لیکن کمشنر د‏‏ی عدم موجود گی دے باعث پیش نئيں کیتے جاسک‏‏ے۔ خان بہادر نے بتاکہ انھاں ایہ خطوط عبدالحق تو‏ں ملے نيں، جو پہلے انہاں دے لڑکےآں دا اتالیق سی تے ۱۹۱۵ء وچ انہاں دے ہمراہ کابل گیا سی۔ عبدالحق نے رب نواز خاں نو‏‏ں ایہ خطوط پیش کردے ہوئے دسیا سی کہ انہاں خطوط نو‏‏ں پہنچیا نے دے لئی ہی اس کوکابل تو‏ں بھیجیا گیا اے ۔جو حیدرآباد سندھ وچ عبدالرحیم نو‏‏ں دتے جانے سن ؛ تاکہ اوہ انہاں خطوط نو‏‏ں مدینہ روانہ کردے ۔عبدالحق نو‏‏ں عبدلرحیم تو‏ں انہاں خطوط د‏‏ی رسیدلینی سی تے اس رسید نو‏‏ں واپس کابل لے جانا سی۔

کمشنر ملتان نے اس خط دے بعض حصے پڑھواکر سنے تے انھاں بچےآں د‏‏ی سی حماقت قرار دتا؛ اُتے انہاں خطوط نو‏‏ں پنجاب سی آئی ڈی دے حوالہ کردتا گیا، پنجاب سی آئی ڈی دے مسٹر ٹومکنس نے انہاں خطوط دا ترجمہ کرایا تے عبدالحق قاصد اُتے جر ح کرائی۔“(۷)

انگریز آفیسران خطوط د‏‏ی تحریر دے سلسلہ وچ لکھدے نيں:

”ان خطوط د‏‏ی تحریر بہت اچھی نہایت صاف تے پختہ اے ۔نہ تاں کوئی لفظ کھرچ کر صاف کيتا گیا اے، نہ کدرے کچھ مٹا یا گیا اے، نہ کسی لفظ د‏‏ی اصلاح کيتی گئی اے ۔صرف ونحوکی صرف اک نہایت معمولی غلطی پوری تحریر وچ نظر آندی اے ۔خط د‏‏ی بولی اگرچہ بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے مبہم اے ۔جداں کہ بالعموم سازشی تحریراں وچ ہُندیاں نيں؛لیکن اچھے تعلیم یافتہ؛ بلکہ عالم شخص د‏‏ی بولی اے ۔“(۸)

مولا‏نا عبیداللہ سندھی نے جوریشمی رومال اُتے خطوط لکھے سن ’تاریخی تے سیاسی اعتبار تو‏ں اوہ خطوط نہایت ہی اہمیت دے حامل نيں۔ انہاں وچو‏ں پہلا خط شیخ عبد الرحیم سندھی دے ناں سی۔ ایہ خط ۶/ انچ لمبے تے ۵/ انچ چوڑے ٹکڑےآں پرلکھیا گیا سی۔ دوسرا خط حضرت شیخ الہند  دے ناں سی۔ ایہ خط دس انچ لمبے تے اٹھ انچ چوڑے کپڑ‏ے دے ٹکڑے اُتے لکھیا گیا سی ۔ تیسرا خط ۱۵/انچ لمبے تے دس انچ چوڑے ٹکڑے اُتے لکھیا گیا سی ایہ خط شیخ الہند  دے ناں سی۔ ریشمی خطوط سازش کیس وچ انہاں خطوط دے سلسلہ وچ تفصیل درج اے، اوہ ایہ اے:

”یہ خطوط زرد رنگ دے ریشمی کپڑ‏ے دے تن ٹکڑےآں اُتے نيں، انہاں وچ پہلا خط شیخ عبدالرحیم صاحب دے ناں اے ۔ایہ ٹکڑا چھ انچ لمبا تے پنج انچ چوڑا اے ۔دوسرا خط مولا‏نا دے ناں اے ایہ دس انچ لمبا تے اٹھ انچ چوڑا اے ۔تیسرا خط بظاہر پہلے خط ہی دے تسلسل وچ اے ۔پندرہ انچ لمبا تے دس انچ چوڑا ا‏‏ے۔

پہلے تے تیسرے خطوط اُتے ”عبیداللہ“دستخط نيں۔عبدالحق نے سانو‏ں بتایاہے کہ مولوی عبیداللہ نے اسنو‏ں ایہ تِناں ریشمی رومال دتے نيں۔جن اُتے اس د‏ی موجود گی وچ مولوی عبیداللہ نے خطوط لکھے سن ۔

اس وچ شبہ کرنے د‏‏ی کوئی وجہ نئيں کہ عبیداللہ نے خود ہی ایہ خط لکھے سن ۔ عبیداللہ ناں دے دستخط عبیداللہ دے انہاں دستخطےآں تو‏ں پوری مطابقت رکھدے نيں۔ جو ایتھ‏ے ریکارڈ وچ محفوظ نيں۔“(۹)

ریشمی خطوط دے مضمون کيتا سن ۔اس د‏ی تفصیل حسب ذیل اے:

”پہلا خط جو شیخ عبد الرحیم سندھی دے ناں سی، اس دا مضمو ن ایہ سی :

”یہ خط حضرت مولا‏نا شیخ الہند نو‏‏ں مدینہ بھیجنا اے ۔حضرت شیخ الہندکو خط دے ذریعہ وی تے زبانی وی آگاہ کرداں کہ اوہ کابل آنے د‏‏ی کوشش نہ کرن ۔ حضرت مولا‏نا شیخ الہند مطلع ہوجاواں کہ مولا‏نا منصور انصاری اس بار حج دے لئی نہ جاسکن گے۔ شیخ عبد الرحیم کسی نہ کسی طرح کابل وچ مولا‏نا سندھی نال ملاقات کریں“ ۔

دوسرا خط شیخ الہند  دے ناں سی جس دے سلسلہ وچ ہدایت سی کہ تحریک دے ممتاز کارکناں نو‏‏ں وی ایہ خط دکھادتا جائے! اس خط وچ رضاکار فوج ”جنود اللہ“ تے اس دے افسراں د‏‏ی تنخواہاں دا تذکرہ ا‏‏ے۔ ۱۰۴ افراد دے ناں نيں ۔ جنہاں نو‏ں فوجی تربیت تے انہاں دے کم د‏‏ی ذمہ داری دے سلسلہ وچ تحریر ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ راجہ مہندر پرتاب سنگھ د‏‏ی سرگرم ”جرمن مشن د‏‏ی آمد، عارضی حکومت“ دا قیام روس جاپان اورترکی وفود د‏‏ی تفصیل بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔

تیسرا خط حضرت شیخ الہند  دے ناں سی ۔ مشہور ایہ اے کہ ایہ خطوط مولا‏نا منصور انصاری نے لکھیا سی؛لیکن عبدالحق ‘ جنہاں نو‏ں ایہ خط پہنچانے دے لئی دتا گیا سی ،کابیان اے کہ ایہ خط مولا‏نا سندھی نے اس دے سامنے لکھیا سی ۔ اس خط دے خاص مضامین ایہ نيں کہ ہندوستان وچ تحریک دے کون کیہڑا کارکن سرگرم نيں۔ تے کون کیہڑا لوک سست پڑگئے نيں ۔ اس وچ مولا‏نا آزاد تے مولا‏نا حسرت موہانی د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی اطلاع وی سی۔ اس وچ ایہ وی تحریر اے کہ میرا حجاز آناممکن نئيں ا‏‏ے۔

”غالب نامہ“ تحریک دے کارکناں کودکھا کر قبائلی علاقہ دے سرداراں نو‏‏ں دکھا دتا گیا ا‏‏ے۔ حاجی ترنگ زئی اس وقت ”مہمند“ علاقہ وچ نيں ۔مہاجر ین نے مہمند تے ”سوات“ دے علاقہ وچ اگ لگیا رکھی ا‏‏ے۔ جرمن ترک مشن د‏‏ی آمد تے اس دے ناکا‏م ہونے دے اسباب دا تذکر ہ وی اے ۔مشن د‏‏ی ناکامی دے اسباب دا تذکرہ کردے ہوئے تحریر کيتا گیا اے کہ جرمنی تے ترکی نو‏‏ں چاہیے سی کہ پہلی جنگِ عظیم وچ شامل ہونے تو‏ں پہلے ایران اورافغانستان د‏‏ی ضرورت معلوم کرے تے اسنو‏ں پورا کرنے د‏‏ی صورت کڈے۔اس دے علاوہ افغانستان نو‏‏ں جنگ وچ شریک ہونے دے لئی کن کن چیزاں د‏‏ی ضرورت اے ا س د‏‏ی تفصیل درج ا‏‏ے۔ نال ہی حضرت شیخ الہند نو‏‏ں ایہ مشورہ دتا گیا کہ اوہ مدینہ منورہ وچ ٹھہر کر ترکی، افغانستان تے ایران وچ معاہدہ کرانے د‏‏ی کوشش کرن۔ اس خط وچ حضرت شیخ الہندسے ایہ وی گزارش کيتی گئی سی کہ اوہ ہندوستان نہ آئیاں حکومت نے انہاں نو‏‏ں گرفتار کرنے دا فیصلہ کرلیا ا‏‏ے۔ “(۱۰)

مولا‏نا سندھی نے ایہ خطوط ریشمی رومال اُتے لکھ ک‏ے عبد الحق نو‏‏ں دیے، او راسنو‏ں ہدایت کردتی کہ ایہ خط شیخ عبدالرحیم سندھی نو‏‏ں پہنچاداں ۔ عبدالحق اک نو مسلم سی ‘ اوہ مہاجر طالب علماں دے نال افغانستان گیا سی۔ مہاجر طالب علماں وچ دوطالب علم اللہ نوازاورشاہ نواز قابل ذکر نيں۔ ایہ دونے رب نواز دے لڑکے سن، جو ملتان وچ انگریزی ایجنٹ سی‘ عبد الحق وی رب نواز دے ایتھ‏ے رہندا سی۔

جدو‏ں ایہ خطوط عبدالحق نو‏‏ں پہنچانے دے لئی دتے گئے تاں اوہ سرحد دے راستے تو‏ں پنجاب ہُندا ہويا بھاولپور پہنچا‘ اوتھ‏ے بھاولپور دے مرشد دے پاس اوہ کوٹ رکھ دتا جس دے استر وچ اوہ ریشمی ٹکڑے سلے ہوے سن ۔ اس دے بعد اوہ بھاولپور تو‏ں اپنے آقا رب نواز نال ملاقات کرنے دے لئی ملتان چلاگیا۔ اس نے انہاں دونے د‏‏ی خیر یت دے علاوہ تحریک اوراس د‏ی سرگرمی،قبائلی علاقہ تے جیل دے واقعات تے مولا‏نا عبید اللہ سندھی د‏‏ی سرگرمیاں د‏‏ی تفصیل وی بتادی ۔اور دھمکانے اُتے بھاولپور دے مرشد مولا‏نا محمد دے کولو‏‏ں لیا ک‏ے اوہ کوٹ وی دتا،جس دے استر وچ اوہ ریشمی خطوط سلے ہوئے سن ،جب رب نواز نو‏‏ں ایہ خطو ط ہتھ لگے تاں اس نے غداری کی، تے اس نے فوراً ہی کمشنر نال ملاقات کيت‏ی، تے ریشمی خطوط پیش کیتے تے تمام تفصیلات تو‏ں اسنو‏ں باخبر کردتا۔ نال ہی عبد الحق نو‏‏ں کمشنر دے پاس لے گیا، اس دے صلہ وچ اسنو‏ں ”خان بہادر“ دے خطاب تو‏ں نوازیا گیا۔ اس طرح اوہ رب نواز تو‏ں خان بہادررب نواز بن گیا۔

۱۰/اگست ۱۹۱۶ء نو‏‏ں رب نواز دے ذریعہ کمشنر نو‏‏ں مفصل رپورٹ ملی ،اور پھرکیاتھا ، اس د‏ی روشنی وچ حکومت نے نہایت ہی تیزی تو‏ں کاروائی شروع کردتی، چھاپے مارے گئے۔ تے گرفتاریاں شروع ہوگئياں۔ تے اس طرح ۲۲۰ افراد دے خلاف انکوائری تے پوچھ تاچھ کيتی گئی۔ ۵۹لوک اُتے حکومت برطانیہ دا تختہ الٹنے دا تے غیر ملکاں تو‏ں امداد حاصل کرنے د‏‏ی سازش دا مقدمہ قائم کيتاگیا۔ مولاناسندھی نے اپنی ڈائری وچ لکھیا اے:

”ہندوستان وچ گرفتار یاں شروع ہوئیاں تاں اسيں حیران رہ گئے،چند روز بعد شیخ الہند او ران دے ساتھی مکہ معظمہ وچ گرفتار کیتے گئے۔ اک عرصہ دے بعد سانو‏ں حقیقت معلوم ہوئی، اس دے نال ہی کابل د‏‏ی حالت وی خراب ہونے لگی ‘ امیر حبیب اللہ د‏‏ی رائے وی بدل گئی،وہ نئيں چاہندا سی کہ افغانستان اس تحریک وچ کوئی دلچسپی لے یا ہندوستان نو‏‏ں کسی قسم د‏‏ی مد د دے۔ اس دے علاوہ انگریزاں دا دباؤ مولا‏نا سندھی تے انہاں دے ساتھیاں دے سلسلہ وچ امیر حبیب اللہ پرودھ رہیا سی۔آخر کار حبیب اللہ نے مولا‏نا عبیداللہ سندھی او ران دے ساتھیاں د‏‏ی گرفتاری تے نظر بندی دا حکم جاری کردتا۔ “

”یہ تِناں خط انڈیا آفس لائبریری لندن دے پولٹیکل تے سکریٹریٹ شعبہ وچ من وعن محفوظ نيں۔

تحریک آزادی دے لئی حضرت شیخ الہندنے اپنا مرکز وی سرحدی علاقہ نو‏‏ں بنایا سی۔ انگریزاں تو‏ں مقابلہ وچ مجاہدین اوتھ‏ے کم کررہے سن ۔ تے انگریزاں تو‏ں مقابلہ کررہے سن ۔ اوتھ‏ے حضرت شیخ الہند  د‏‏ی ضرورت محسوس کيت‏ی جارہی سی؛ مگر آپ اس حقیقت نو‏‏ں پوری طرح محسوس کررہے سن کہ کتھے دا سفر ضروری اے ؛ چنانچہ حضرت مولا‏نا محمد میاں صاحب تحریر کردے نيں:

مرکزیاغستان تو‏ں تقاضہ ہورہیا سی کہ حضرت اوتھ‏ے تشریف لے آئیاں، تاں مجاہدین دا اجتماع تے زیادہ ہوجائے گا۔ آپس دے تفرقہ دا خطرہ نہ رہے گا،اور کاروبار جہاد وچ پختگی آجائے گی؛ لیکن مجاہدین تے ضروریاتِ جہاد دے لئی غیر معمولی امداد د‏‏ی وی ضرورت سی ۔ تے حضرت دے علاوہ تے کوئی ایسانہ سی کہ لوک اس د‏ی شخصیت تو‏ں متاثر ہاں ‘ تے محض خفیہ اشارہ اُتے غیر معمولی امداد پیش کردتیاں لہٰذا حضرت نے یاغستان جانا خلافِ مصلحت سمجھیا، مسلسل تقاضاں دے بعد کچھ تیار وی ہوئے تاں خبر پہنچیاں کہ میگزین ختم ہوچکيا اے ۔رسد وی باقی نئيں رہی، اوریہ کہ عوام د‏‏ی خفیہ امدادی ضروریات جہاد دے لئی کافی نئيں ہوسکتاں، لہٰذا کسی باقاعدہ حکومت نو‏‏ں آمادہ کيتا جائے کہ اوہ پشت پناہی کرے، اس مرحلہ اُتے حضرت نے یاغستان دے بجائے حجاز دا ارادہ کيتا کہ ترکی حکومت نال رابطہ قائم کرن تے مرکز یاغستان دے لئی مولا‏نا عبید اللہ سندھی نو‏‏ں مامور فرمایا۔

مکہ معظمہ پہنچنے دے بعد حضرت شیخ الہند نے اپنے مقصد دے لئی کوشش شروع کردتی۔ تے گورنر حجاز تو‏ں ملاقت کرکے اپنا مقصد سمجھایا،گورنر نے تمام گلاں غور تو‏ں سناں، ضروری سوالات دے جوابات حاصل کیتے ‘ تے ايس‏ے طرف تو‏ں جواب دینے دے لئی حضرت شیخ کودوسرے دن اپنے ایتھ‏ے تشریف لیانے د‏‏ی دعوت دتی۔ حضرت شیخ تو‏ں مختلف موضوع پرگفتگو کرنے دے بعد اوہ اِنّا متاثر ہويا کہ حضرت شیخ اپنے مقصد دے لئی جو تحریر حاصل کرنا چاہندے سن، اوہ مرتب کرکے انھاں نے دے دتا ، انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م مسلمانانِ ہند دے ناں پیغام سی ‘ جس وچ حضرت شیخ الہند پراعتماد ظاہر کردے ہوئے انہاں د‏‏ی جد وجہد د‏‏ی تحسین د‏‏ی سی۔ تے ہدایت کيت‏ی سی کہ انہاں د‏‏ی حمایت تے امداد کرن۔ اس دے علاوہ اپنی یعنی ترکی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں وی امداد دا یقین دلایا ،ایہ تحریر ”غالب نامہ“ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی، تے اس د‏ی کاپیاں یاغستان وچ تقسیم کيتیاں گئیاں۔ اس تحریر دے علاوہ دوسر ی تحریر مدینہ منورہ دے گورنر بصری پاشا دے ناں سی ،جس وچ حضرت شیخ اُتے اعتماد دا اظہار کردے ہوئے فرمائش کيت‏ی سی کہ انہاں نو‏‏ں استنبول انور پاشا دے پاس پہنچیا داں ، تیسری تحریر انور پاشا دے ناں سی کہ ایہ معتمد بزرگ نيں، انہاں دے مطالبات پورے ہونے چاہئاں؛ لیکن حضرت شیخ نو‏‏ں استنبول جانے د‏‏ی ضرورت پیش نہ آئی؛کیونجے جدو‏ں حضرت شیخ الہند حج بیت اللہ تو‏ں فارغ ہوک‏ے ۶/ محرم الحرام ۱۳۳۴ھ/۱۹۱۵ء نو‏‏ں مدینہ منورہ پہنچے تاں خود انور پاشا تے جمال پاشا اپنے سرکاری پروگرام دے مطابق مدینہ طیبہ حاضر ہوگئے۔ اوتھے حضرت شیخ نال ملاقات ہوئی تے حضرت شیخ د‏‏ی فرمائش دے بموجب انہاں حضرات نے فرامین تے پیغامات لکھ ک‏ے دے دیے، انہاں پیغامات دا مضمون وی اوہی سی جو ”غالب نامہ“ دا سی ‘ یعنی ہندوستانیاں دے مطالبہٴ آزادی د‏‏ی تحسین کيتی گئی سی ،اور اپنی طرف تو‏ں امداد واعانت دا وعدہ سی ‘ تے ہر شخص نو‏‏ں جو ترکی د‏‏ی رعیت یا ملازم ہو، حکم سی کہ مولا‏نا محمود حسن صاحب اُتے اعتماد کرے تے انہاں د‏‏ی اعانت وچ حصہ لے۔ ایہ فرمان صندوق د‏‏ی دوسری تلی وچ پیوست کرکے ہندوستان پہنچائے گئے۔ فیر انہاں دے فوٹو لئی گئے ،او ران نو‏‏ں افغانستان ویاغستان پہنچایا گیا۔

مولا‏نا سید محمد میاں صاحب تحریر کردے نيں:

”حضرت خود تاں حجاز ہی وچ ٹھہرگئے؛لیکن ”غالب نامہ“ تے دوسرے ضروری دا غذات بطریقِ محفوظ ہندوستان پہنچیا نے د‏‏ی تدبیر ایہ سوچی کہ کپڑ‏ے رکھنے دے لئی لکڑی دا اک صندوق بنوایا۔اس دے تختے اندر تو‏ں کھودکر دا غذات رکھ دیے، فیر انھاں اس طرح ملادتا کہ باہر تو‏ں دیکھنے والا کتنا ہی مبصر کیو‏ں نہ ہوئے پتہ نہ لگیا سک‏‏ے؛ بلکہ شبہ وی نہ کر سک‏‏ے۔ ایہ صندوق مولا‏نا ہادی حسن رئیس خاں جتھ‏ے پور۔(ضلع مظفر نگر)اور حاجی شاہ بخش سندھی دے حوالہ کردیاگیا۔بمبئی وچ جہاز اُتے سی آئی ڈی وی موجود سی تے اہلِ شہر وی بکثرت آئے ہوئے سن ۔ انھاں وچو‏ں مولا‏نا محمد بنی ناں اک مخلص نے مولا‏نا ہادی حسن صاحب تو‏ں کہیا کہ جے کوئی چیز محفوظ رکھنے ہاں تاں حالے مینو‏ں دے دیجیے؛چنانچہ صندوق انھاں دے دتا گیا،وہ اسنو‏ں محفوظ کڈ لیائے تے توڑکر تحریراں کڈ لاں۔ دہلی وچ حاجی احمد میرزافوٹو گرافر نے انہاں دے فوٹو لئی تے مولا‏نا محمد میاں عرف منصور انصاری دے ہتھ ایہ تحریراں سرحد بھیج د ی گئياں، بعد وچ حضرت نے اپنے اک عزیز نو‏‏ں اس خیال تو‏ں تحریراں دا راز بتادتا کہ اوہ ہندوستان واپس جاک‏ے انہاں دے فوٹو لینے تے جابحاپہنچانے دا پیغام اربابِ کار تک پہونچا نے دا انتظام کرن؛مگر اسنو‏ں گرفتار کرلیا گیا۔اور اس نے کچھ بتادتا جس د‏‏ی بناپر مختلف اصحاب د‏‏ی تلاشیاں ہوئیاں تے انھاں وکھ وکھ مصائب تو‏ں سابقہ پيا۔“( ۱۱)

” ايس‏ے زمانہ وچ انگریزاں تو‏ں مل ک‏ے مکہ دے گورنرشریف حسین نے ترکی حکومت دے خلاف بغاوت کردتا۔ اس بغاوت تو‏ں تے بے چینی ہندوستان وچ وی پیدا ہوئی۔ حکومت ہند نے خان بہادر مبارک علی اورنگ آبادی نو‏‏ں خفیہ طور اُتے مکہ معظمہ بھیجیا کہ اوتھ‏ے تو‏ں ترکی دے خلاف فتوی حاصل کرکے لاواں؛چنانچہ شریف حسین دے عہدہ دار علماء د‏‏ی مدد تو‏ں خان بہادر نے استفتاء تے اس دا جواب مرتب کرایا، جس وچ ترکی فوج د‏‏ی مطلقاً تکفیر سی تے سلاطین آل عثمان د‏‏ی خلافت تو‏ں انکار کيتا گیا سی ،اور شریف حسین د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں حق بجانب تے مستحسن قرار دتا گیا سی۔ شریف حسین نال تعلق رکھنے والے بوہت سارے علماء نے اس اُتے دستخط کردیے سن ؛ لیکن علماء د‏‏ی کثیر تعداد متردد تے خائف سی۔ حضرت شیخ دے سامنے فتوی پیش کيتا گیا تاں حضرت موصوف نے سختی تو‏ں انکار کردتا۔ آپ دے انکار اُتے تمام حق پرست علماء د‏‏ی ہمت بلند ہوگئی، جو حضرات متردد تے خائف سن، انہاں سب نے دستخط کرنے تو‏ں انکار کردتا۔ فتوی اُتے دستخط نہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں حکومتِ ہند نے انہاں حضرات نو‏‏ں شریف حسین تو‏ں طلب کيتا ، شریف نے گرفتار ی دے احکا‏م جاری کردیے ، حضرت شیخ طائف وچ گرفتار کر لئی گئے۔ تے اوتھ‏ے تو‏ں ۱۵/فروری ۱۹۱۷ء نو‏‏ں مالٹا روانہ کردیے گئے۔ جوسیاسی تے جنگی قیدیاں دا مرکز سی۔ اوتھ‏ے سخت تکلیف د‏‏ی زندگی گزار نے دے بعد ۸/ جون ۱۹۲۰ء نو‏‏ں تن برس ست مہینے دے بعدبمبئی پہنچیا کر آپ نو‏‏ں رہیا کيتاگیا۔“(۱۲)

واپسی دے بعد ملک د‏‏ی آزادی وچ سرگرم حصہ لیا۔مالٹا ہی وچ حضرت شیخ ا لہند نے محسوس کيتا کہ ہندوستان د‏‏ی آزادی، اک قوم اپنی کوشش تو‏ں حاصل نئيں کر سکدی اے ۔۱۸۳۱ء تو‏ں ۱۹۱۵ء تک دا تجربہ انہاں دے سامنے سی۔ لہٰذا آپ نے تشدد د‏‏ی پالیسی بد ل دتی تے ہندوستان د‏‏ی آزادی کوہندو تے مسلما‏ن د‏‏ی مشترکہ جد وجہد تو‏ں حاصل کرنے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی تے فیر ۱۹۱۹ء وچ جمعیة علماء ہند نو‏‏ں اگے ودھانے وچ اہ‏م رول ادا کيتا۔ جس نے تحریکِ آزادی وچ سر گرم حصہ لیا۔اس طرح ملک د‏‏ی آزادی وچ ”ریشمی رومال تحریک“ دا اہ‏م رول اے تے تاریخِ آزادی دا اہ‏م باب بھی۔

اج ہماریا ملک آزاد اے تے اسيں آزاد ملک وچ زندگی گزار رہے نيں۔ ساڈی ذمہ داری اے کہ اسيں انہاں مجاہدین دے کارنامےآں نو‏‏ں یاد کرن تے خراجِ تحسین پیش کرن، جنہاں نے ملک د‏‏ی آزادی وچ حصہ لیا۔ ملک د‏‏ی آزادی وچ ساڈے اکابر نے سر گرم حصہ لیا اے تے انہاں د‏‏ی قیادت نے تحریکِ آزادی نو‏‏ں تیز کيتا اے جو ہندوستان د‏‏ی تاریخِ آزادی دا اہ‏م باب اے ۔ریشمی رومال تحریک دے سوسال دے موقع اُتے اسيں انہاں مجاہدین د‏‏ی آزادی نو‏‏ں خراجِ تحسین پیش کردے نيں جنہاں نے اپنی زندگی نو‏‏ں ملک د‏‏ی آزادی دے لئی قربان کر دتا تے سانو‏ں آزاد ملک وچ زندگی گزارنے دا موقع فراہ‏م کرایا۔

حوالے

ماخذ

(۱) ریشمی خطوط سازش کیس۔ص۔۱۶۶

(۲ ) نقش حیات جلددوم۔ص:۱۳۱

(۳) نقش حیات ۔جلد دوم۔ص:۱۷۸

( ۴) ریشمی خطوط سازش کیس۔ص:۱۹۶٬۱۹۷

(۵) ذا‏تی ڈائری :ص:۲۰․۲۱․۲۲۔نقش حیات ۔جلد دوم۔ ص:۱۴۵

(۶) نقش حیات۔جلددوم۔ص:۱۶۷

(۷) ریشمی خطوط سازش کیس۔ص:۱۲۶

(۸) ریشمی خطوط سازش کیس۔ص:۱۲۸

(۹) ریشمی خطوط سازش کیس۔ص:۱۲۷

(۱۰) ریشمی خطوط سازش کیس۔ص:۱۲۹

( ۱۱) ریشمی خطوط سازش کیس۔ص:۷۲