پنجابی داستان
پنجابی داستاناں یا پنجابی لوک داستاناں، پنجابی ادب دی بنیادی صنف نیں، ایہناں وچ لوک کہاݨیاں، لوکدھارا، لوک ریت، کہاوتاں، حکایتاں، مقبول عقائد تے رسم و رواج وغیرَہ شامل نیں جو پنجابی رہتل، پنجابی ادب تے پنجابی لوک ادب دی روایات اُتے مُشتمل نیں۔ پنجابی داستاناں سِینَہ بسِینَہ تے لِکھتی شکل وچ پیڑھیو پیڑھی اگّے مُنتقل ہُندِیاں رہِیاں۔ پنجابی داستاناں وچ لوک ادب دا داستانوی انداز نمایاں اے۔ پنجابی داستاناں ہُݨ تحرِیری رُوپ وچّ وی محفُوظ نیں۔ پنجابی داستاناں وچ رومانوی قِصّے، دیومالائی کہاݨیاں تے پری کہاݨیاں وی شامل نیں۔ پنجابی داستاناں وچّ قِصّے نوں کھلار کے ناول دے انداز وچ پیش کِیتا جان٘دا اے۔ پنجابی داستان، پنجابی وار تے فارسی مثنوی دے زیر اثر اپݨی حَیثیّت نُوں الَگ رَکھدے ہوئے اگّے وَدھدی رہی۔ پنجابی داستاناں نثری تے نظمی، دوویں انداز وچّ نیں۔
پنجابی داستان دا پہلا دَور
سودھوکِسے وی زبان دا ادب لِکھت وچ آؤݨ توں پہلاں وی اپݨا وجُود رَکھدا اے جیہنُوں لوک ادب (جیہدے لکھاری دا اتا پتا نَہ ہووے) کہیا جان٘دا اے تے ایس ادب وِچّ داستان دا وجُود کِسے نَہ کِسے شکل وچ مَوجُود ہُندا اے۔ پنجابی ادب دی سَبھ توں پراݨی داستان "راجا رسالو" تے "پورن بھگت" اے، ایہناں لوک داستاناں دے نمُونے رچرڈ کارنیک ٹمپل دی کتاب "لیجنڈز آف دی پنجاب" وچ وی مِݪدے نیں۔ اٹھویں صدی توں بَعد کئی واراں لَبھدیاں نیں، مثلن ٹنڈے اسراج دی وار، حسنے دی وار وغیرہ۔ ایس ویلے تَک ایہناں لوک داستاناں وچ قِصّہ پن تے پلاٹ دی گُنّھ لَبھدی اے تے زبان وی چن٘گّی ورتی گئی اے، البتّہ گُرُو نانک دے پیروکاراں نے اپݨے پرچار لئی ایہناں وچّ واقعاتی رَن٘گ دے ناݪ دیومالائی تے روحانی رَن٘گ دا وادھا کِیتا جِدّاں " گوبند سنگھ دی چنڈی دی وار" وچّ دیکھیا جا سَکدا اے۔
پنجابی داستان دا دُوسرا دَور
سودھو(مُغلیہ دَور)
(1562-1800)
ایہ دَور مُغلیہ راج دا زمانّہ اے۔ ایس دَور دے وڈے شاعر شاہ حسین (1599-1538) نیں تے اوہناں دے کلام وچّ ہیر رانجھے دی داستان دِیاں گھٹّ و گَھٹّ سارِیاں ہی کڑیاں مِݪ جان٘دِیاں نیں۔ ایسّے دَور دے شُرُوع وچ دمودر نے "ہیر رانجھے" دی داستان نوں بیانیہ انداز وچ پیش کِیتا، کہیا جان٘دا اے کہ ایہنُوں اوہناں نے آپ نظمیہ کیتا تے آپّے گا کے سݨاؤن٘دے سی، پَر ماہنامہ "پنج دریا" وارث نمبر وچّ بزل حق محمود دا خیال اے کہ دمودر توں پہلّاں ایہ قِصّہ فارسی شاعر کولابی نے نظم کِیتا سی۔ ہیر رانجھے دے ناݪ ناݪ اک ہور قِصّہ "سوہݨی مہینوال" وی لِکھیا گیا۔ "مرزا صاحباں" شاعر پیلو (1675-1580) نے لِکھی۔ حافظ برخوردار نے "یوسف زلیخا" (1679) لِکھی۔ احمد گجر اپݨی "ہیر" 1692 وِچّ مکمّل کیتی تے اوہناں نے اپݨے قِصّے تے لمبِیاں لمبِیاں سُرخِیاں دِتِیاں تے ناݪ ہی قِصّے لئی لمبی لمبی بحر اپݨائی۔ ایس توں بَعد آؤݨ واݪِیاں شاعراں نے وی ایہنُوں شامل کِیتا۔ ایسّے دَور وچّ دو قِصّے "لیلا مجنوں" تے "سسی پنوں" وی مِݪدے نیں۔
ایسّے دَور وچّ اگّے چَل کے وارث شاہ نے اپݨی "ہیر" لِکھی تے امر ہوگئے۔ شاہ جہاں مقبل نے اٹھارویں صدی دے درمیان "ہیر" لِکھی۔
پنجابی داستان دا تِیسرا دَور
سودھو(سلطنت پنجاب دا دَور)
(1846-1801)
ایس دَور وچّ ہاشم شاہ، مولوی احمد یار، امام بخش، شاہ محمد تے مولوی غلام رسول جیہے شاعر ہوئے۔ ہاشم شاہ نے "سوہݨی مہینوال"، "شیریں فرہاد" تے "لیلا مجنوں" لِکھی، پَر سَبھ ناݪوں زیادَہ شہرت ہاشم شاہ دی "سسی پنوں" نُوں مِݪی، جِیہڑی چومصرعیاں وچ لِکھی گئی۔ ایسّے دَور دی دُوجی شخصیت احمد یار اے، اوہناں نے "ہیر رانجھا"، "سسی پنوں"، "سوہݨی مہینوال" تے "یوسف زلیخا" دے قِصّے نوں نظم کیتا۔ قادر یار نے "پورن بھگت"، "راجا رسالو" تے "سوہݨی مہینوال" دے قصّے لِکھے، زیادَہ مشہُور "پورن بھگت" اے، ایہدے وِچّ قادر یار نے سی حرفی دی صنف اِختیار کِیتی اے۔
مہاراجا رنجیت سنگھ دے دَور حکُومت وچّ نوِیں مَوضُوعات ناݪ وی داستاناں لِکھیاں گئِیاں۔ جِدّاں "راج بی بی نامدار" (لکھاری: احمد یار)، "کام روپ" (لکھاری: احمد یار)، "گل صنوبر"، "شاہ بہرام"، "کام لتا" وغیرَہ۔
پنجابی داستان دا چَوتّھا دَور
سودھو(برطانوی دَور)
(1947-1847)
ایس دَور وچّ داستاناں دی تخلیق اگّے نالوں وَدھ گئی۔ ایس دَور وچّ سیّد فضل شاہ، میاں محمد بخش، سید میراں شاہ، مولوی غلام رسول عالمپوری، کالی داس، بھائی ویر سنگھ، مولا بخش کشتہ، مالک رام تے استاد ہمدم وغیرہ شامل نیں۔ ایس دَور وچّ وی پہلّاں لِکھے گئے رومانوی قِصّیاں نُوں لکھیا گیا تے نوِیں مَوضُوعات ناݪ وی لِکھتاں وی تخلِیق ہوئِیاں۔ مولوی عبدالستار دینی ادب دے شاعر سی ایس لئی اوہناں نے سورۃ یوسف دی تفسیر دے طَور تے "یوسف زلیخا" لِکھیا، جس وچّ اسلامی حکائتاں تے اخلاقی گلّاں کافی نیں تے ایہ عاماں وچّ مقبُول ہوئی۔ مولوی غلام رسول عالمپوری دی "یوسف زلیخا" اوکھے ہوݨ پاروں خاصاں وچّ مقبُول ہوئی، اوہناں نے فارسی تے عربی دے بہت سارے الفاظ ورتے نیں۔ سیّد فضل شاہ نے "ہیر رانجھا"، "لیلا مجنوں"، "یوسف زلیخا" تے "سوہݨی مہینوال" نظم کیتے، "سوہݨی مہینوال" دی زبان سادّہ تے عام فہم ہوݨ پاروں ایہ بوہتی مقبُول ہوئی۔
ایسّے دَور وِچّ میاں محمد بخش نے "سوہݨی مہینوال"، "شیخ صنعان"، "شیریں فرہاد" لِکھے پُر اوہناں دی شہرت "سَیف الملُوک" پاروں ہوئی، ایہ تصوّف دے رَن٘گ وِچّ منظُوم اے۔ ایہدے وچّ فلسفیانہ گلّاں، کہاوتاں تے محاورے وی خُوب ورتے گئے نیں۔ داستان دے کرداراں وچ قربانّی دے جذبے تے دریا دی روانی واݪا بیان ایس داستان نُوں مقبُول کرن دا سبَبّ بݨیا۔ محمد بوٹا گجراتی دا "کربلا نامہ" مرثیہ ادب وچّ اک اُچّا مقام رَکھدا اے۔
پنجابی داستان دا پنجواں دَور
سودھو(1947 توں)
(وَن٘ڈ مگروں)
پنجاب دی وَنڈ مگروں روائتی قِصّہ کاری کافی گَھٹ نظر آؤن٘دی اے۔ ایہدی اک صُورت نِکّے قِصّے نے لَے لئی۔ کچھ قصّہ کار جِیہڑے پہلّاں توں لِکھ رہے سی اوہ لِکھدے رہے۔ نذیر احمد منظور بٹ نے "ہیر سیال اکھاݨاں والی"، گلنار شہزادی، پورن بھگت، سسّی پنوں، کیما ملکی، سہتی مراد، دُلاّ بھٹی وغیرَہ لِکھے۔ مولوی صمصام نے نِکّے نِکّے قِصّے لِکھے، مثلن "نیکو کار بی بی"۔ اسماعیل قلندر نے "قصّہ منصور تے ابلیس"، "پورن بھگت" لِکھے۔ ایس دَور وچ ایہجئے قِصّے وی نظر آؤن٘دے نیں جیہڑے مُختصِر افسانے وان٘گ لِکھے گئے۔ منیر نیازی دی لمبّی نظم، "اِک بہادر دی موت" وی داستان دی شکل اے، جیہنُوں اوہناں نے مثنوی قرار دِتا۔
مشہُور پنجابی داستاناں
سودھو- راجا رسالو دے کارنامے
- سخی سرور تے دانی جٹی
- دھنا بھگت
- گرو گگا دی کہاݨی
- شہزادی ادھیک انوپ دائی
- سیلا دائی دی کہاݨی
- سرمور دے راجا ماہی پرکاش دی کہاݨی
- نیگی بہادر دا گیت
- سفیدیاں دی کہاݨی
- شہزادی نوال دائی
- لال بیگ دا شجرہ نسب
- راجا گوپی چند دی کہاݨی
- راجا چندربھان تے راݨی چند کرن دی کہاݨی
- چوہڑ سنگھ دا گیت
- کانگڑا دے سنسار چند تے سرمور دے فتح پرکاش
- نور پور دے راجا جگت سنگھ
- راجا جگ دیو دی کہاݨی
- راجا نال
- راجا دھول دی کہاݨی
- ساروان تے فرجیان
- پورن بھگت
- سوچا سنگھ سورما
- جیونا مور
- لوݨا
- کیہر سنگھ رام کور
- شام کور/شام سنگھ/شام لال
- ڈھول سمی
- کولان
- مانو گگو
- دُلا بھٹی
- غازی سالار دا ویاہ
- عیسا بِنیے دا گیت
- عیسا وپاری دا گیت
- میر چکور دی مہم جوئی
- جھنگ دا چوڑی ساز
- ہیر رانجھا
- مرزا صاحباں
- سسی پنوں
- سوہنی مہینوال
- شیریں فرہاد
- یوسف زلیخا
- راج بی بی نامدار
- کام روپ
- گل صنوبر
- شاہ بہرام
- کام لتا
- راج نامہ