رچرڈ کارنیک ٹمپل

رچرڈ کارنیک ٹمپل (1850-1931ء) برطانوی ہند دا افسر سی تے اسنے دی لیجنڈز آف دی پنجاب ناں کتاب لکھی جس راہیں ہندستان دا فوک لور دنیا وچ متعارف ہویا ۔

رچرڈ کانیک ٹمپل 1900ء دے لاگے

جم

رچرڈ ٹمپل 1850ء وچ الہ آباد وچ جمیا، جتھے اوہدا پیو سررچرڈ ٹمپل ایسٹ انڈیا کمپنی دا افسر ہا۔

تعلیم تے نوکری

اوہ کیمبرج یونیورسٹی چوں تعلیم حاصل کرن مگروں انڈین آرمی وچ نوکر ہوگیا۔ پچھے اوہنوں پنجاب وچ ’’کنٹونمنٹ مجسٹریٹ‘‘ بنا دتا گیا۔ اوہ کُجھ چِر رنگون وچ وی رہیا تے بنگال آرمی وچ وی۔ اوہدی ایس سیوا پاروں ہی اوہنوں چیف کمشنر لایا گیا۔ اوہ 1904ء وچ ریٹائر ہویا تے 1931ء وچ ایس جگ توں چلانا کرگیا ۔

ساہت وچ دلچسپی

ٹمپل بھاویں فوجی تے لاکڑی ہا، پر ایہناں روجھیاں دے ہوندیاں وی اوہنوں تاریخ، انسانیات، نسلیات تے لوک ادب نال دلچسپی رہی۔ اوہنے ایہناں وِشیاں اُتے کئی مقالے لکھے۔ اوہ ’’پنجاب نوٹس اینڈ کوئیرز‘‘ (1887ء ۔ 1883ء) دا مدیر وی رہیا۔ اوہنے ’’دی لیجنڈز آف دی پنجاب‘‘ تریئیں(تناں) جلداں وچ مرتب کیتی۔ ایہدی پہلی جلد 1884ء، دوئی 1885ء تے تریئی 1900ء وچ چھپی۔ ’’دی لیجنڈز آف دی پنجاب‘‘ دے حوالے نال لکھیا ہے:

ایہناں دے وچوں دو بندے اُچیچے ہن، جیہناں ہندوستان دے فوک لور نُوں جگت پدھر اُتے جانُو کروایا۔ ہک ولیم کروک ہے، جیہنے دو جلداں وچ شمالی ہندوستان دے فوک لور (1894ء) دا مطالعہ کیتا۔ اَج وی ایہدی دُوج نہیں۔ دُوآ آر۔سی۔ٹمپل جیں تریئیں جلداں وچ ’’دی لیجنڈز آف دی پنجاب‘‘ (1900ء۔1884ء) وچ اُچا معیار قائم کیتا۔ اوہنے زبانی مواد نُوں اکٹھیاں کرکے ایہدا ترجمہ، ترتیب، کھلارواں ویروا تے درجہ بندی مگروں چھپوایا۔

سرکڈھواں کھوجی

یورپی قوماں وپار دے پج نال سولھویں صدی توں ای برعظیم ول آونیاں شروع ہوگئیاں ہان تے 1556ء وچ پہلا چھاپہ خانہ گوا وچ لگ گیا ہا۔ سولھویں توں اُنہویں صدی دے پہلے اَدھ تیکر دیسی بولیاں دی سکھلائی، گرامراں، کوشاں، لوک ادب دی کھوج، سفرنامے، دھرماں دا مطالعہ، سنسکرت تے فارسی، گیانی گوریاں دے موہرے رہیاں۔ جتھوں تیکر لوک کہانیاں دی کھوج دا سانگا ہے تاں ڈاکٹر مظہر الاسلام ہوراں مستشرقین دی کھوج نُوں تریئیں حصیاں وچ ونڈیا ہے۔ پہلا دور 1878ء ۔ 1838ء، دُوآ 1920ء۔ 1878ء تے تریئیا 1947ء۔ 1920ء دا ہے۔ ٹمپل دُوئے دور دا سرکڈھواں کھوجی ہے۔ ایسے سمے لندن وچ فوک لور سوسائٹی بن چکی ہا تے نالے فوک لور جرنل وی چھپنا شروع ہوگیا ہا۔ اودوکے سمے دے سرکڈھویں کھوجی سوسائٹی تے فوک لو رجرنل دے ممبراں وچ ہان۔ ڈاکٹر مظہر الاسلام دے وچار موجب:

’’ایہناں عالماں دی اگوائی وچ جیہناں دے وچ پچھے اِی سڈنی ہارٹ لینڈ، ایڈورڈ کلاڈ تے جیمز جارج فریزر رلے، انج ہک نویں سکالر شپ ساہمنے آئی۔ ایہہ دھڑا پچھے ہور وادھے پیا جدوں رچرڈ کارنیک ٹمپل، لانگ ورتھ ڈیمز، ولیم کروک تے جان شیکسپیئر ورگے آہری آن رلے۔ ایہہ سارے ہندوستان وچ انتظامی عہدیاں تے رہے ہان۔‘‘

مول مُدّا

1857ء دی جنگ آزادی مگروں گورے کھوجیاں دی کھوج دا مُہاڑ ای بدل گیا۔ ہُن رعیت دی دھون تے گوڈا رکھن دے گُراں نوں مُکھ رکھیا گیا۔ ایس ضمن وچ مردم شماری دیاں رپورٹاں تے لوک ادب دی کھوج دے نویں پکھ اُچیچے طور تے گوہ گوچرے ہن۔ مردم شماری دیاں رپورٹاں وچ دھرم دا خانہ وی شامل کیتا گیا۔ برعظیم جیہڑا بہوں پکھی وسیباں تے دھرماں دا خطہ ہا ایتھے آپس وچ لڑاون دا بیج بیجیا گیا۔ قبائلی سوجھ نوں ذاتاں دا تڑکا لا کے ایہہ سٹا کڈھیا گیا کہ ہندوستانی کائی قوم نہیں۔ گورے افسراں کان ضروری ہا کہ اوہناں نوں اجیہے اکھان یاد ہوون، جیہناں توں دیسی قبیلیاں دی ہیٹھی تے ہینتا دِسے۔ انج اوہناں دا ایہہ احساس ودھے کہ اوہناں دی اپنی سوجھ وی اوہناں نوں نہیں وڈیاوندی۔ انج دیاں رپورٹاں سارے برعظیم وچ تیار کروائیاں گئیاں۔ پنجاب وچ ایہہ کم ڈینزل ابٹسن نے کیتا۔

پنجاب وچ ’کولونیل نالج‘ دے پکھوں ڈینزل ابٹسن تے آر۔سی۔ٹمپل دا کم مڈھلی حیثیت رکھدا ہے۔ ٹمپل دے کم دا وی مول مُدّا ایہو ہا کہ دیسی بندے دے سبھا، جیونی تے نفسیات توں ڈونگھیائی نال جانو ہویا جاسکے تاں جو دُوئی واری 1857ء دی کرنی نہ واپرے۔ رہیجا نے آر۔سی۔ٹمپل دے حوالے نال لکھیا ہے ۔

’’ایس مطالعے تے روایتاں نوں سمجھن دا ہک مقصد ایہہ ہا کہ ماتحتاں دے احساساں تے عقیدیاں نوں سمجھیا جاسکے۔ اسیں بدیسی ایہناں دے احساساں نُوں نہیں سمجھ سکدے ایس کان ضروری ہے کہ ایہناں دا ڈونگھیائی نال مطالعہ کیتا ونجے۔ ایہہ گل چیتے رکھنی چاہیدی ہے کہ اسانوں ایہناں دے نیڑے آونا پیندا ہے تے ایہناں دی ہمدردی وی حاصل کرنی پیندی ہے جیس توں ایہناں دے اُتے حکومت سوکھی ہوجاندی ہے۔‘‘

فوک لور

ٹمپل دا ناں اوہناں سرکڈھویں عالماں وچوں ہے جیہناں فوک لور بارے مڈھلیاں بحثاں وچ سِیر پایا۔ اودوں تیکر فوک لور نوں انسانیات، صنمیات، لسانیات، تاریخ تے سائنسی پکھوں پرکھن دی پِرت پے چُکی ہا۔ ٹمپل پنجابی لوک ساہت اُتے انسانیات دے اصول لاگو کرکے تاں دِل آئے سٹے کڈھ لیندا ہے پر تاریخ توں کنی کترا جاندا ہے۔ ایہہ گل نہیں کہ اوہنوں فوک لور دے کھیتر وچ تاریخی تجزیاں دا پتہ نہ، سگوں اوہ آپوں لارنس گوم دی سوبھا کردا ہے، جیہنے فوک لور نوں تاریخی سائنس آکھیا ہا۔

پنجاب دا فوک لور

ٹمپل جیہناں کتھیاں توں ایہہ مواد اکٹھا کیتا اوہناں دے بارے وی اوہدا رویہ گھٹیا ہے۔ اوہ ایہناں نوں ہفیمی، تماکو پیون والے تے لوبھی دے پُھمن لیندا ہے۔ (10) اوس ’’دی لیجنڈز آف دی پنجاب‘‘ وچ کُجھ زمینداراں تے منشیاں دا شکریہ ادا کیتا ہے، پر ایہہ کہانیاں جیہناں کتھیاں توں سُنیاں اوہناں دا ناں لینا وی گوارا نہیں کردا۔ اسیں وی پنجابی لوک کہانیاں بارے ماڑی چنگی کھوج کیتی ہے۔ ایہہ کتھی اج وی میاں، میر تے قریشی دے آدر یوگ ناواں نال یا دکیتے ویندن تے چنگے کتھیاں بارے لوکائی دا موہ میوندا نہیں۔

ٹمپل نوں آپوں وی ایس گل دا احساس ہا کہ کتھی تے بھٹ مُکدے ویندن تے ہُن کوئی وِرلا اِی وکھالی دیندا ہے۔ اوہدے اپنے شبداں وچ:

’’دُوجے پاسے بھاویں اجے لوک مُکے نہیں پر اوہناں نوں سناون والے بھٹ مُکدے ویندن۔ اوہ ہُنے توں ای شہراں توں پنڈاں نوں نکل گئے ہن۔ ریاست پٹیالہ دے دارالحکومتپٹیالہ وچ وڈی بھال مگروں وی کوئی بھٹ نہیں لبھیا۔ ایس توں پہلاں نواب تے سردار اوہناں نوں سددے رہندے ہان سگوں اوہناں نوں وظیفے وی دیندے ہائن، پر ہُن اوہناں نوں ایہناں دے نال تعلق رکھن تے جھاکا آوندا ہے۔‘‘ (11)

ایہہ بھٹ، ڈھاڈی تے میراثی ای دیسی قبیلیاں دی تاریخ تے اوہناں دے گُن چیتے رکھدے ہائن۔ ریاستاں دے راجے تے زمیندار وی اوہناں دی اینی سیوا کرچھڈدے ہائن جیس نال اوہناں دا ویلا سوکھا ٹپ جاندا۔ ایہہ سنجاپ ہُن راجیاں، مہاراجیاں نوں وی وارا ناہی کھاوندی۔ سادھنا نائتھانی دے وچاراں موجب: ’’ٹمپل وڈی چلاکی نال ایس گل نوں لکیندا ہے کہ ہندوستان وچ گورے دی ہوند تے سیاست نے بھٹاں نوں مُکایا ہے، جیہڑے انگریزی راج توں پہلاں موجود ہان۔ ایہہ نواب تے سردار اوہناں دی سرپرستی کردے ہان جیہناں نوں اقتدار توں پاسے کردتا گیا تے ایہہ سازش کیتی کہ ایہناں نوں لوکائی توں دور رکھیا ونجے۔ اُنہویں صدی وچ ایہہ نواب تے سردار ایس قابل وی ناہن رہے کہ فن تے ثقافت نوں تھاپڑ سکدے۔ ہک کارن ایہہ وی ہا کہ ادبی تے فنی روایت کمزور ہوگئی تے پھیر اوڑک مُک گئی۔‘‘ (12)

ہور بہوں سارے سوجھواناں وانگوں سادھنا نائتھانی ہوراں وی ایہہ گل نہیں وچاری کہ پنجابی وسیب وچ وجوگ دا بی بیجن دا ہک وڈا کارن پنجابی بولی نُوں تعلیمی نظام وچوں کڈھنا ہے۔ انگریزاں پنجاب توں اڈ دُوئے صوبیاں نوں تاں مڈھلی پدھر اُتے لوک بولی پڑھاون دا حق دے دتا، پر پنجاب وچ پنجابی دی تھاویں اُردو لاگو کردتی گئی۔ سٹا ایہہ نکلیا کہ پنجابی پاتر دوہری غلامی وچ آگیا۔ مُڈھلی پڑھائی اردو وچ تے اگے انگریزی ہائی۔ نویاں نسلاں جیویں ایہہ قاعدہ پڑھدیاں گئیاں اوہ ہٹ کے اپنی ہوند دیاں ای ویری ہوبیٹھیاں۔ دُوآ راجے، مہاراجے وی تاں سائیاں دی اکھ ویکھ کے ٹردے ہائن۔ اجیہی ’ترقی‘ دے سمے کوئی بھٹ، ڈھاڈھی اوہناں دیاں پچھلیاں ہلا بہوے، ظاہر ہے اوہناں نوں پچیائی تاں آوندی ہوسی۔ ٹمپل پٹیالے وچوں بھٹ نہ لبھ سکن دی وجہ توں چنگی طرح جانُو ہے تے اُتلیاں سطراں توں اوہدا مکر صاف پیا دِسدا ہے۔ ٹمپل اپنے کھوج سومیاں نوں بھنڈن دی کائی جے نہیں چھڈدا۔ اوہ بھٹاں بارے آہدا ہے:

’’جدوں اوہ شعر سُنا لیندا تاں میں اوہنوں اپنے کھرڑے توں پڑھ کے سناوندا تے اوہناں توں اوکھے شبداں یاں سطراں دے معنے پچھدا تاں اوہ دسن جوگے نہ ہوندے کیوں جو ایہہ جاہل تے کم عقل ہوندے ہن، جیہناں گیتاں نوں رٹ لیا ہوندا ہے۔ زیادہ توں زیادہ ایہناں توں کُجھ پرانے شبداں دا پتہ لگ سکدا ہے۔‘‘ (13) اُنہویں صدی دے دُوئے ادھ وچ جدوں ٹمپل لوک ادب بارے کھوج کررہیا ہا تاں اوہنوں کتھیاں کولوں قبل مسیح دے پاتراں بارے وی کئی گاون لدھے۔ ایس منصوبے نوں سرے چاڑھن کان جیہڑا کم ٹمپل دا ہے اوہ وی کتھیاں دے سرے مڑھی آوندا ہے۔ اُنج تاں ہک گلوں اوہ سچا وی ہے کہ اوہدے سُدھرے منشیاں تے اوہنوں کئی شبداں دے معنے نہیں آوندے۔ اوہ اپنے اُتے ایہہ گل لین دی تھاویں کتھیاں نوں دوش دیندا ہے۔ ٹمپل اجیہاں گلاں وچوں ایہہ سٹا کڈھدا ہے کہ اُنہویں صدی دُوئے ادھ تیکر ایہہ ’اورل سوسائٹی‘ ہا تے ایہناں دیاں ریتاں وچوں وی ستھائیاں دا ہینیا ہوون دِسدا ہے۔ اوہدی ایس گل وچ وی دُپھیڑ ہے: ’’جے اوہ پڑھیا لکھیا جی ہوندا تاں جیہنے سانگ کیتا ہا تاں میں اوہدے کولوں کھرڑا منگ لیندا۔‘‘ (14)

ایہدا مطلب ہے کہ ایہہ لوک پڑھے لکھے وی ہان۔ ایہناں دے کول کھرڑے وی ہائن۔ اسیں پہلاں ایہہ ویروا دے چُکے ہاں کہ اوہنوں بہت ساریاں کہانیاں دیسی لوکاں لکھ کے دتیاں، جیہناں دا اوہ دھنوادی ہے۔ اصل وچ اُنہویں صدی دے برعظیم دی پوری دنیا وچ اُچیچتا ہا کہ ایتھے تریئیں کلاسیکی بولیاں عربی، فارسی تے سنسکرت دے عالم بیٹھے ہائن۔ کتابت دا کم سکھراں تے ہا۔ شہراں توں اَڈ پنڈاں وچ وی بہوں سارے عالم لبھ جاندے ہائن، جیہڑے کھرڑیاں دیاں نقلاں تیار کرکے ہک دُوئے تائیں ا پڑا دیندے ہائن۔ کلاسیکی بولیاں تے دیسی بولیاں دے کھرڑیاں دی ہک وڈی گنتری لُٹ کے ’انڈیا آفس لائبریری‘ تے ’برٹش میوزیم لائبریری‘ سجائیاں گئیاں۔ ہُن اوہناں ایس کُوڑ نوں لُکاون کان کئی ہور مہنے گھڑلے ہان جیویں ایتھے پریس کائی ناہی ہوندی۔ انج ستھائی لوک جاہل ہوگئے۔ اساڈے کئی دیسی سوجھوان وی اپنی ریت توں انجانو ہوون پاروں ایہی راگ الاپن لگ جاندے ہن۔ ٹمپل وڈا سوادی سوجھوان ہے ہک بنے تاں اوہ بھٹاں کولوں لابھ چُک کے اوہناں نوں نکھدھی آوندا ہے تے دُوئے پاسے پنجاب دیاں نانیاں دادیاں دیاں سنائیاں ہوئیاں کہانیاں دا سہرا وی بھٹاں دے گل گھتدا ہے۔ پنجاب وچ لوک کہانی دا ٹورا اِنج ہے ای نہیں جیویں ٹمپل متھی بیٹھا ہے۔ اوہدے شبداں وچ: ’’آکھیا ویندا ہے کہ بُڈھیاں ماواں اپنے پُتراں پوتریاں نُوں جیہڑیاں کہانیاں سناوندیاں ہن، ایہہ بھٹاں دیاں ای ہن۔ جتھوں بھٹاں دا اثر مُکدا ویندا ہے اوتھے ایہہ بے تکے تے بیانیہ ڈھنگ وچ ملدیاں ہن جیویں پینڈواں دا سبھا ہوندا ہے۔ جے ایہہ گل ٹھیک ہے تے میں ایہنوں ٹھیک ہی سمجھداں۔ ایس توں ایہہ سٹا نکلدا ہے کہ جتھے لوک کہانیاں تے بھٹاں دے گاون ملدے ہن، اوتھے بھٹاں دے گاون ڈھیر پرانے تے اہم ہن۔‘‘ (15)

ایسے دیباچے وچ اوہ اگے جا کے ایہا گل زیادہ واضح شبداں وچ کریندا ہے:

’’بھٹاں دے گاون وی اصل وچ منظوم کہانیاں ای ہن تے لوک کہانیاں بھٹاں دے گیتاں وچوں ای نکلیاں ہن۔‘‘ (16)

کہانی انسان دی فطرت وچ شامل ہے تے لوک کہانی دا سوما لوک ہوندے ہن۔ پنجاب دیاں بُڈھیاں مائیاں بالاں دا دِل پرچاون کان اوہناں نوں کہانی گُھٹی وچ گھتدیاں ہن تے پھیر ایہی بال سوانی مرد دے روپ وچ ایہدیاں اَڈواڈ صنفاں دا گھیرا موکلا کردے ہن۔ پنجابی لوک کہانی دا ای نہیں سگوں جگت لوک کہانی دا مڈھلا سچّا پری کہانی تے جنور کہانی وغیرہ منیا جاندا ہے۔ ایہناں دے مقابلے تے تاں نیم تاریخی کہانیاں مُنکھی وسیب دے بہوں مگرلے پڑاواں دی دین ہن۔ بھٹ تاں دیس دا اجیہی کسبی ہے جیہڑا راٹھاں تے سورمیاں، رومانی تے دھرمی گیتاں نوں چیتے رکھدا ہے اوہدے بدلے وچ لوکائی اوہدی سیوا کردی ہے۔ ٹمپل نیم تاریخی منظوم کہانیاں دی بھال وچ نکلیا ہا تے ایہو اوہدا کھوج کھیتر ہا، پر اوہ کہانی دے دُوئے روپاں نوں مدھولی جاندا ہے۔ ایہہ گل تاں اوس وڈے عالمانہ انداز وچ نرواری ہے کہ نثری کہانی نالوں گاون وچ انسانی سوجھ دی پرانی بنتر ڈھیر ڈِھل تائیں محفوظ رہندی ہے۔ ایہہ ادب دا وی منیا پرمنیا سچ ہے کہ شعر وچ وادھے گھاٹے ہوون دے باوجود قافیے، ردیف تے آہنگ دی پکڑ اصل سوچ توں باہلا دُور نہیں جاون دیندی۔ ایہو بنتر ای ٹمپل نوں وارا کھاندی ہا۔ اوہدا ٹیچا وی ایہو ہا کہ چڑھدے دی لوکائی دے ذہن، نفسیات، احساساں تے کلپناواں تیکر اپڑ کے اجیہے سٹیاں تائیں پُجیا جاوے تاں جو راج کرن کان ایتھوں دے واسیاں دیاں لاشعوری خواہشاں تیکر پہنچیا جاوے تے پھیر کنٹرول وچ لیاندا جاوے۔ ٹمپل دی ایہہ لوڑ بھٹاں دے گاوناں وچوں پوری ہوندی ہا۔ ایس پاروں اوہنوں پنجاب دیاں لوک کہانیاں دا سوما اِی بھٹ لگدے ہن۔

چُنویاں لکھتاں

• A Dictionary of Hindustani Proverbs. (Ed.) Medical Hall Press, Banares, 1886.
• The Andaman Language (with E. H. Man), 1887.
• Legends of the Punjab
• The Thirty-Seven Nats
• (1912) Letters and Character Sketches from the House of Commons. John Murray. 
• Anthropology as a Practical Science. G. Bell & Sons, London, 1914.
• Devil-Worship of the Tuluvas (editor, orig. Fallon)
• (1895) A Geographical Account of Countries Round the Bay of Bengal, 1669 to 1679.  (Editor, originally by Thomas Bowrey)
• (1919) The Travels of Peter Mundy, 1608-67 3. Hakluyt Society. 
• (1924) The Word of Lalla the Prophetess. Cambridge University Press. 
• (1925) The Travels of Peter Mundy, 1608-67 4. Hakluyt Society. 
• An Appreciation of Drake's Achievement in (1926) The World Encompassed, and Analogous Contemporary Documents concerning Sir Francis Drake's Circumnavigation of the World. Argonaut Press. 
• (1927) The Papers of Thomas Bowrey, 1669-1713. Hakluyt Press. 
• Foreword to Panikkar, K. M. (1929). Malabar and the Portuguese; Being a History of the Relations of the Portuguese with Malabar from 1500 to 1663. Bombay: D. B. Taraporevala Sons & Co.. 
• (1911) The Diaries of Streynsham Master, 1675-1680: And Other Contemporary Papers Relating Thereto 2. J. Murray. 

ہور پڑھو

• Anon (27 March 1931). "Obituary". Journal of the Royal Society of Arts 79 (4088): 464–466.  (رکنیت درکار)زمرہ:زر اشتراک درکار مواد کے روابط پر مشتمل صفحات
• Dudley, Sandra (October 1996). "Burmese Collections in the Pitt Rivers Museum: An Introduction". Journal of Museum Ethnography (5): 57–64.  (رکنیت درکار)زمرہ:زر اشتراک درکار مواد کے روابط پر مشتمل صفحات
• Naithani, Sadhana (January–April 1997). "The Colonizer-Folklorist". Journal of Folklore Research 34 (1): 1–14.  (رکنیت درکار)زمرہ:زر اشتراک درکار مواد کے روابط پر مشتمل صفحات
• Naithani, Sadhana (2010). The Story-Time of the British Empire: Colonial and Postcolonial Folkloristics. University Press of Mississippi. 
• Naithani, Sadhana (2006). In quest of Indian folktales: Pandit Ram Gharib Chaube and William Crooke. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34544-8. 
• R. E. E. (July 1931). "Sir Richard Temple, Bart.". The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland (3): 725–728.  (رکنیت درکار)زمرہ:زر اشتراک درکار مواد کے روابط پر مشتمل صفحات
• Wintle, Claire (Winter 2008). "Career Development: Domestic Display as Imperial, Anthropological, and Social Trophy". Victorian Studies 50 (2): 279–288. doi:10.2979/vic.2008.50.2.279.  (رکنیت درکار)زمرہ:زر اشتراک درکار مواد کے روابط پر مشتمل صفحات
• Wintle, Claire (March 2008). "Objects, Images, Imaginings: New Perspectives on the Material and Visual Culture of the Andaman and Nicobar Islands". Journal of Museum Ethnography (20): 145–152.  (رکنیت درکار)زمرہ:زر اشتراک درکار مواد کے روابط پر مشتمل صفحات
• Van Der Beek, Zita; Vellinga, Marcel (March 2008). "Temple, Man and Tuson: Collecting the Andaman & Nicobar Islands". Journal of Museum Ethnography (20): 159–162.  (رکنیت درکار)زمرہ:زر اشتراک درکار مواد کے روابط پر مشتمل صفحات

باہرلے جوڑ

• Lieut.-Col. Sir Richard Carnac Temple, Bart., C.I.E., D.L., J.P.
• سانچہ:Gutenberg author
• سانچہ:Internet Archive author

حوالے

سانچہ:S-gov

پیشرو نارمن ہارسفورڈ

انڈیمان تے نکوبار جزیرےآں دا چیف کمشنر 1894–1904

جانشین ولیم میرک