پنجابی لوک ادب
لوک ادب
سودھولوک ادب بارے دسن توں پہلاں میں دسناں چاہندا ہاں کہ ساہت کی ہے۔ ساہت، جو کہ اک لمبی اودھی، اسدے نت بدلدے سروپ، اسدے کارج کھیتر دی وشالتا تے انشچتتا، اسدی پرمپرا دی نرنترتا، اسدی رپانترن گتی کارن اک نشچت پریبھاشا دینا بہت ہی کٹھن ہے۔
پورب تے پچھم دے انیک ودواناں نے ساہت نوں پربھاشت کرن دے یتن کیتے ہن۔ پچھمی چنتکاں وچوں سی.ڈے. لیوس نے ساہت نوں سچ دی کھوج دا سادھن آکھیا ہے۔ ڈاکٹر جانسن انوسار ساہت وچاراں تے بھاواں دے سنیوگ دوارا ست تے آنند نوں سمیلن دی کلا ہے۔ رابرٹ اون ساہت نوں منکھ دیاں سروؤچ پیررناواں دی اکھٹ ندھی کہندا ہے۔
کارلائیل دے کتھن انوسار ساہت اوہ سرو سریشٹ ست ہے جہڑا کدی منکھی من وچّ اجاگر ہو سکدا ہے۔ گورکی نے ساہت نوں مانوتا دا دل گھوشت کیتا ہے، انگریزی بھاشا دے سپرسدھ شبد کوشا ویبسٹرز اتے آکسپھرڈ وچّ ساہت دا ارتھ اوہ لکھتاں کیتا گیا ہے جو اپنے روپ ودھان جاں بھاوَ اتیجناں دے سہج کارن مہتوشیل ہندیاں ہن۔
بھارت دی پراچین چنتن پرنالی انوسار اس کلا روپ نوں جس نوں اج اسیں ساہت دا ناں دیدے ہاں۔ کاوَ آکھیا جاندا سی۔ بھامی انوسار شبد دے ارتھ دے سہبھاو نوں کاوَ آکھیا جاندا ہے۔ راج شیکھر انوسار شبد اتے ارتھ دی اکو بھومی اتے سہہوند ہی ساہت ہے۔ آچاریہ ممٹ دے انوسار دوش توں رہت اتے گن النکار شبد-ارتھ دا ناں کاوَ ہے۔
پورپھیسر پورن سنگھ دا نشچی ہے کہ ساہت کسے انگریزی پریرناں ادھین آویشت ہندی ہے ربّ ورسائے مہانپرشاں دی امرت بانی ہے۔ پورن سنگھ انوسار ساہت پیار دا کنواراپن ہے۔ اندر دی سچی پرتیتی دا اک سوہنا سفناں ہے تے جیون دی کلی دا چٹکنا ہے۔
بھائی ویر سنگھ نے وی ساہت نوں اچیرے منڈلاں وچّ وسدا اجیہا سہج آکھیا ہے جہڑا کدی کدی آپ مہارے ہی پرکاشمان ہندا ہے، پرنسیپل تیجا سنگھ دی درشٹی وچّ ساہت اجیہی لکھت دا ناں ہے جس وچّ لکھاری دا من لہر وچّ مچلدا اتھوا کسے ڈونگھ وچّ آ کہ اچھلدا تے اچھالدا ہے۔
اپروکت کوئی وی اداہرن ساہت دے سمچے سروپ نوں اپنے کلیور وچّ لین توں اسمرتھ ہے، اسدا کارن ایہہ ہے کہ ایہناں وچّ ساہت دے منتوَ، مہتو جاں مریادا دے کسے اک پہلو اتے ہی بل دتا گیا ہے اتے ساہت دی سمچی پرکرتی نوں آدھار نہیں بنایا گیا۔ ایہناں ساریاں پربھاشانوا نوں واچن توں بعد جہڑا ساہت دا سروپ ساڈے ساہمنے آؤندا ہے اوہ ہے کہ ساہت اک سوخم کلا ہے اتے اک سوخم کلا دی حیثیت وچّ سہج اپجناں اسدا وشیش لچھن ہے، ساہت کسے تجربے جاں انوبھوَ نوں دوجیاں تکّ پرگٹاؤن دا یتن ہے۔ ساہت ساڈی سبھئت دی پرتندھتا کردا ہے تے اس وچوں ساڈے جیون دے سارے پکھاں دا جھلکارا جاں پرتیبمب دسدا ہے۔ جیون نوں سمجھن، سوارن تے رسک بناؤن وچّ شاید ساہت، ساڈی سبھ توں ودھ سہائتا کردا ہے تے ایہناں دشاواں ولّ نوں دوڑ ہی منکھی وکاس دا مول منتوَ رہا ہے۔
لوک ادب : پربھاشاواں
سودھولوک ادب کی اے ؟ جے عام لفظاں وچ کہنا ہووے تاں لوک ساہت لوکاں دوارا، لوکاں لئی رچیا جاندا ہیے۔ لوک ساہت نوں رچن پچھے کسے وشیش اک ویکتی دا ناں نہیں ہندا۔ اس دی رچناں سمچّ دوارا ہندی ہے۔لوک ساہت دے کسے روپ دی رچناں کس نے تے کدوں کیتی اس بارے کجھ وی نہیں کیہا جا سکدا لوک ساہت تاں سموہک روپ وچّ پائی سانجھی محنت دا سٹہ ہندے ہن۔ ایہہ تاں جن-سموہ دی آتما ہن جس وچّ اہنا دیاں غمیاں، خوشیاں، بھاوناواں، جذبیاں، سیانپ دا پرگٹاوا ہندا ہے۔ لوکاں دے سہج سواد، سنسکرتی، دھرم، جات-پات کارن اس وچّ بدلاو آؤندے جاندے ہن۔
مڈھ قدیم توں ہی لوک ساہت منکھی جیون دا انکھڑواں انگ رہا ہے۔ سبھیا سماج دے وکاس دی کہانی دی تریخ اس وچ سامبھی پئی اے۔ آدی منکھ اس دوارا اپنیاں خوشیاں غمیاں، منوبھاواں اتے آشاواں دا پرگٹاوا کردا آیا ہے لوک ساہت وچّ کسے سماج اتھوا جاتی دے سنسکرتک تے سبھیاچارک انش سموئے ہندے ہن۔ ہریک خطے دا اپنا-اپنا لوک ساہت ہندا ہے، ہریک خطے دے اپنے لوک ناچ، لوک بولیاں، لوک بجھارتا آدی وکھرے-وکھرے ہندے ہن۔ اتھے لوک ساہت بارے چرچہ اسیں پنجاب دے لوک ساہت دے سندربھ وچّ کراںگے۔
پنجابی لوک ادب، دنیا دے لوک ادب وانگ پنجابی لوک جیون دا پرتیبمب ہے، جس وچّ پنجاب دی نچدی، گاؤندی تے جوجھدی سنسنکرتی صاف نظر آؤندی ہے۔
لوک کہانیاں، لوک بجھارتاں، لوک گیت، لوک ناچ، اکھان اتے لوک وشواس پنجابی لوک ساہت دے اجیہے روپ ہن جنہاں دوارا پنجابی آدی کال توں ہی منورنجن پراپت کردے آئے ہن۔ پنجابی لوک ساہت دے وکھ-وکھ روپ ہیٹھ لکھے ہن۔
لوک کہاݨیاں
سودھولوک کہانیاں دا سبھا گھریلو ہندا ہے۔ اوہ پروارک الجھناں اتے سمسیاواں وچوں پیدا ہندیا ہن۔ ایہناں دے وشے عامَ طور تے سبھیاچارک روڑھیاں اتے پروارک پرمبدھ وچّ آئیاں تریڑاں اپر ادھارت ہندے ہن، ایہناں کہانیاں دے پاتر بھاویں کوئی وی ہون، منکھ، پشو پنچھی جاں دوجے جنگلی جانور، ایہناں دا مکھ کارج منکھی ہاواں بھاواں نوں ہی پرگٹاؤنا تے اوہناں نیتک قدراں-قیمتاں نوں درڑاؤنا ہندا ہے۔ جہڑیاں سنبندھت سبھیاچار وچّ سنکرت ہن۔ ایہناں کہانیاں وچالے بہتے مکھ پاتر کسے گھاٹے دی پورتی لئی جاں کسے ادیش دی پراپتی لئی سنگھرش کرن نکلدے ہن۔ اوہ اپنی بدقسمتی نوں خوش قسمتی وچّ بدلن لئی سنگھرش کردے، ایہناں لوک کہانیاں دا مکھ منتوَ منورنجن کرنا ہندا ہے، ایہہ کہانیاں سکھیا وی دندیاں ہن۔ پنجابی لوک کہانیاں دا پنجابی لوک ساہت وچّ بہت مہتو ہے۔
لوک گیت
سودھوپنجابی دے لوک گیت پنجابی لوک ساہت دا پرمکھ انگ ہن۔ پنجاب دا لوک جیون ایہناں وچّ دھڑکدا صاف دس آؤندا ہے۔ ایہناں وچّ ایسی ونّ-سونتا ہے کہ شاید ہی زندگی دا کوئی اجیہا وشا ہووے جس بارے پنجابی لوک گیت نہ ملدا ہووے۔ ایہہ ہزاراں دی گنتی وچّ اپلبدھ ہن۔ پنجابی اپنا سارا جیون ہی نچدے گاؤندے بتیت کردے ہن۔ جمن توں لے کہ مرن تکّ دیاں ساریاں رسماں نال سنبندھت لوک گیت پنجابیاں نے جوڑے ہن۔
پنجابی لوک گیتاں دے ادھٔین توں ایہہ گلّ سپشٹ ہو جاندی ہے کہ پنجابی مٹیار نے سبھ توں ودھ گیتاں دی سرجنا کیتی ہے۔ گبھروآں دا اپنا یوگدان ہے۔ ہیرے، سٹھنیاں، سہاگ، گھوڑیاں، الوھنیاں لوک گیتا دیا ونگیاں ہن۔
لوک بجھارتاں
سودھوبجھارتاں پنجابی ساہت دا پرچینتم انگ ہن اتے ایہہ بھارت دے سموہپراتا دیاں بھاشاواں وچّ ملدیاں ہن۔ جاپدا ہے کہ منکھ دے جنم دے نال ہی اہنا دا جنم ہویا ہووےگا پر لکھتی ساہت وچّ بجھارتاں پاؤن دی پرمپرا ویدک ساہت وچّ ہی سبھ توں پہلاں وکھائی دندی ہے۔
جتھے لوک گیت جن سدھارن دے منوبھاو پرگٹاؤن لئی اپنا پرمکھ ستھان رکھدے ہن۔ لوک کہانیاں اتے لوک اکھان لوکاں دے صدیاں توں کمائے ہوئے تجربے اتے جیون دیاں اٹلّ سچائیاں نوں لوکاں اگے گھاڑ کے پیش کردے ہن۔ اتھے لوک بجھارتاں لوک بدھی دا چمتکار دکھاؤن لئی وشیش ستھان رکھدیاں ہن۔ بجھارتاں راہیں بدھی اتے گیان دا لیپن چاڑھیا جاندا ہے۔ ایہناں راہیں سمرن شکتی اتے وستو گیان وچّ وادھا ہندا ہے۔
پنجابی لوک بجھارتا، پنجابی لوک ساہت دا وشیش بھاگ ہن۔ پنجاب دا لوک جیون ایہناں وچّ پرتکھ دسس آؤندا ہے، شاید ہی کوئی اجیہا وشا ہووےگا جس باریس پنجابی وچّ بجھارتا ناں ملدیاں ہون۔ پنجاب وچّ بجھارتاں پاؤن دا رواج بہت پرانا ہے۔ ایہناں نوں بجھن والیاں باتا وی کیہا جاندا ہیے۔ پرانے سمیاں وچّ بجھارتاں عامَ پریواراں وچّ منورنجن دا سادھن وی ہندیاں سن۔ روٹی آدی کھا کے پنجابی پریوار بجھارتا پاؤن تے بجھن بہہ جادے سن۔ ہن کیونکہ وگیان دیا نویاں کاڈھاں نے منورنجن دے سادھن کافی ودھا دتے ہن اس لئی بجھارتا پاؤن دی پرتھا کسے حد تکّ سماپت ہی ہو گئی ہے۔
لوک کہاوتاں
سودھوکہاوتاں لوک ادب دا اجیہا روپ ہن، جنہاں وچّ لوک جوین دے لمے تجبیا اتے انوبھواں نوں لوک بولی دوارا بہت ہی سنکھیپ پرنتو ڈھکوی شیلی راہیں واکاں/تکاں دے روپ وچّ پرگٹایا گیا ہندا ہے۔ لوک سموہ ایہناں نوں پروانگی دے کے، پرمپراگت روپ وچّ لوک کنٹھ دوار اگے توردا آیا ہے۔ ایہہ وارتک وچّ وی ملدے ہن، پرنتو ایہناں دی بہتی سنکھیا تکا بندی دے روپ وچّ ہے۔ اسیس لئی کجھ پارکھ آکھانا نوں لوک گیتا جاں لوک کاوَ دی شینی وچّ رکھدے ہن۔ پر اکھان اپنی پرکرتی، ودھا اتے شیلی کرکے اک سنتتر روپ دھارن کر چکے ہن۔
کہاوت وچ لئی پنجابی وچ اکھوت، لوک وکتی تے اکھاݨ دے لفظاں دی ورتوں وی ہندی ہے پر لوکوکتی ہندی وچّ اتے کہاوت اردو وچّ اکھان دے سمانارتھک شبد ہن۔ ‘اکھان’ پد نوں ویدک بھاشا/سنسکرت دے گرنتھا وچّ ملدے ‘آکھیان’ شبد دا تدبھوَ روپ منیا جاندا ہے۔ جس نے پنجابی لوک ساہت وچّ نویکلی ودھا اتے ارتھ گرہن کر لئے ہن۔
ایہناں وچّ بولی دا سنجم ہے۔ گھٹّ توں گھٹّ شبدا وچّ بہت پتے دیاں گلاں کہیاں گئیاں ہن۔ دوجا تتّ ایہناں دی روچک، دل کھچوی تے ڈھکوی شیلی دا ہے، ایہو وجہ ہے کہ صدیاں توں پچھوں وی ایہہ سروں دے پھلاں وانگ تازہ ہن۔ ایہہ لوکا دی زندگی دا نچوڑ ہن۔ ایہناں وچّ جیون دیاں اٹلّ سچائیاں دسدیاں ہن۔ پنجابی وچّ سبھ توں پہلے اکھان کہڑے اتے اوہناں دی اتپتی کدو ہوئی، اس بارے کجھ وی نہیں کیہا جا سکدا۔ پر اتھّ گلّ یقینی ہے کہ پراچین ہند آریائی بھاشا کال دیاں ویدک تے سنسکرِ بھاشاواں اتے مدھکالین سمیں دیاں پراکرتاں تے اپبھرنشاں وچّ اکھان موجود سن۔
پنجابی لوک ناچ
سودھوکسے وشیش موقعے تے جدوں ساڈے اندروں خوشی دیاں ترنگاں اگمدیاں ہن تاں سڈا من وجد وچّ آ پرگٹاوا کردے ہاں۔ راگ تے تال دے سمیل نال منکھ نچکھ اٹھدا ہے۔ کلے منکھ دی خوشی وچ شامل ہون لئی جدوں اس دے دوجے ساتھی اس نال رل کے نچن لگّ جاندے ہن تاں ایہہ ناچ سموہک ناچ دا روپ دھار لیندا ہے جس نوں اسیں لوک ناچ دا ناں دیدے ہاں۔
لوک ناچ وچّ من دی خوشی نوں وکھ-وکھ سریرک مدراوا دوارا پرگٹایا جاندا ہے۔ ایہہ اوہ چشمہ ہے جس وچوں خوشی دیاں پھہاراں آپ مہارے ہی پھٹدیا ہن۔ ایہہ بنا کسے ساز دے نچیا جاندا ہے۔اس نوں سکھن لئی وشیش استاد دی لوڑ نہیں لوک ناچ دیاں مدراواں سدھارن لوکاں دی زندگی وانگ بڑیاں سدھیاں اتے سپشٹ ہندیاں ہن۔
جن سدھارن دی زندگی ایہناں ناچاں وچّ دھڑکدی ہے۔ ایہہ ساڈے سبھیاچار دا درپن ہن۔ کسے علاقے دی بھوگولک، راجنیتک اتے سماجک ستھتی انوسار ہی لوک ناچاں دی روپ ریکھا ابھردی ہے۔ پنجاب دے لوک ناچ پنجابی سبھیاچار دی منہ بولدی تصویر ہن۔ پنجابیاں دے سبھاء اتے مردؤپنے دے لچھن پنجاب دے لوک ناچاں وچّ صاف دس آؤندے ہن گدھا، بھنگڑا، لڈی، جھومر، لچھی، سمی اتے ککلی آدی پنجابیاں دے حرمن پیارے لوک ناچ ہن۔
ہور دیکھو
سودھوکتاب لسٹ
سودھو1. سکھدیو مادپری، پنجابی بجھارتاں
2. سکھدیو مادپری، لوک گیتا دی سماجک ویاکھیا
3. پرتپال سنگھ، ساہت دی بھومکا
4. پرو. پرمندر سنگھ، پرو. کرپال سنگھ کسیل، ادب دے روپ
5. ڈاکٹر. رتن سنگھ جگی، ساہت دے روپ
6. جوگندر سنگھ کیروں، پنجابی لوک کہانیاں دا سنرچناتمک ادھٔین اتے ورگی کرن
7. سکھدیو مادپری، پنجابی سبھیاچار دی آرسی
8. کرنیل سنگھ تھند، پنجاب دا لوک ورثہ