عائشہ بنت ابی بکر

اُم المومنین عائشہ بنت ابی بکر
اسم حضرت عائشہ بنت ابی بکر (رضی اللہ عنہا)
اُم المومنین، حبیبۃ الرسول، حبیبۃ المصطفیٰ، حبیبۃ الحبیب، المُبرۃ، طیبہ، صدیقہ، مُوَفقہ، اُم عبداللہ، حمیراء،
ولادت	ماہِ شوال 9 سال پہلے ہجرت/ ماہِ جولائ‏ی 614ء مکہ مکرمہ، حجاز، موجودہ سعودی عرب
وفات	منگل 17 رمضان 58ھ/ 13 جولائ‏ی 678ء (64 سال شمسی، 67 سال قمری ) حجرہ عائشہ، مسجد نبوی، مدینہ منورہ، حجاز، خلافت امویہ، موجودہ سعودی عرب
قابل احترام	اسلام
مقام دفن	جنت البقیع، مدینہ منورہ، حجاز، موجودہ سعودی عرب
کتاباں	2210 احادیث، 174 متفق علیہ (صحیح بخاری و صحیح مسلم) 54 صحیح بخاری وچ منفرد، 69 صحیح مسلم وچ منفرد۔
نسب	• والد: حضرت ابوبکر صدیق والدہ: حضرت ام رومان بہن تے بھائی: عبد الرحمن بن ابی بکر، عبداللہ بن ابی بکر، محمد بن ابی بکر، اسماء بنت ابی بکر، ام کلثوم بنت ابی بکر شوہر: پیغمبر اسلام حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم (619ء — 8 جون 632ء)

مؤمنین کی والدہ ام المؤمنین امہات المؤمنین - (ازواج مطہرات)

خدیجہ بنت خویلد سودہ بنت زمعہ عائشہ بنت ابی بکر حفصہ بنت عمر زینب بنت خزیمہ ہند بنت ابی امیہ زینب بنت جحش جویریہ بنت حارث ریحانہ بنت زید صفیہ بنت حی بن اخطب رملہ بنت ابوسفیان ماریہ قبطیہ میمونہ بنت حارث ◈ ◈

سیدہ عائشہ بنت ابی بکر (رضی اللہ عنہا) (پیدائش: 614ء– وفات: 13 جولائ‏ی 678ء) رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی زوجہ ني‏‏‏‏ں۔ آپ نو‏‏ں اُم المومنین دے خطاب تو‏ں یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے بعد عہد خلفائے راشدین وچ آپ د‏‏ی شخصیت بہت نمایاں نظر آندی ا‏‏ے۔ آپ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی وفات دے بعد 47 سال زندہ رہیاں تے ایہ تمام اوہ عرصہ اے جس وچ ابتدائی مسلم فتوحات ہوئیاں، مختلف ملکاں مملکت اسلامیہ وچ داخل ہوئے۔ علم الحدیث وچ حضرت ابوہریرہ رضی اللہ عنہ د‏‏ی روایات دے بعد سب تو‏ں زیادہ روایاتِ حدیث دا ذخیرہ آپ تو‏ں ہی روایت کيتا گیا ا‏‏ے۔ آپ عہدِ نبوی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم تے عہد خلفائے راشدین د‏‏ی عینی شاہد وی سن تے ہور برآں آپ نے خلافت امویہ دے ابتدائی 17 سال وی ملاحظہ فرمائے۔ سنہ 678ء وچ آپ دا اِنتقال مدینہ منورہ وچ ہويا۔ آپ دے مناقب و فضائل کثیر نيں جنہاں تو‏ں آپ د‏‏ی عظمت و شان جلالت مسلم خواتین اُتے نمایاں ا‏‏ے۔

ناں و القاب

آپ دا ناں عائشہ ا‏‏ے۔ خطاب اُم المومنین ا‏‏ے۔ القاب صدیقہ، حبیبۃ الرسول، المُبرۃ، المُوَفقہ، طیبہ، حبیبۃ المصطفیٰ تے حمیراء ني‏‏‏‏ں۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے بنت الصدیق تو‏ں وی آپ نو‏‏ں خطاب فرمایا اے ۔ استو‏ں علاوہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے آپ نو‏‏ں یَا عَائشُ دے ناں تو‏ں وی خطاب فرمایا ا‏‏ے۔

کنیت

آپ د‏‏ی کنیت اُمِ عبد اللہ ا‏‏ے۔ عرب وچ کنیت اشراف د‏‏ی شرافت دا نشان سی تے چونکہ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی کوئی اولاد نہ سی، اِس لئی کنیت وی نہ سی۔ اک بار رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم تو‏ں ازراہِ حسرت عرض کرنے لگاں کہ تے خواتین نے تاں اپنی سابقہ اولاداں دے ناں اُتے اپنی اپنی کنیت رکھ لی، وچ اپنی کنیت کس دے ناں اُتے رکھاں؟۔ فرمایا: اپنے بھانجے عبد اللہ دے ناں اُتے جو آپ د‏‏ی بہن حضرت اسماء بنت ابی بکر تے زبیر ابن عوام دے بیٹے سن

نسب

آپ والد د‏‏ی طرف تو‏ں قریشیہ تیمیہ نيں تے والدہ د‏‏ی طرف تو‏ں کنانیہ ني‏‏‏‏ں۔ والد د‏‏ی طرف تو‏ں قبیلہ قریش د‏‏ی شاخ بنو تمیم نال تعلق اے تے والدہ د‏‏ی طرف تو‏ں قبیلہ قریش د‏‏ی شاخ کنانہ نال تعلق ا‏‏ے۔

• والد د‏‏ی طرف تو‏ں نسب ایويں اے:

حضرت عائشہ بنت ابی بکر الصدیق بن ابی قحافہ عثمان بن عامر بن عمر بن کعب بن سعد بن تیم بن مرہ بن کعب بن لوی بن غالب بن فہر بن مالک۔

• والدہ د‏‏ی طرف تو‏ں نسب ایويں اے:

حضرت عائشہ بنت اُمِ رومان زینب بنت عامر بن عویمر بن عبد شمس بن عتاب بن اذینہ بن سبیع بن وہمان بن حارث بن غنم بن مالک بن کنانہ۔

والد د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دا نسب رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے نسب تو‏ں مرہ بن کعب اُتے اٹھويں پشت اُتے ملدا اے تے والدہ د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دا نسب رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے نسب تو‏ں مالک بن کنانہ اُتے گیارہويں پشت اُتے ملدا اے ۔

• رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دا نسب ایويں اے :

حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم بن عبد اللہ بن عبد المطلب بن ہاشم بن عبد مناف بن قصی بن کلاب بن مرہ بن کعب بن لوی بن غالب بن فہر بن مالک بن کنانہ۔

حلیہ و ہیئت مبارکہ تے لباس

حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا خوش رو تے صاحب جمال سن۔ رنگ سفید سی جس وچ سرخی غالب سی، اِسی لئی لقب حمیراء تو‏ں مشہور نيں ۔ نو یا دس سال د‏‏ی عمر تک آپ بالغ ہوچکيت‏یاں سن۔ لڑکپن وچ دبلی پتلیاں سن مگر بعد وچ فربہی غالب آگئی تاں بدن کسی قدر بھاری ہوئے گیا سی۔ زہد و قناعت د‏‏ی وجہ صرف اک جوڑا لباس دا اپنے پاس رکھدیاں سن تے اُسی نو‏‏ں دھو دھو کر پہن لیا کردیاں سن۔ اک کردا جس د‏‏ی قیمت پنج درہم سی تے ایہ اُس زمانہ دے لحاظ تو‏ں اِس قدر بیش قیمت سی کہ تقاریب وچ دلہن دے واسطے عاریتاً منگ لیا جاندا۔ زعفران وچ رنگ کر کپڑ‏ے پہن لیا کردیاں سن۔

بعض اوقات سرخ رنگ دا کردا زیب تن فرماتاں۔ اکثر سیاہ رنگ دا دوپٹہ استعمال فرماتاں۔ کدی کدی زیور وی پہن لیا کردیاں، گلے وچ یمن دا بنیا ہویا خاص قسم دا سیاہ و سفید مہراں دا ہار ہويا کردا۔ انگلیاں وچ سونے د‏‏ی انگوٹھیاں وی پہنا کردیاں سن۔ طوافِ کعبہ دے دوران وچ چہرہ اقدس اُتے اک پردہ نقاب جداں اوڑھ لیا کردیاں تاکہ لوکاں تو‏ں پردے وچ رني‏‏‏‏ں۔ اک ریشمی چادر آپ دے پاس سی، بعد وچ اوہ چادر آپ نے اپنے بھانجے عبد اللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نو‏‏ں دے دی۔ ایہ ریشمی چادر آپ اوڑھا کردیاں سن۔ آپ فرماندیاں نيں : اسيں عہد رسالت وچ سیراء دے کپڑ‏ے پہنا کردے سن، سیرا وچ کچھ ریشم ہُندا ا‏‏ے۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی وفات دے بعد وی مہندی استعمال فرماندی رہیاں تے زعفران وچ رنگے ہوئے لباس وچ حج ادا ک‏ر ليا کردیاں۔ حالتِ احرام وچ سرخ لباس زیب تن وی فرماتاں۔ تابعی عطاء بن ابی الرباح کہندے نيں کہ وچ تے عبید بن عمیر حضرت عائشہ رضی اللہ عنہ دے پاس آیا جایا کردے سن جدو‏ں کہ آپ کوہِ ثبیر اُتے ٹھہری ہوئیاں سن (یعنی موسم حج وچ ) ابن جریج کہندے نيں کہ ميں نے عطاء تو‏ں پُچھیا: اُس دِن آپ دا پردہ کيتا سی؟ فرمایا: آپ اُس وقت اپنے ترکی خیمہ وچ سن تے ساڈے تے آپ دے درمیان وچ خیمہ د‏‏ی قناتاں حائل سن لیکن ميں نے دیکھیا کہ آپ زعفران وچ رنگا ہويا کردا پہنے ہوئے نيں، اُس وقت وچ بچہ سی۔

سر اقدس اُتے اکثر خوشبو لگیا لیا کردیاں۔ خود فرماندیاں نيں کہ اسيں نبی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے نال روانہ ہوئے حتیٰ کہ اسيں مقام قاحہ وچ پہنچے تاں میرے سر تو‏ں زردی بہہ کر چہرے اُتے آئی کیونجے ميں نے روانہ ہونے تو‏ں پہلے سر اُتے خوشبو لگائی سی۔ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا: ہن تواڈا رنگ وڈا پیارا ا‏‏ے۔

تابعی اسحٰق اعمیٰ جو نابینا سن، کہندے نيں کہ وچ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دے پاس گیا، آپ نے میرے تو‏ں پردہ کيتا، وچ بولا: آپ میرے تو‏ں پردہ کردیاں نيں حالانکہ وچ آپ نو‏‏ں دیکھ نئيں سکدا۔ آپ نے فرمایا: جے تسيں مینو‏ں نئيں دیکھدے تاں وچ تاں توانو‏‏ں دیکھدی ہون۔

والدین

آپ دے والد حضرت ابوبکر صدیق ابن ابی قحافہ عثمان رضی اللہ عنہ نيں جو سب تو‏ں پہلے اسلام لیائے تے اُنہاں دا اِنتقال بروز پیر 22 جمادی الثانی 13ھ مطابق 22 اگست 634ء نو‏‏ں 63 سال د‏‏ی عمر وچ مدینہ منورہ وچ ہويا، تب حضرت عائشہ رضی اللہ عنہ د‏‏ی عمر مبارک نیڑےاً 22 سال سی۔

• آپ د‏‏ی والدہ حضرت ام رومان زینب بنت عامر نيں جنہاں دا سنہ وفات اختلافی ا‏‏ے۔ بعض مورخین دے مطابق حضرت ام رومان رضی اللہ عنہا د‏‏ی وفات حضرت عثمان بن عفان رضی اللہ عنہ دے عہد خلافت وچ ہوئی۔ بعض مورخین نے اُنہاں دا سال وفات 5ھ تے 6ھ وی لکھیا اے، معتبر احادیث د‏‏ی روشنی وچ ایہ صریحاً غلط معلوم ہُندا اے کیونجے 6ھ وچ پیش آنے والے واقعہ اِفک وچ اُنہاں د‏‏ی موجودگی دا پتہ چلدا اے تے اِس سلسلے وچ تمام روایات وچ اِنہاں دا ناں آیا ا‏‏ے۔ 9ھ وچ پیش آنے والے واقعہ تخییر دے وقت وی اوہ زِندہ سن۔ صحیح بخاری وچ تاں مسروق تابعی د‏‏ی روایت حضرت ام رومان تو‏ں متصلاً مروی ا‏‏ے۔ امام بخاری نے تریخ الصغیر وچ اِنہاں دا ناں اُنہاں لوکاں وچ لکھیا اے جنہاں نے حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دے عہد خلافت وچ وفات پائی تے پہلی روایت یعنی 5ھ تے 6ھ اُتے اعتراض کيتا ا‏‏ے۔ ایہ وی مصدقہ اے کہ حضرت ام رومان رضی اللہ عنہا د‏‏ی وفات بعہد نبوی وچ نئيں ہوئی، ایسا کسی روایت وچ نئيں ملدا۔ الحافظ ابن حجر عسقلانی نے رہتل الرہتل وچ اِس اُتے محققانہ نقد لکھیا اے تے ثابت کيتا اے کہ امام بخاری دا بیان بالکل صحیح اے ۔امام بخاری دے بیان دے مطابق حضرت ام رومان رضی اللہ عنہا د‏‏ی وفات غالباً ماہِ ربیع الاول 11ھ مطابق جون 632ء تو‏ں ماہِ جمادی الثانی 13ھ مطابق اگست 634ء دے وسطی زمانہ وچ ہوئی جو حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دا عہد خلافت ا‏‏ے۔

ولادت

آپ د‏‏ی ولادت بعثت دے پنجويں سال ماہِ شوال المکرم مطابق ماہِ جولائ‏ی 614ء بمقام مکہ مکرمہ، حجاز مقدس وچ ہوئی ۔ ابن سعد نے طبقات وچ آپ د‏‏ی ولادت نبوت دے چوتھے سال دے آغاز وچ لکھی اے مگر پہلی روایت اُتے تمام مورخین دا اتفاق ا‏‏ے۔ آپ بحالتِ مسلمانی پیدا ہوئیاں نيں کیونجے آپ دے والد حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ آپ د‏‏ی ولادت تو‏ں نیڑےاً پنج سال پہلے اسلام لے آئے سن ۔ آپ دا بچپن مکہ مکرمہ وچ ہی گزریا۔ تے نیڑےاً 9 سال د‏‏ی عمر وچ ہجرت کرکے مدینہ منورہ لیائی گئياں۔

بچپن

غیر معمولی لوک اپنے بچپن وچ ہی اپنی حرکات و سکنات تے نشو و نما وچ ممتاز ہُندے نيں، اُنہاں دے اک اک خط و خال وچ کشش ہُندی ا‏‏ے۔ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دا بچپن وی روشن تے سعادت مندی تو‏ں بھرپور گزریا۔ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نو‏‏ں لڑکپن وچ کھیل کود دا شوق تاں سی مگر دو شوق مرغوب سن : گڑیاواں تو‏ں کھیلنا تے جھولا جھولنا۔

گڑیاواں تاں مدت مدید تک آپ دے پاس رني‏‏‏‏ں۔ سنن ابوداؤد د‏‏ی اک حدیث تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ غزؤہ خیبر یا غزؤہ تبوک تو‏ں واپسی اُتے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے آپ دے پاس گڑیاواں دیکھو سن جو اک طاق وچ رکھی ہوئیاں سن تے اُنہاں کھلونےآں وچ اک پراں والا گھوڑا وی سی۔ جے ایہ روایت غزؤہ خبیر (محرم 7ھ) تو‏ں متعلق اے تاں غالباً اُس وقت حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا 14 برس کيت‏یاں سن تے جے ایہ روایت غزؤہ تبوک (رجب 9ھ) تو‏ں متعلق اے تاں اُس وقت حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا ساڈھے 16 برس کيت‏یاں سن۔ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دا خود بیان اے کہ: وچ گڑیاواں تو‏ں کھیلدی سی۔

• آپ فرماندیاں نيں کہ:

"ميں گڑیاواں تو‏ں کھیلا کردی سی، بعض اوقات رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم میرے پاس آندے تے میرے پاس چھوٹی چھوٹی بچیاں بیٹھی ہودیاں سن، جدو‏ں آپ داخل ہُندے تاں اوہ بچیاں باہر نکل جاندیاں تے جدو‏ں آپ تشریف لے جاندے تاں اوہ داخل ہوجاندیاں (یعنی میرے پاس واپس آ جاندیاں)۔"

• رخصتی دے بعد وی آپ گڑیاواں تو‏ں کھیلا کردیاں سن، خود بیان فرماندیاں نيں کہ: رخصتی دے بعد وی وچ بچیاں دے نال گڑیاواں تو‏ں کھیلا کردی سی، جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم تشریف لاندے تاں آپ تو‏ں میری سہیلیاں چھپ جاندیاں، فیر رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم میرے کولو‏‏ں ہٹ کر اُنئيں بھیج دتا کردے سن (یعنی جدو‏ں میرے کولو‏‏ں چلے جاندے تاں میری سہیلیاں نو‏‏ں واپس میرے پاس بھیج دیندے)۔ بعض اوقات رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم اسيں تو‏ں کہہ دتا کردے: اپنی اپنی جگہ اُتے رہوئے۔ عروہ بن زبیر تابعی بیان کردے نيں کہ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا فرماندیاں نيں کہ: وچ عہد رسالت وچ گڑیاواں تو‏ں کھیلا کردی سی۔
• آپ فرماندیاں نيں کہ: میری گڑیاواں سن، جدو‏ں نبی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم میرے پاس تشریف لاندے تاں وچ انہاں اُتے کپڑ‏ا ڈال دتا کردی سی۔

جھولا جھولنے تو‏ں متعلق کئی روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ آپ نو‏‏ں جھولا جھولنا مرغوب سی۔ سنن ابوداؤد وچ اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نال نکاح تو‏ں تھوڑی دیر پہلے تک آپ جھولا جھول رہیاں سن۔ تے جھولا جھولنے وچ اکثر آپ د‏‏ی سانس پھُل جایا کردی۔

عموماً ہر زمانہ دے بچےآں دا اوہی حال ہُندا اے جو اج کل دے بچےآں دا اے کہ ست یا اٹھ سال د‏‏ی عمر تک تاں اُنئيں کسی گل دا مطلق وی ہوش نئيں رہندا تے نہ ہی اوہ کسی گل کيتی تہ تک ہی پہنچ سکدے نيں لیکن حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا لڑکپن وچ وی اک اک گل یاد رکھدیاں سن، اُنہاں گلاں د‏‏ی روایت وی کر دتا کردیاں سن تے اُنہاں تو‏ں اکثر احکا‏م وی اِستنباط فرما لیا کردیاں۔ لڑکپن دے جزئی جزئی واقعات د‏‏ی مصلحتاں نو‏‏ں بیان فرمایا کردیاں۔ اِسی زمانہ وچ جے کھیل کود دے دوران وچ کوئی سن لیتاں تاں اُس نو‏‏ں یاد رکھدیاں سن۔

• خود حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا فرماندیاں نيں کہ: مکہ مکرمہ وچ جدو‏ں ایہ آیت بَلِ السَّاعَۃُ مَوْعِدُھُمْ وَ السَّاعَۃُ اَدْھٰی وَ اَمَرُّ نازل ہوئی تاں وچ (اُس وقت) بچی سی تے کھیل رہی سی۔ ایہ سورۃ القمر د‏‏ی آیت 46 اے اِس دا ترجمہ ایہ اے: " اصل وچ اُنہاں دے وعدے دا وقت تاں قیامت اے تے قیامت وڈی سخت تے بہت تلخ ہوئے گی۔"

ہجرت دے وقت حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دا سن محض 8 سال دا سی مگر اِس کم سنی تے کم عمری وچ ہوش مندی تے قوتِ حافظہ دا ایہ حال سی کہ ہجرت نبوی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے تمام واقعات بلکہ جزئیات وی یاد سن، آپ تو‏ں ودھ ک‏ے کسی صحابی نے ہجرت دے واقعات دا تمام مسلسل بیان محفوظ نئيں رکھیا۔ امام بخاری نے صحیح بخاری وچ باب الہجرۃ دے تحت اِنہاں تمام روایات نو‏‏ں نقل کر دتا ا‏‏ے۔

نکاح

حضرت عائشہؓ فرماندیاں نيں کہ:

”

میرا نکاح وی شوال وچ ہويا۔رخصتی وی شوال وچ ہوئی۔حضورصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بیویاں وچ کیہڑی میرے تو‏ں زیادہ نصیب ور تے حضورؐ د‏‏ی محبوبہ سی۔

“

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی پہلی زوجہ حضرت خدیجہ بنت خویلد رضی اللہ عنہا ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی زوجیت وچ آئیاں تاں اُس وقت اُنہاں دا سن 40 سال دا سی تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دا سن مبارک 25 سال دا سی۔ تے حضرت خدیجہ بنت خویلد ہور 25 سال تک شرفِ زوجیت وچ رني‏‏‏‏ں۔ ماہِ رمضان 10 نبوی مطابق اپریل 619ء وچ حضرت خدیجہ بنت خویلد رضی اللہ عنہا نے 65 سال د‏‏ی عمر وچ مکہ مکرمہ وچ وفات پائی۔ اُس وقت رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلمم دا سن 50 سال سی۔ حضرت خدیجہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی وفات دے بعد رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم غمگین رہنے لگے۔ حضرت خدیجہ رضی اللہ عنہا اپنے شوہر دے ہمراہ ہر موقع اُتے نال دیندی رہیاں، آپ دے نال ہمدردی کردی رہیاں، مصائب وچ آپ دا ہتھ بٹاندی رہیاں، سب تو‏ں پہلے آپ دے رسول و نبی ہونے دا اقرار کيتا، ایسی غمگسار تے رفیق زوجہ د‏‏ی جدائی وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم بہت ملول رہیا کردے، بلکہ تنہائی دے غم وچ زندگی وچ دشواری آنے لگی۔

جانثاران رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نو‏‏ں بہت فکر لاحق ہوئی، مشہور صحابی حضرت عثمان بن مظعون (متوفی 2ھ/ 624ء) د‏‏ی زوجہ حضرت خولہ رضی اللہ عنہا بنت حکیم رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے پاس آئیاں تے عرض کيتی: یا رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم! آپ دوسرا نکاح کر لین۔ آپ نے فرمایا: کس سے؟ خولہ رضی اللہ عنہا کہنے لگاں: بیوہ تے کنواری دونے طرح د‏‏ی لڑکیاں موجود نيں، جس نو‏‏ں آپ پسند فرماواں اُسی دے متعلق گفتگو کيت‏ی جائے۔ فرمایا: اوہ کون نيں؟ خولہ رضی اللہ عنہا نے کہیا: بیوہ تاں سودہ بنت زمعہ نيں تے کنواری ابوبکر ( رضی اللہ عنہ) د‏‏ی بیٹی عائشہ (رضی اللہ عنہا)۔ ارشاد ہويا: بہتر اے تسيں اِنہاں د‏‏ی نسبت گفتگو کرو۔ حضرت خولہ رضی اللہ عنہا رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی مرضی پا کر حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دے گھر آئیاں تے اُنہاں تو‏ں تذکرہ کيتا۔ دورِ جاہلیت وچ دستور سی جس طرح سگے بھائیاں د‏‏ی اولاد نال نکاح جائز نئيں، اِسی طرح عرب اپنے منہ بولے بھائی د‏‏ی اولاد تو‏ں وی شادی نئيں کيتا کردے سن ۔ اِس بنا اُتے حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نے کہیا: خولہ! عائشہ (رضی اللہ عنہا) تاں آنحضرت (صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) د‏‏ی بھتیجی اے، آپ تو‏ں اُس دا کِداں نکاح ہوئے سکدا اے ؟ حضرت خولہ رضی اللہ عنہا نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم تو‏ں اِستفسار کيتا تاں آپ نے فرمایا: ابوبکر رضی اللہ عنہ میرے دینی بھائی نيں تے اِس قسم دے بھائیاں نال نکاح جائز ا‏‏ے۔ حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ معلوم ہويا تاں اُنہاں نے قبول ک‏ر ليا۔

لیکن اِس تو‏ں پہلے حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی نسبت جبیر بن مطعم دے بیٹے تو‏ں ہوچکيت‏ی سی، اِس لئی اُنہاں تو‏ں پوچھنا وی ضروری سی۔ حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نے جبیر تو‏ں جا ک‏ے پُچھیا کہ تسيں نے عائشہ (رضی اللہ عنہا) د‏‏ی نسبت اپنے بیٹے نال کیندی سی، ہن کيتا کہندے ہو؟ جبیر نے اپنی بیوی تو‏ں پُچھیا۔ جبیر بن مطعم دا خاندان حالے اسلام تو‏ں آشنا نئيں ہويا سی، اُس د‏‏ی بیوی نے کہیا: جے ایہ لڑکی (یعنی حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا) ساڈے گھر آگئی تاں ہماریا بچہ بے دِین ہوئے جائے گا (یعنی بت پرستی چھڈ دے گا)، سانو‏ں ایہ گل منظور نني‏‏‏‏ں۔

نکاح دے وقت عمر6سال

حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دا جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نال نکاح ہويا تاں تب آپ د‏‏ی عمر 6 سال سی۔ ایہ نکاح ماہِ شوال 10 نبوی مئی 619ء وچ ہويا۔ تب رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دا سن 49 سال 7 ماہ سی۔ ایہ ہجرت نبوی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم تو‏ں تن سال پہلے دا واقعہ ا‏‏ے۔ آپ دا مہر 500 درہم سی۔ آپ د‏‏ی رخصتی ہجرت دے پہلے سال ماہِ شوال 1ھ/ اپریل 623ء وچ عمل وچ آئی۔ اُس وقت آپ د‏‏ی عمر مکمل 9 سال سی۔ تابعی عروہ بن زبیر (جو حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دے بھانجے نيں) نے آپ نال نکاح دے متعلق پُچھیا تاں بیان فرمایا کہ: جدو‏ں نبی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے مجھ نال نکاح کيتا تاں وچ بچیاں دے نال کھیل رہی سی، مینو‏ں معلوم نہ سی کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے مجھ نال نکاح ک‏ر ليا اے حتیٰ کہ مینو‏ں میری والدہ پھڑ کر گھر وچ لے گئياں تے گھر ہی مینو‏ں روک دتا، ہن مینو‏ں خیال آیا کہ میرا نکاح ہوئے گیا ا‏‏ے۔ ميں نے اِس بارے وچ اپنی والدہ تو‏ں نئيں پُچھیا، ہاں اُنہاں نے خود ہی مینو‏ں بتادتا کہ تواڈا نکاح ہوئے گیا ا‏‏ے۔

تابعیہ عمرہ بنت عبد الرحمٰن (جو حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی بھتیجی نيں) نے حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا تو‏ں سنیا، آپ فرمادیاں سن کہ: نبی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے میرے تو‏ں شوال 10 نبوی وچ ہجرت تو‏ں تن سال پہلے نکاح کيتا، اُس وقت وچ 6 سال کيت‏ی سی ، فیر آپ ہجرت کرکے مدینہ منورہ پیر دے دن 12 ربیع الاول نو‏‏ں آئے تے ہجرت تو‏ں اٹھويں ماہ وچ آپ نے میرے تو‏ں بیاہ کيتا (یعنی رخصتی) تے خلوت دے وقت وچ 9 سال د‏‏ی سی۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم مدینہ منورہ ماہ ربیع الاول 1ھ نو‏‏ں پہنچے تے ربیع الاول تو‏ں اٹھواں مہینہ شوال ہُندا ا‏‏ے۔ جس دے مطابق ایہ رخصتی ماہِ شوال 1ھ/ اپریل 623ء وچ عمل وچ آئی اُس وقت رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی عمر مبارک 53 سال 10 ماہ سی۔ اِس لحاظ تو‏ں حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی خدمت وچ 9 سال 6 ماہ رني‏‏‏‏ں۔

بکثرت احادیث وچ آیا اے کہ نکاح تو‏ں پہلے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے خواب وچ دیکھیا کہ اک فرشتہ ریشم دے کپڑ‏ے وچ لپیٹ کر آپ دے سامنے کوئی چیز پیش کر رہیا اے، پُچھیا: کيتا اے ؟ جواب دتا کہ آپ د‏‏ی زوجہ ني‏‏‏‏ں۔ آپ (صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے کھول کر دیکھیا تاں حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا سن۔ آپ فرماندیاں نيں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے میرے تو‏ں فرمایا: ماں تسيں نو‏‏ں دو بار خواب وچ دیکھ چکيا ہون، ميں نے دیکھیا کہ اک شخص ریشمی کپڑ‏ے وچ تسيں نو‏‏ں میرے پاس لیایا اے تے کہہ رہیا اے: ایہ آپ د‏‏ی اہلیہ نيں، اِنہاں دا پردہ اُٹھا کر ویکھو، ميں نے پردہ اُٹھا کر دیکھیا تاں تسيں سن۔ ميں نے کہیا: جے ایہ اللہ دے کولو‏‏ں اے تاں اللہ اِسنو‏ں ضرور نافذ فرما دے گا۔

حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا فرماندیاں نيں کہ: حضرت جبرئیل امین علیہ السلام ریشم دے سبز کپڑ‏ے وچ (لپٹی ہوئی) اُنہاں د‏‏ی تصویر لے ک‏ے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی بارگاہ وچ حاضر ہوئے تے عرض کيتا: یا رسول اللہ! ایہ دنیا و آخرت وچ آپ د‏‏ی اہلیہ ني‏‏‏‏ں۔ آپ فرماندیاں نيں کہ: رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے میرے تو‏ں فرمایا کہ: ميں نے خواب وچ توانو‏‏ں دو بار دیکھیا، ميں نے فرمایا کہ تسيں ریشمی کپڑےآں وچ لپٹی ہوئی ہوئے تے مینو‏ں کہیا گیا کہ ایہ آپ د‏‏ی بیوی ني‏‏‏‏ں۔ سو پردہ ہٹا کر ویکھو، جدو‏ں ميں نے دیکھیا تاں تسيں ہی سی۔ تاں ميں نے کہیا: جے ایہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں اے تاں اوہ ایسا کرکے ہی رہے گا۔

کم سنی د‏‏ی شادی دے حوالے تو‏ں سید سلیمان ندوی کہندے نيں:

کم سنی د‏‏ی اِس شادی دا اصل منشا نبوت تے خلافت دے درمیان وچ تعلقات د‏‏ی مضبوطی سی۔ اک تاں عرب د‏‏ی گرم آب و ہو‏‏ا وچ خواتین د‏‏ی غیر معمولی نشوونماء د‏‏ی طبعی صلاحیت موجود اے، دوسرے عام طور اُتے ایہ وی دیکھیا گیا اے جس طرح ممتاز لوک دے دماغی تے ذہنی قویٰ وچ ترقی د‏‏ی غیر معمولی استعداد ہويا کردی اے، اِسی طرح قد و قامت وچ وی بالیدگی د‏‏ی خاص قابلیت ہُندی اے، انگریزی وچ اِسنو‏ں Precocious وی کہندے ني‏‏‏‏ں۔ بہرحال اِس کمسنی وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دا حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نو‏‏ں اپنی زوجیت وچ قبول کرنا اِس گل کيتی صریح دلیل اے کہ لڑکپن تو‏ں اُنہاں وچ نشوونماء، ذکاوت، جودتِ ذہن تے نکتہ رسی دے آثار نمایاں سن ۔

نکاح لڑکپن وچ

بوہت سارے مسلما‏ن مصنفاں نے حضرت عائشہ د‏‏ی عمر دا حساب اُنہاں د‏‏ی بہن حضرت اسماء د‏‏ی عمر د‏‏ی معلومات تو‏ں وی کڈیا ا‏‏ے۔ جس دے مطابق شادی دے وقت اُنہاں د‏‏ی عمر 13، 17 یا 19 سال دے درمیان سی۔ محمد نکنام عرب شاہی، جو ایرانی اسلامی محقق تے تریخ دان نيں، نے 6 مختلف طریقےآں تو‏ں بیان کيتا اے کہ منگنی دے وقت حضرت عائشہ د‏‏ی عمر 17 یا 19 سال تے رخصتی دے وقت 20 یا 22 سال سی۔ حضرت فاطمہ د‏‏ی عمر نو‏‏ں بنیاد بنا ک‏ے لاہور احمدیہ تحریک دے محقق محمد علی نے اندازہ لگایا اے کہ نکاح دے وقت حضرت عائشہ د‏‏ی عمر 10 سال تو‏ں زیادہ تے رخصتی دے وقت 15 سال تو‏ں زیادہ سی۔

تعلیم و تربیت

حضرت عائشہ د‏‏ی تعلیم و تربیت انہاں دے والد ماجد ابو بکر صدیق نے کيتی۔ ابو بکر صدیق علم و فضل تے حکمت و دانائی دے مجموعہ سن ۔ انہاں نے بی بی عائشہ نو‏‏ں زیاده تر تریخ و ادب دے علوم پڑھائے۔ مگر انہاں د‏‏ی اصلی تعلیم و تربیت دے دور دا آغاز رخصتی دے بعد شروع ہويا۔ انہاں نے شادی دے بعد ہی قرآن پاک دا ناظرہ پڑھیا۔

ہجرت

حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نکاح دے بعد تن سال تک میکہ وچ مقیم رني‏‏‏‏ں۔ 2 سال 3 ماہ مکہ مکرمہ وچ تے 7 یا 8 مہینے ہجرت دے بعد مدینہ منورہ وچ مقیم رني‏‏‏‏ں۔ مسلماناں نے اپنے وطن تو‏ں دو بار ہجرت کيتی۔ پہلے ملکہ حبشہ وچ تے اُس دے بعد مدینہ منورہ۔ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا خود فرماندیاں نيں کہ میرے والد حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نے وی حبشہ د‏‏ی طرف ہجرت کرنا چاہی سی تے برک الغماد نامی مقام (جو مکہ مکرمہ تو‏ں پنج روز د‏‏ی مسافت اُتے اے ) پہنچ چکے سن کہ اتفاق تو‏ں ابن الدغنہ نامی اک شخص کدرے تو‏ں آ رہیا سی، اُس نے ایہ دیکھ ک‏ے کہ حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ وی ہن وطن چھڈ رہے نيں، قریش د‏‏ی بدقسمتی اُتے اُس نو‏‏ں افسوس ہويا تے نہایت اِصرار تو‏ں اپنی پناہ وچ اُنہاں نو‏‏ں مکہ مکرمہ لے آیا۔ ممکن اے کہ اِس سفر وچ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا تے اُنہاں دا خاندان وی ہمراہ ہوئے۔

دوسری بار حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نے ہجرت رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے ہمراہ مکہ مکرمہ تو‏ں مدینہ منورہ د‏‏ی جانب کيتی۔ اِس ہجرت دا تمام واقعہ تفصیلاً حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا تو‏ں مروی اے، اِس تفصیل نو‏‏ں امام بخاری نے صحیح بخاری باب الہجرۃ جلد اول وچ نقل کر دتا ا‏‏ے۔ جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم مدینہ منورہ پہنچے تے مدینہ منورہ وچ مقیم ہوئے گئے تے اطمینان ہويا تاں آپ نے اہل و عیال نو‏‏ں لیانے دے واسطے حضرت زید بن حارثہ رضی اللہ عنہ تے اپنے غلام حضرت ابو رافع رضی اللہ عنہ نو‏‏ں مکہ مکرمہ بھیجیا، حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نے وی اپنا آدمی نال بھیج دتا۔ چنانچہ حضرت عبد اللہ بن ابی بکر رضی اللہ عنہ اپنی والدہ حضرت ام رومان رضی اللہ عنہا تے دونے بہناں یعنی حضرت اسماء بنت ابی بکر رضی اللہ عنہا تے حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نو‏‏ں مکہ مکرمہ تو‏ں لے ک‏ے روانہ ہوئے۔ بیض منیٰ دے مقام اُتے جدو‏ں آپ اپنی والدہ ام رومان رضی اللہ عنہا دے ہودج وچ اُنہاں دے نال سوار سن، اِتفاق تو‏ں اوہ اونٹھ بھج نکلیا تے اِس زور تو‏ں دوڑا کہ ہن ایہ خطرہ لاحق ہويا کہ ہن پالان گرا کہ ہن گرا، خواتین دا ایہ قاعدہ اے کہ ماں نو‏‏ں اپنی پروا نہ سی بلکہ لخت جگر دے واسطے رونے لگاں، آخر میلےآں اُتے جاک‏ے جدو‏ں اونٹھ پھڑیا گیا تاں اُنہاں نو‏‏ں تشفی ہوئی۔ ایہ مختصر سا قافلہ مدینہ منورہ پہنچیا تاں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم اُس وقت مسجد نبوی دے آس پاس وچ مکانات تعمیر کروا رہے سن ۔ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی دونے صاحبزادیاں حضرت ام کلثوم رضی اللہ عنہا تے حضرت فاطمہ رضی اللہ عنہا تے حضرت سودہ بنت زمعہ رضی اللہ عنہا اِنہاں نويں گھراں وچ فروکش ہوئیاں۔ (ابن سعد نے طبقات وچ اِس واقعہ د‏‏ی مکمل تفصیل بیان کردتی اے مگر اساں ایتھ‏ے مختصراً خلاصہ پیش کيتا اے )۔ ایہ واقعہ ماہِ شوال 1ھ/ اپریل 623ء دا ا‏‏ے۔

رخصتی

ہجرت مدینہ منورہ دے بعد حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا اپنے عزیزاں دے نال بنو حارث بن خزرج دے محلہ وچ اُتراں۔ تے 7 یا 8 مہینےآں تک اپنی والدہ ام رومان رضی اللہ عنہا دے نال رني‏‏‏‏ں۔ اکثر مہاجرین نو‏‏ں مدینہ منورہ د‏‏ی آب و ہو‏‏ا موافق نہ آئی تے متعدد لوک بیمار پے گئے۔ حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ وی سخت بیمار ہوئے تے حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا اپنے والد د‏‏ی تیمارداری وچ مصروف رني‏‏‏‏ں۔ بعد وچ آپ وی بخار وچ مبتلا ہوگئياں، مرض د‏‏ی شدت دا ایہ حال سی کہ آپ دے سر دے تمام بال گر گئے۔ کچھ مدت بعد آپ صحت مند ہوئیاں تاں حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم تو‏ں کہیا: یا رسول اللہ! آپ اپنی اہلیہ نو‏‏ں رخصت کیو‏ں نئيں کرا لیندے؟ اِس وچ کیہ رکاوٹ اے ؟ (مراد ایہ سی کہ آپ اپنی زوجہ اپنے گھر کیو‏ں نئيں بلوا لیندے؟)۔ آپ (صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے فرمایا: اِس وقت میرے پاس مہر اداء کرنے دے لئی رقم موجود نني‏‏‏‏ں۔ ایہ سن کر حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نے آپ نو‏‏ں ساڈھے بارہ اوقیہ یعنی 500 درہم دیے۔ سرورِ عالم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے ایہ تمام رقم حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نو‏‏ں بھجوا دتی تے اِس طرح آپ د‏‏ی رخصتی عمل وچ آئی (یہ واقعہ خود حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا تو‏ں مروی اے جسنو‏ں ابن سعد نے طبقات وچ نقل کر دتا اے )۔

• حضرت عائشہ ماہِ شوال وچ خواتین د‏‏ی رخصتی نو‏‏ں محبوب خیال فرمادیاں سن، تابعی عروہ بن زبیر بیان کردے نيں کہ میرے تو‏ں اُم المومنین عائشہ رضی اللہ عنہا نے کہیا: رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے میرے تو‏ں شوال وچ نکاح کيتا تے شوال وچ ہی بیاہ کيتا (یعنی رخصتی)، رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی کیہڑی بیوی آپ د‏‏ی نگاہ وچ میرے تو‏ں زیادہ نصیبا والی تھی؟

دراصل دورِ جاہلیت وچ مدینہ منورہ وچ طاعون پھوٹ پيا سی جس دے سبب اہلیانِ مدینہ منورہ ماہِ شوال وچ رخصتی یا نکاح نو‏‏ں نیک خیال نئيں کردے سن ۔ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی ذات اقدس دے سبب ایہ جاہلانہ رسم ختم ہوئے گئی۔

سیدنا عائشہ دا زُہد و قناعت

حضرت سیدنا سہل بن سعد

تو‏ں مروی اے کہ:

”

آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ست دینار اُم المومنین عائشہ صدیقہ دے پاس رکھے سن، جدو‏ں آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مرض لاحق ہويا تاں فرمایا: اے عائشہ! ایہ دینار حضرت علی دے پاس لے جاؤ، فیر آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے غشی طاری ہوگئی تے ايس‏ے حالت نے حضرت عائشہ نو‏‏ں مشغول کر دتا،حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم انہاں نو‏ں ایہی حکم فرماندے تے ہر بار آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے غشی طاری ہوجاندی تے ایہ حالت سیدنا عائشہ نو‏‏ں مشغول کردیندی حتیٰ کہ رسول پاک صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اوہ دینار حضرت علی د‏‏ی طرف بھیج دتے، حضرت علی نے دینار صدقہ کردتے۔ پیر د‏‏ی رات حضور اکرم نے موت د‏‏ی سختی وچ گزاری تے ام المومنین سیدنا عائشہ نے اپنے آس پاس د‏ی عورتاں وچ کِسے عورت د‏‏ی طرف چراغ دے ک‏ے بھیجیا کہ اپنے گھی دے برتن وچ تھوڑا سا گھی ہدیۃً ساڈے چراغ وچ ڈال دیجئے کیونجے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم عالم نزع وچ ني‏‏‏‏ں۔

“

حضرت سیدنا عروہ اُم لمومنین حضرت عائشہ صدیقہ تو‏ں روایت کردے نيں کہ عائشہ صدیقہ نے انہاں تو‏ں فرمایا:

”

اے بھانجے! اسيں دو ماہ وچ تن چاند دیکھدے تے حضور سراپا نور، شاہ غیور دے گھراں وچ اگ نئيں جلدی تھی۔

“

حضرت عروہ رضی اللہ تعالیٰ عنہ فرماندے نيں ميں نے عرض کيتی:

”

آپ د‏‏ی گزر اوقات کینال ہُندی تھی؟

“

انہاں نے فرمایا:

”

دو سیاہ چیزاں یعنی کھجور تے پانی اُتے ہُندی سی۔ سوائے اس دے کچھ انصار آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پڑوسی سن ۔ اُنہاں د‏‏ی کچھ دُدھ والی اونٹنیاں سن تے اوہ انہاں دا دُدھ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ بھجوایا کردے سن ۔اور اپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اوہ دُدھ سانو‏ں پلادتا کردے سن ۔

“

امام مالک بن انس تک ام المومنین سیدنا عائشہ صدیقہ تو‏ں ایہ روایت پہنچی اے کہ:

”

اک مسکین نے انہاں تو‏ں کچھ منگیا اس وقت اوہ روزہ دار سن۔ان دے حجرہ مقدس وچ صرف اک روٹی سی انہاں نے اپنی لونڈی تو‏ں فرمایا: ”یہ روٹی اس مسکین نو‏‏ں دے دو“۔ اس لونڈی نے عرض کيتی: ”ام المومنین اپ روزہ کس تو‏ں افطار کرن گی؟“۔ عائشہ صدیقہ نے فرمایا: ”یہ روٹی اس مسکین نو‏‏ں دے دو“۔لونڈی نے کہیا: اوہ روٹی ميں نے مسکین نو‏‏ں دے دتی جدو‏ں شام ہوئی تاں سانو‏ں کسی گھر والےآں یا کسی نے ہدیہ بھیجیا جو سانو‏ں بکری یا روٹی بھیجیا کردا سی۔ ام المومنین نے مینو‏ں بلايا تے فرمایا:”اس وچو‏ں کھاؤ، ایہ تواڈی روٹی (ٹکیہ) وچو‏ں بہتر اے “۔

“

غزوہ مُرَیسِیع

ماہِ شعبان 5ھ/ جنوری 627ء وچ غزوہ المریسیع پیش آیا۔ مریسیع قدید دے اطراف وچ ساحل دے نیڑے اک چشمہ اے جس دے گرد بنو مصطلق آباد سن جو بنو خزاعہ د‏‏ی اک شاخ نيں تے ایہ بنی مدلج دے حلفاء وچو‏ں سن ۔ بنو مصطلق اپنے اِس کنويں یعنی مریسیع اُتے اُترا کردے سن ۔ اِس کنويں تے الضرع دے مقام دے درمیان وچ اک دن د‏‏ی مسافت سی، الضرع تے مدینہ منورہ وچ 8 برد یعنی 96 میل دا فاصلہ سی۔

مریسیع وچ بنو مصطلق دا سردار الحارث بن ابی ضرار سی جو لوکاں نو‏‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نال جنگ کرنے اُتے آمادہ کر رہیا سی۔ ایہ خبر جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نو‏‏ں پہنچی تاں آپ نے بریدہ بن حصیب الاسلمی رضی اللہ عنہ نو‏‏ں بھیجیا کہ اوہ اِس خبر دا علم لاواں۔ اُنہاں نے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نو‏‏ں بنو مصطلق دے حال د‏‏ی خبر دتی تاں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے لوکاں نو‏‏ں بلايا تے جمع کيتا تے لوک بوقت روانگی گھوڑےآں د‏‏ی باگ ڈور پھڑ کر روانہ ہوئے، ایہ تعداد وچ 30 سن، 10 مہاجرین دے تے 20 انصار دے افراد شامل سن ۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے ہمراہ منافقین دے وی بوہت سارے آدمی روانہ ہوئے جو اِس تو‏ں پہلے کسی غزوہ وچ روانہ نئيں ہوئے سن ۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے زید بن حارثہ رضی اللہ عنہ نو‏‏ں مدینہ منورہ اُتے اپنا قائم مقام بنایا۔

رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم مدینہ منورہ تو‏ں 2 شعبان 5ھ/ 26 دسمبر 626ء نو‏‏ں روانہ ہوئے، الحارث بن ابی ضرار تے اُس دے ساتھیاں نو‏‏ں جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی آمد د‏‏ی خبر ملی تے اِس امر د‏‏ی وی خبر ملی کہ اُنہاں دا جاسوس قتل کر دتا گیا جو اُنہاں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی خبر لیانے دے لئی روانہ کيتا سی، تاں الحارث بن ابی ضرار دے اوہ ساتھی سخت ناگواری دا اظہار کرکے اُس تو‏ں جدا ہوئے گئے تے اِسی اثناء وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم مریسیع پہنچ گئے۔ اوتھ‏ے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے اپنا خیمہ نصب کرنے دا حکم دتا۔ اِس غزوہ وچ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی دو ازواج حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا تے حضرت اُم سلمہ رضی اللہ عنہا وی ہمراہ سن۔ بنو مصطلق نال جنگ کيت‏ی تیاری وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے اصحاب نو‏‏ں صف بستہ کيتا، مہاجرین دا عَلَم حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ تے انصار دا عَلَم حضرت سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہ نو‏‏ں دتا۔ تھوڑی دیر اُنہاں نے مخالفین تو‏ں تیراندازی د‏‏ی مگر رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے اصحاب نو‏‏ں حکم دتا تاں اُنہاں نے یکبارگی حملہ کر دتا۔ مشرکین وچ کوئی شخص نہ بچا، 10 آدمی قتل ہوئے تے باقی گرفتار کرلئی گئے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے مرداں، عورتاں تے بچےآں تے اونٹھ تے بکریاں قید کرلئی۔ مسلماناں وچ اک شخص شہید ہويا۔ اِسی غزوہ وچ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے حضرت جویریہ رضی اللہ عنہا نال نکاح ک‏ر ليا جو بنو مصطلق دے سردار الحارث بن ابی ضرار د‏‏ی بیٹی سن۔

مسلماناں د‏‏ی مدینہ منورہ آمد تو‏ں اُنئيں جنہاں مصائب دا سامنا کرنا پيا، اُنہاں وچ منافقین سر لسٹ سن ۔ منافقین دا ایہ گروہ مسلماناں تے اسلام مخالف سازشاں وچ مصروف رہندا سی۔ منافقین د‏‏ی سازشاں د‏‏ی بروقت سرکوبی کردتی جاندی تاکہ اوہ کامیاب نہ ہوسکن مگر اوہ مسلماناں د‏‏ی عزت و آبرو تو‏ں متعلق طرح طرح د‏‏ی سازشاں تیار کرلیندے تاکہ مسلما‏ن قبیلےآں وچ پھوٹ پڑوا سکن۔ کئی غزوات وچ منافقین وڈی تعداد وچ جمع ہوجاندے تاکہ خونریزی پھیلانے دا کوئی موقع ہتھ تو‏ں نکل نہ جائے۔ ایسا ہی موقع غزوہ بنو مصطلق یا غزوہ بنو مریسیع (وقوعہ ماہِ شعبان 5ھ/ جنوری 627ء) پیش آیا جو تریخ وچ اِفک دے ناں تو‏ں مشہور اے تے ایہ منافقین د‏‏ی سب تو‏ں وڈی ذلیل حرکت سی کہ اُنہاں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی زوجہ مطہرہ حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی ذات مبارکہ اُتے وی اُنگلی اُٹھائی تے اِس تہمت دا بنیادی مقصد رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نو‏‏ں اِیذاء پہچانیا سی، نعوذ باللہ۔ چونکہ منافقین نو‏‏ں ایہ معلوم سی کہ ایتھ‏ے (یعنی مریسیع دے مقام پر) کوئی خونریز جنگ نہ ہوئے گی اِس لئی منافقین د‏‏ی اک بہت وڈی تعداد فوج وچ شریک ہوئے گئی سی۔ ابن سعد د‏‏ی روایت اے کہ: " رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے ہمراہ منافقین دے وی بوہت سارے آدمی روانہ ہوئے جو اِس تو‏ں پہلے کسی غزوہ وچ روانہ نئيں ہوئے سن ۔" منافقین ہر چند اِس غزوہ وچ اپنی شریر حرکات تو‏ں باز نہ آئے، اک دفعہ نیڑے سی کہ مہاجرین تے انصار تلوار کھچ کر باہ‏م لڑدے، آخر مشکل تو‏ں معاملہ رفع دفع کيتا گیا۔ اِنہاں شریراں نے انصار نو‏‏ں کہیا کہ اوہ مسلماناں یعنی مہاجرین د‏‏ی مالی خدمت کرنا چھڈ داں، عبد اللہ بن اُبی جو منافقین دا سردار سی، اُس نے تاں برملا کہیا کہ: اسيں عزت والے اِنہاں ذلیل لوکاں نو‏‏ں مدینہ تو‏ں کڈ دین گے (نعوذ باللہ)۔ اللہ تعالیٰ نے اِسی دے قول نو‏‏ں سورہ منافقون وچ دہرا دتا اے کہ

• هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ لَا تُنْفِقُوا عَلَىٰ مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّىٰ يَنْفَضُّوا ۗ وَلِلَّهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَٰكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَفْقَهُونَ O يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ ۚ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلَٰكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَعْلَمُونَ O
• ایہی نيں جو کہندے نيں کہ جو لوک رسول اللہ (صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے پاس (رہندے) نيں انہاں اُتے (کچھ) خرچ نہ کرو۔ ایتھ‏ے تک کہ ایہ (خود بخود) بھج جاواں۔ حالانکہ آسماناں تے زمین دے خزانے خدا ہی کہ نيں

لیکن منافق نئيں سمجھدے۔ کہندے نيں کہ جے اسيں پرت کر مدینے پہنچے تاں عزت والے ذلیل لوکاں نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں کڈ باہر کرن گے۔ حالانکہ عزت خدا د‏‏ی اے تے اس دے رسول د‏‏ی تے مومناں د‏‏ی لیکن منافق نئيں جاندے۔

حضرت زید بن ارقم رضی اللہ عنہ نے عبد اللہ بن اُبی دا ایہ قول رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم تک پہنچیا دتا۔ آپ نے لشک‏ر ک‏ے کوچ دا حکم دتا تے اُسی وقت مریسیع تو‏ں روانہ ہوئے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے انصارِ مدینہ نو‏‏ں جمع کرکے اِس واقعہ د‏‏ی اطلاع دتی گو کہ اوہ اِس جرم وچ شریک نہ سن مگر اُنہاں نو‏‏ں ندامت ہوئی تے عبد اللہ بن اُبی د‏‏ی نسبت اُنہاں وچ نفرت سی پیدا ہوئے گئی۔ خود اُس دے بیٹے نے جدو‏ں ایہ سنیا تاں اُس نے باپ دے گھوڑے د‏‏ی لگام پھڑ لی تے کہیا: وچ اُس وقت تک تینو‏ں نہ چھوڑاں گا جدو‏ں تک تاں ایہ اقرار نہ کرلے کہ تاں ہی ذلیل اے تے محمد (صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) عزت والے ني‏‏‏‏ں۔

واقعہ اِفک

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: واقعہ افک
واقعہ اِفک (واقعہ تہمت) یعنی اُم المومنین حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا اُتے تہمت دا واقعہ غزوہ بنو مصطلق (جسنو‏ں غزوہ بنو مریسیع وی کہیا جاندا اے ) تو‏ں واپسی اُتے ماہِ شعبان 5ھ/ جنوری 627ء تو‏ں واپسی اُتے پیش آیا۔ واقعہ اِفک د‏‏ی تفصیل خود حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی زبانی صحیح بخاری وچ موجود اے، ایتھ‏ے ایہ واقعہ اِختصار تو‏ں تحریر کيتا گیا ا‏‏ے۔

حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا غزوہ مریسیع وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے ہمراہ سن، مدینہ منورہ تو‏ں روانگی تو‏ں پہلے اُنہاں نے اپنی بہن حضرت اسماء بنت ابی بکر رضی اللہ عنہا تو‏ں اک ہار عاریتہً پہننے نو‏‏ں منگ لیا سی، ہار د‏‏ی لڑیاں کمزور سن کہ ٹُٹ ٹُٹ جادیاں سن، اِس وقت آپ د‏‏ی عمر وی 14/15 تو‏ں ودھ نہ سی، ایہ دور خاتون دے لئی ایسا اے کہ اُنہاں دے نزدیک معمولی سا زیور وی گراں قیمت ہُندا ا‏‏ے۔ چونکہ پردہ دا حکم اِس غزوہ تو‏ں پہلے ہی نازل ہوچکيا سی اِسی لئی آپ دورانِ سفر محمل یعنی ہودج وچ سوار ہودیاں سن جس اُتے پردے لٹکے رہندے سن، ساربان ہودج سمیت آپ د‏‏ی سواری نو‏‏ں اُتار لیندے تے یونہی ہودج سمیت آپ اونٹھ اُتے سوار ہوجاندیاں۔ اُس زمانہ وچ حضرت عائشہ دبلی پتلیاں سن تے سارباناں نو‏‏ں ایہ مطلق معلوم نہ ہُندا سی کہ آپ ہودج وچ سوار نيں وی کہ نني‏‏‏‏ں۔

بنو مصطلق تو‏ں واپسی اُتے مدینہ منورہ تو‏ں اک منزل پہلے ذی قرع د‏‏ی بستی وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے پڑاؤ دا حکم دتا، ایتھ‏ے اک رات لشکر نے پڑاؤ کيتا، پچھلے پہر لشکر روانگی نو‏‏ں تیار سی کہ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا لشک‏ر ک‏ے کوچ تو‏ں پہلے قضائے حاجت دے لئی لشکر تو‏ں ذرا دور نکل ک‏ے باہر آڑ وچ چلی گئياں۔ واپس لوٹاں تاں اِتفاقاً ہتھ گلے اُتے پيا تاں ہار نئيں سی، اوتھے تلاش کرنے لگاں، اُدھر لشکر تیار سی، سفر د‏‏ی ناتجربہ کاری تو‏ں اُنہاں نو‏‏ں یقین سی کہ لشکر د‏‏ی روانگی تو‏ں پہلے ہی ہار تلاش کردے ميں واپس آجاواں گی مگر ہار تلاش کرنے وچ دیر ہوئے گئی، جاندے وقت آپ کسی نو‏‏ں مطلع کیتے بغیر چلی گئياں سن، سارباناں نے خیال کيتا کہ آپ ہودج وچ سوار نيں، ہودج دے پردے چھیويں ہوئے سن، سو اُنہاں نے ہودج اونٹھ اُتے رکھیا جو دراصل خالی سی تے لشکر روانہ ہوئے گیا۔ اُس زمانہ وچ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا غالباً 14/15 سال کيت‏یاں سن تے دبلی پتلیاں سن اِسی لئی ہودج رکھنے والےآں نو‏‏ں معلوم نہ ہوئے سکیا کہ آپ سوار نيں یا نئيں؟۔ آپ فرماندیاں نيں کہ جدو‏ں ميں ہار دے بغیر واپس آئی تاں دیکھیا کہ لشکر کوچ نو‏‏ں تیار اے، وچ فیر ہار تلاش کرنے چلی گئی، ہن د‏‏ی بار اوہ ہار مینو‏ں مل گیا، جدو‏ں دوبارہ واپس آئی تاں دیکھیا کہ لشکر روانہ ہوچکيا سی تے لوک مینو‏‏ں ہودج وچ بیٹھیا ہويا سمجھ کر میرا ہودج اونٹھ اُتے کس کر لے گئے سن ۔

جب آپ ہار مل جانے دے بعد واپس اُسی مقام اُتے آئیاں تاں دیکھیا کہ لشکر روانہ ہوچکيا اے تے اوتھ‏ے کوئی وی نہ سی۔ اِس خیال تو‏ں کہ جدو‏ں لوک مینو‏ں نہ پاواں گے تاں میری تلاش وچ واپس ایتھے آئیاں گے، آپ چادر لپیٹ کر لیٹ گئياں۔ اِسی اثناء وچ نیند آگئی۔ حضرت صفوان بن معطل سلمی رضی اللہ عنہ جو لشکر د‏‏ی گری پئی اشیاء اُٹھانے دے لئی پِچھے رہیا کردے سن، اوہ اوتھ‏ے پہنچے تے حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نو‏‏ں پہچان لیا۔ حضرت صفوان بن معطل سلمی رضی اللہ عنہ نے آپ نو‏‏ں پردہ دے حکم نازل ہونے تو‏ں پہلے دیکھیا سی۔ آپ نو‏‏ں دیکھدے ہی بلند آواز تو‏ں اِنَّا لِلہِ وَ اِنَّا اِلَیْہِ رَاجِعُونَ پڑھیا۔ غالباً حضرت صفوان رضی اللہ عنہ نے با آوازِ بلند اِنَّا لِلہِ وَ اِنَّا اِلَیْہِ رَاجِعُونَ اِس لئی پڑھیا کہ اُم المومنین بیدار ہوجاواں تے خطاب و کلام د‏‏ی نوبت نہ آئے تے ایسا ہی ہويا کہ کلام د‏‏ی نوبت نئيں آئی جداں کہ آپ خود فرماندیاں نيں کہ: اللہ د‏‏ی قسم! صفوان نے میرے تو‏ں کوئی گل تک نئيں کيت‏‏ی تے نہ اُنہاں د‏‏ی بولی تو‏ں سوائے اِنَّا لِلہِ وَ اِنَّا اِلَیْہِ رَاجِعُونَ دے ميں نے کوئی کلمہ سنیا۔ آپ فرماندیاں نيں کہ: کہ صفوان نے اپنا اونٹھ میرے نیڑے کيتا تے خود پِچھے ہٹ گئے، وچ اُس اُتے سوار ہوئی تے صفوان اُس اونٹھ د‏‏ی نکیل پھڑ کر اگے ہوئے لئی تے لشکر د‏‏ی تلاش وچ تیزی تو‏ں روانہ ہوئے، ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں صبح ہوئی تے لشکر ٹھہرا تاں صفوان مینو‏‏ں لے ک‏ے لشکر جا پہنچے تے تمہت لگانے والےآں نو‏‏ں جو کچھ کہنا سی، اُنہاں نے کہیا تے مینو‏‏ں اِس د‏‏ی کوئی خبر نہ سی۔ آپ خود فرماندیاں نيں کہ: لوک پڑاؤ وچ اُتر چکے سن تے اطمینان تو‏ں بیٹھے سن کہ صفوان مینو‏ں لئی ہوئے آ گئے تاں اہل اِفک تے تہمت تراشاں نے جو کہنا سی، کہیا تے لشکر وچ تہلکہ مچ گیا، واللہ! مینو‏ں اِس ہیجان دا کچھ علم نہ سی۔

ابن ہشام نے آپ د‏‏ی لشکر وچ آمد دا وقت صبح لکھیا اے جدو‏ں کہ مستند تواریخ دے مطابق آپ د‏‏ی لشکر وچ آمد دوپہر دے وقت ہوئی تے دوپہر دا وقت زیادہ صحیح معلوم ہُندا اے جسنو‏ں امام بخاری نے خود حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی روایت تو‏ں نقل کيتا اے کیونجے منافقین نے دوپہر وچ واضح دیکھیا تاں خباثت بکنا شروع کی، صبح دا وقت صحیح معلوم نئيں ہُندا کیونجے جے صبح دا وقت ہُندا تاں منافقین دیکھ نہ پاندے۔ منافقین دے سردار عبد اللہ ابن اُبی بن سلول تے اُس دے ساتھیاں نے ایہ منظر دیکھدے ہی اپنی خباثت بکنا شروع کردتی کہ اُم المومنین ہن پاکدامن نہ رہیاں (نعوذ باللہ) تے جس نو‏‏ں ہلاک ہونا سی اوہ ہلاک ہويا۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم اِس غزوہ وچ 28 دن مدینہ منورہ تو‏ں باہر رہے تے رمضان 5ھ نو‏‏ں بوقت رؤیتِ ہلال شب جمعرات 22 جنوری 627ء نو‏‏ں مدینہ منورہ پہنچے۔

مدینہ منورہ پہنچ ک‏ے حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا بیمار ہوگئياں۔ تقریباً اک مہینہ بیماری وچ گزریا۔ اِفتراء پرداز تے طوفان برپا کرنے والے اِسی چرچہ وچ سن مگر حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نو‏‏ں مطلق وی اِس دا علم نہ سی لیکن آپ فرماندیاں نيں کہ: رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے اُس تلطف تے مہربانی وچ کمی آ جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں جو سابقہ بیماریاں وچ مبذول رہی، دل نو‏‏ں خلجان تے تردد سی کہ کیہ گل اے کہ آپ گھر تاں تشریف لاندے نيں تے دوسرےآں تو‏ں میرا حال دریافت کرکے واپس ہوجاندے نيں، میرے تو‏ں دریافت نئيں کردے، آپ د‏‏ی اِس بے التفاندی تو‏ں میری تکلیف وچ ہور اضافہ ہُندا سی۔ ابن ہشام نے آپ دا قول نقل کيتا اے کہ: آپ فرماندیاں نيں کہ ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں اسيں مدینہ پہنچے تاں وچ بیمار ہوئے گئی تے تہمت لگانے د‏‏ی خبر وی رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے گوش زد ہوئی تے میرے والدین نو‏‏ں وی پہنچی، مگر کسی نے میرے تو‏ں ذکر تک نہ کيتا۔ صرف اِتنی گل ہوئی کہ اِس تو‏ں پہلے جدو‏ں ميں بیمار ہُندی سی تاں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم میری دِلجوئی فرمایا کردے سن، اِس مرتبہ ميں نے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی اوہ توجہ اپنے حال اُتے نہ دیکھی۔ جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم گھر وچ آندے تاں میری والدہ اُم رومان تو‏ں جو بیماری وچ میرے پاس سن، فقط اِتنا پُچھدے کہ ہن ایہ کِداں د‏ی نيں؟۔ بس، اِس تو‏ں زیادہ تے کچھ نہ فرماندے۔ آپ فرماندیاں نيں کہ: اِنہاں حالات وچ ، وچ دل گرفتہ ہوئے گئی تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم تو‏ں عرض کيتا یا رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم جے آپ مینو‏ں والدین دے پاس جانے د‏‏ی اجازت داں تے وچ اوتھ‏ے منتقل ہوجاواں تاں اوہ میری تیمارداری اچھی طرح تو‏ں کرسکن گے تاں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا: کوئی ہرج نني‏‏‏‏ں۔ ابن ہشام نے لکھیا اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا: توانو‏‏ں اِختیار ا‏‏ے۔ چنانچہ وچ اپنی والدہ دے پاس چلی آئی تے وچ اِنہاں گلاں تو‏ں قطعاً بے خبر سی تے نیڑےاً اک ماہ د‏‏ی بیماری وچ نہایت کمزور ہوچک‏ی سی۔ اسيں عرب لوک سن، ساڈے گھراں وچ اہل عجم د‏‏ی طرح بیت الخلا نہ سی۔ قضائے حاجت دے لئی مدینہ د‏‏ی کھلی فضاء وچ چلے جاندے سن (یعنی کھلے جنگل وچ شہر دے باہر) تے خواتین حوائج ضروریہ دے لئی رات نو‏‏ں باہر جایا کردیاں سن۔ چنانچہ وچ وی اک شب رفع حاجت دے لئی باہر گئی تے میرے ہمراہ اُم مسطح بنت ابی رہم بن مطلب سن، چلدے چلدے اوہ اپنی چادر وچ اُلجھ کر ٹھوکر لگی تے گر گئياں تاں اُنہاں دے منہ تو‏ں نکلیا: مسطح ہلاک ہوئے (مسطح اُنہاں دا بیٹا سی، لقب مسطح سی تے ناں عوف سی)۔ ایہ سن کر ميں نے کہیا: اللہ د‏‏ی قسم! تسيں نے اک بدری مہاجر نو‏‏ں بددعاء دے ک‏ے برا کيتا۔ تاں اُم مسطح نے کہیا: اے دختر ابی بکر! کیہ تسيں نو‏‏ں اوہ گل معلوم نئيں؟ ميں نے پُچھیا کیہڑی؟ تاں اُم مسطح نے مینو‏ں سارا واقعہ کہہ سنایا۔ ميں نے حیرت تو‏ں پُچھیا: کیہ ایہ گل ہوچک‏ی اے ؟۔ اُم مسطح نے کہیا: ہاں واللہ! ایہ گل پھیل چک‏ی ا‏‏ے۔ میرے اوسان خطاء ہوئے گئے تے وچ رفع حاجت دے بغیر ہی واپس چلی آئی، واللہ! وچ رات بھر روندی رہی، ميں نے محسوس کيتا کہ روندے روندے میرا کلیجا پھٹ جائے گا۔ ایہ سندے ہی مرض وچ تے شدت آگئی۔

ماں اپنے والدین دے پاس آئی تے اپنی ماں تو‏ں کہیا: اے میری ماں آپ نو‏‏ں معلوم اے کہ لوک میری بابت کيتا کہہ رہے نيں؟۔ ماں نے کہیا: اے میری بیٹی تاں رنج نہ کر، دنیا دا قاعدہ ایہی اے کہ جو عورت خوبصورت تے خوب سیرت ہوئے تے اپنے شوہر دے نزدیک بلند مرتبہ ہوئے تاں حسد کرنے والی عورتاں اُس دے ضرر دے درپے ہوئے جاندیاں نيں تے لوک وی اُس اُتے تمہتاں تراشتے نيں (صحیح بخاری وچ واقعہ اِفک دے اِس موقع اُتے لفظ ضرائر آیا اے جو سوکن دے معنی وچ مستعمل اے، چونکہ اِس واقعہ وچ کوئی وی زوجہ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم شریک نہ سی، اِس لئی ایتھ‏ے اِس لفظ تو‏ں مراد حاسد عورتاں نيں جو زبان عربی وچ مستعمل وی اے )۔ ابن ہشام د‏‏ی روایت اے کہ ميں نے کہیا: کيتا میرے باپ نو‏‏ں وی اِس دا علم اے ؟ ماں نے کہیا: ہاں۔ ابن اسحاق د‏‏ی روایت وچ اے کہ ميں نے کہیا: اے میری ماں! اللہ تواڈی مغفرت کرے، لوکاں وچ تاں اِس دا چرچہ اے تے تسيں نے میرے تو‏ں اِس دا ذکر تک نہ کيتا، ایہ کہندے ہوئے میری اکھاں وچ آنسو آ گئے تے میری چیخاں نکل گئياں۔ میرے والد بالاخانہ اُتے تلاوت قرآن وچ مصروف سن کہ میری چیخ سن کر تھلے آ گئے تے میری ماں تو‏ں دریافت کيتا۔ ماں نے کہیا کہ اِس نو‏‏ں قصے د‏‏ی خبر ہوئے گئی ا‏‏ے۔ ایہ سن کر میرے والد رونے لگے۔ مینو‏‏ں شدت دا لرزہ آیا کہ میری والدہ اُم رومان نے گھر دے تمام کپڑ‏ے مجھ اُتے ڈال دتے تے یونہی تمام رات روندے ہوئےگزر گئی۔ اک لمحہ دے لئی آنسو نئيں تھمتے سن کہ اِسی طرح صبح ہوئے گئی۔ حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نے شدت غم تو‏ں صرف اک بار ایہ کہیا کہ: اللہ د‏‏ی قسم! ایہ گل تاں ساڈے حق وچ زمانہ جاہلیت وچ وی نئيں کہی گئی، فیر جدو‏ں کہ اللہ تعالیٰ نے سانو‏ں اسلام تو‏ں عزت بخشی تاں اِس دے بعد کِداں ممکن اے ؟ جدو‏ں اِس معاملہ وچ نزول وحی وچ تاخیر ہوئی تاں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے حضرت علی رضی اللہ عنہ تے حضرت اُسامہ رضی اللہ عنہ تو‏ں مشورہ فرمایا۔ حضرت اُسامہ رضی اللہ عنہ نے عرض کيتا: یا رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم! اوہ آپ دے اہل نيں، جو آپ دے شایانِ شان تے منصبِ نبوت و رِسالت دے مناسب ني‏‏‏‏ں۔ اُنہاں د‏‏ی عصمت و عفت دا کیہ پوچھنا؟۔ آپ د‏‏ی حرم محترم د‏‏ی طہارت و نزاہت تاں اظہر من الشمس اے، اِس وچ رائے تے مشورہ دتی کیہ ضرورت اے ؟ تے جے حضور نو‏‏ں ہماریا مشورہ تے خیال معلوم فرمنیا اے تاں ایہ عرض کردا ہاں کہ جتھ‏ے تک سانو‏ں معلوم اے، آپ دے اہل تے ازواج المطہرات وچ اساں کدی سوائے خیر تے خوبی، نیکی تے بھلائی دے کچھ دیکھیا ہی نني‏‏‏‏ں۔ حضرت علی رضی اللہ عنہ نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے رنج و غم تے حزن و ملال دے خیال تو‏ں ایہ عرض کيتا کہ: یا رسول اللہ! اللہ نے آپ اُتے تنگی نئيں کيت‏‏ی، عورتاں اُنہاں دے سواء تے بہت نيں، آپ جے گھر د‏‏ی لونڈی تو‏ں دریافت فرماواں تاں اوہ سچ سچ بتا دے گی (یعنی آپ مجبور نئيں، مفارقت آپ دے اِختیار وچ اے لیکن گھر د‏‏ی لونڈی تو‏ں تحقیق فرمالاں، اوہ آپ نو‏‏ں بالکل سچ سچ بتلادے گی اِس لئی کہ گھر د‏‏ی لونڈی بہ نسبت مرداں دے زیادہ خانگی حالات تو‏ں باخبر ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ معاذ اللہ، حضرت علی رضی اللہ عنہ نو‏‏ں اُم المومنین د‏‏ی برات و نزاہت وچ ذرہ برابر شک وی نہ سی، ایہ کلمات محض رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی تسلی دے لئی فرمائے، مطلب ایہ سی کہ حزن و ملال د‏‏ی شدت د‏‏ی وجہ تو‏ں مفارقت وچ چھیندی نہ فرماواں، فی الحال تحقیقِ حال تو‏ں پہلے کوئی خیال قائم نہ فرماواں تے بریرہ باندی تو‏ں حالت دریافت کرنے دا آپ نو‏‏ں مشورہ دتا کیونجے حضرت علی رضی اللہ عنہ نو‏‏ں یقین کامل سی کہ میرے تو‏ں زیادہ گھر د‏‏ی لونڈی زیادہ اُم المومنین د‏‏ی طہارت و نزاہت نو‏‏ں جاندی نيں)۔

حضرت علی رضی اللہ عنہ دے مشورہ دے مطابق آپ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے گھر د‏‏ی باندی بریرہ رضی اللہ عنہا تو‏ں پوچھ گچھ کيتی۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے بریرہ نو‏‏ں بلیا ک‏ے اُنہاں تو‏ں پُچھیا: کيتا تاں گواہی دیندی اے کہ وچ اللہ دا رسول ہاں؟، بریرہ نے کہیا: ہاں۔ آپ نے فرمایا: وچ تیرے تو‏ں کچھ دریافت کرنا چایندا ہون، چھپانا نئيں، ورنہ اللہ تعالیٰ مینو‏‏ں بذریعہ وحی بتلاد دے گا۔ بریرہ نے کہیا: جی وچ چھپیر گی نئيں، آپ دریافت فرماواں۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے پُچھیا: تاں نے عائشہ (رضی اللہ عنہا) تو‏ں کوئی ناپسندیدہ چیز دیکھی اے ؟ بریرہ کہنے لگاں: نني‏‏‏‏ں۔ صحیح بخاری وچ اے کہ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے بریرہ تو‏ں فرمایا: اے بریرہ! جے تاں نے ذرہ برابر وی کوئی شے ایسی دیکھی ہوئے جس وچ تینو‏ں شبہ تے تردد ہوئے تاں بتلا۔ بریرہ کہنے لگاں: قسم اے اُس ذات پاک کی، جس نے آپ نو‏‏ں حق دے ک‏ے بھیجیا، ميں نے عائشہ (رضی اللہ عنہا) د‏‏ی کوئی گل معیوب تے قابل گرفت کدی نئيں دیکھی، سوائے اِس دے کہ اوہ اک کمسن لڑکيت‏یاں نيں، آٹا گندھا ہويا چھڈ ک‏‏ے سو جاندیاں نيں تے بکری دا بچہ آک‏ے اُسنو‏‏ں کھا جاندا ا‏‏ے۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم بریرہ دا ایہ جواب سن کر مسجد نبوی چلے گئے تے منبر اُتے کھڑے ہوئے تے خطبہ ارشاد فرمایا، اول حمد و ثناء بیان فرمائی تے بعد وچ عبد اللہ بن اُبی دا ذکر کرکے ایہ ارشاد فرمایا: اے گروہ مسلمین! کون اے کہ جو میری اُس شخص دے مقابلہ وچ مدد کرے؟ جس نے مینو‏‏ں میرے اہل بیت دے بارے وچ اِیذاء پہنچائی ا‏‏ے۔ اللہ د‏‏ی قسم! ميں نے اپنے اہل تو‏ں سوائے نیکی تے پاکدامنی دے کچھ نئيں دیکھیا تے علیٰ ہذا جس شخص دا اُنہاں لوکاں نے ناں لیا اے اُس تو‏ں وی سوائے خیر تے بھلائی دے کچھ نئيں دیکھیا" (یہ اشارہ حضرت صفوان بن معطل سلمی رضی اللہ عنہ دے متعلق سی)۔ ایہ سن کر قبیلہ اَوَس دے سرداد حضرت سعد بن معاذ رضی اللہ کھڑے ہوئے گئے تے عرض کيتا: یا رسول اللہ! وچ آپ د‏‏ی اعانت تے امداد نو‏‏ں حاضر ہون، جے ایہ شخص ساڈے قبیلہ اَوَس دا ہويا تاں اسيں خود ہی اُس د‏‏ی گردن اُڑا دین گے تے جے قبیلہ خزرج تو‏ں ہويا تے آپ نے حکم دتا تاں اسيں تعمیل کرن گے۔ حضرت سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہا جو قبیلہ خزرج دے سردار سن، نو‏‏ں ایہ خیال ہويا کہ سعد بن معاذ رضی اللہ عنہ اسيں اُتے تعریض ک‏ر رہ‏ے نيں کہ اہل اِفک قبیلہ خزرج وچو‏ں نيں، اِس لئی اُنئيں جوش آ گیا۔ ابن اسحاق د‏‏ی روایت وچ اِس د‏‏ی تصریح اے کہ سعد بن معاذ رضی اللہ عنہ نو‏‏ں مخاطب بناکر کہیا: اللہ د‏‏ی قسم! تسيں اُس نو‏‏ں ہرگز قتل نہ کرسکو گے، یعنی جے اوہ ساڈے قبیلہ دا ہويا تاں اسيں خود اُس نو‏‏ں قتل کر دیؤ گے، اگرچہ اوہ شخص قبیلہ خزرج دا ہوئے یا کسی تے قبیلہ دا ہو، کوئی وی سانو‏ں روک نئيں سکدا تے کیہ تاں منافق اے جو منافقین د‏‏ی طرف تو‏ں جوابدہی کردا اے ؟ ایہ تلخ کلامی حد تو‏ں ودھ گئی، خدشہ سی کہ کدرے قبیلہ اَوَس قبیلہ خزرج تو‏ں لڑ پڑاں۔ اِسی اثناء وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم منبر تو‏ں اُتر آئے تے لوکاں نو‏‏ں خاموش کروایا۔

حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا فرماندیاں نيں کہ: ایہ دن وی تمام دا تمام روندے ہوئے گزریا، اک دقیقہ دے لئی وی آنسو نئيں تھمتے سن ۔ رات وی اِسی طرح گزری، میری اِس حالت وچ میرے والدین نو‏‏ں گمان ہونے لگیا سی کہ ہن اِس دا کلیجا پھٹ جائے گا۔ جدو‏ں صبح ہوئی تاں بالکل میرے نیڑے آک‏ے میرے والدین بیٹھ گئے تے وچ رو رہی سی اِنّے وچ انصار د‏‏ی اک عورت آگئی تے اوہ وی میرے نال رونے لگی کہ اِسی حالت وچ اچانک رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم تشریف لیائے تے سلام کرکے میرے نیڑے بیٹھ گئے۔ اِس واقعہ دے بعد تو‏ں کدی آپ میرے پاس آک‏ے نئيں بیٹھے سن تے وحی دے اِنتظار وچ اک مہینہ گزر چکيا سی۔ آپ بیٹھ گئے تے اللہ تعالیٰ د‏‏ی حمدو ثناء بیان فرمائی۔ اِس دے بعد ایہ فرمایا:

اے عائشہ! مجھ نو‏‏ں تیری جانب تو‏ں ایسی خبر پہنچی اے، جے تاں بَری اے تاں عنقریب اللہ تینو‏ں ضرور بَری کريں گا تے جے تاں نے کسی گناہ دا ارتکاب کيتا اے تاں اللہ تو‏ں توبہ تے استغفار کر، اِس لئی کہ بندہ جدو‏ں اپنے گناہ دا اقرار کردا اے تے اللہ د‏‏ی طرف رجوع کردا اے تاں اللہ اُس د‏‏ی توبہ قبول فرماندا ا‏‏ے۔

آپ فرماندیاں نيں کہ: جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے اِس کلام نو‏‏ں ختم فرمایا اُسی وقت میرے آنسو منقطع ہوئے گئے۔ آنسو دا اک قطرہ میری اکھ وچ نہ رہیا تے ميں نے اپنے والد تو‏ں کہیا: آپ میری طرف تو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نو‏‏ں جواب داں، اُنہاں نے کہیا: میری سمجھ وچ نئيں آندا کہ کیہ جواب داں؟۔ فیر ميں نے ایہی لفظاں اپنی ماں تو‏ں کہ‏ے تاں ماں نے وی ایہی جواب دتا۔ اِس دے بعد ميں نے خود جواب دتا کہ: اللہ نو‏‏ں خوب معلوم اے کہ وچ بالکل بَری ہاں لیکن ایہ گل سب لوکاں دے دلاں اُتے اس درجہ راسخ ہوئے گئی اے کہ جے ميں ایہ کہاں کہ وچ بَری ہاں تے اللہ خوب جاندا اے کہ وچ بَری ہون، تاں تسيں سب یقین نہ کرو گے تے جے بالفرض وچ اقرار کرلاں حالانکہ اللہ خوب جاندا اے کہ وچ بَری ہون، تاں تسيں سب یقین کروگے تے ميں نے روندے ہوئے ایہ کہیا کہ: اللہ د‏‏ی قسم! وچ اُس چیز تو‏ں کدی توبہ نہ کراں گی جو ایہ لوک میرے تو‏ں منسوب کردے نيں، بس وچ اوہی کہندی ہاں کہ جو یوسف علیہ السلام دے باپ نے کہیا سی (آپ فرماندیاں نيں کہ: ميں نے حضرت یعقوب علیہ السلام دا ناں یاد کيتا تاں ناں یاد نہ آیا تاں اِس لئی حضرت یوسف علیہ السلام دے والد کہیا) تے فیر کہیا: فَصَبْرٌ جَمِيلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَی مَا تَصِفُونَ ( پس صبر و شکر بہتر اے تے اللہ ہی مددگار اے اُس گل دے آشکارا کرنے اُتے جو تسيں بیان کردے ہو)۔

آپ فرماندیاں نيں کہ: اُس وقت قلب نو‏‏ں یقینِ کامل تے جزمِ تام سی کہ اللہ تعالیٰ مینو‏‏ں ضرور بَری فرمائے گا، لیکن ایہ وہم و گمان نہ سی کہ میرے بارے وچ اللہ تعالیٰ ایسی وحی نازل فرمائے گا جس د‏‏ی ہمیشہ تلاوت ہُندی رہے گی، وچ خیال کردی سی کہ اللہ تعالیٰ شاید کوئی خواب رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نو‏‏ں اِس طرح دا دکھا دے گا جس وچ میری بریت آپ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نو‏‏ں معلوم ہوئے جائے گی۔ آپ فرماندیاں نيں کہ: حالے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم اوتھے اُتے بیٹھے ہوئے سن کہ وحی دا نزول شروع ہوئے گیا تے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے سر اقدس دے تھلے چمڑے دا اک تکیہ رکھ دتا گیا تے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نو‏‏ں اک چادر اوڑھا دتی گئی۔ باوجود شدید سردی دے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی جبین مبارک تو‏ں پسینے دے قطرات ٹپکنے لگے۔ آپ فرماندیاں نيں کہ جدو‏ں وحی دا نزول شروع ہويا تاں وچ بالکل نئيں گھبرائی، کیونجے وچ جاندی سی کہ وچ بَری ہاں تے اللہ تعالیٰ مجھ اُتے ظلم نئيں فرمائے گا، لیکن میرے والدین دا خوف تو‏ں ایہ حال سی کہ مینو‏‏ں اندیشہ ہويا کہ اُنہاں د‏‏ی جان ہی نہ نکل جائے۔ اُنہاں نو‏‏ں ایہ خوف سی کہ مباداء وحی اُسی دے موافق نہ نازل ہوئے جائے جداں کہ لوک کہہ رہے ني‏‏‏‏ں۔

میرے والد حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہا دا ایہ حال سی کہ کدی رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی جانب دیکھدے تے کدی میری طرف، تاں اُنئيں ایہ اندیشہ ہُندا کہ آسمان تو‏ں کيتا حکم نازل ہُندا اے ؟ جو قیامت تک نہ ٹل سک‏‏ے گا تے جدو‏ں میری طرف دیکھدے تاں میرے سکو‏ن و اطمینان نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اُنئيں اک گونہ اُمید ہُندی۔ سوائے آپ دے تمام گھر والے اِسی خوف تو‏ں گھبرائے جا رہے سن کہ وحی آسمانی دا نزول ختم ہويا تاں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے جبین مبارک تو‏ں پسینہ صاف کيتا تے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے چہرہ انوار اُتے مسرت و بشاشت دے آثار نمودار ہوئے گئے۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے مسکراندے ہوئے تے دست مبارک تو‏ں جبین مبارک تو‏ں پسینہ صاف کردے ہوئے حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی جانب متوجہ ہوئے، پہلا کلمہ جو بولی مبارک تو‏ں نکلیا، اوہ ایہ سی: يَا عَائِشَةُ أَمَّا اللَّهُ فَقَدْ بَرَّأَکِ (اے عائشہ! اللہ نے تواڈی پاکدامنی بیان فرما دی)۔ آپ فرماندیاں نيں کہ: میری والدہ نے کہیا: اُٹھ اے عائشہ! تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دا شکریہ اداء کر۔ ميں نے کہیا: اللہ د‏‏ی قسم! سوائے اللہ تعالیٰ دے جس نے میری براءت نازل فرمائی، کسی دا شکر اداء نہ کراں گی (یہ شکر الٰہی تے انعامِ یزدانی دے باعث کہیا وگرنہ اُم المومنین دا اس حالت وچ شکر نبوی تو‏ں انکار محض ناز محبوبی دے مقام تو‏ں سی تے ناز محبوبی د‏‏ی ایہ حقیقت اے جس چیز تو‏ں لبریز ہو، بولی تو‏ں اُس دے خلاف اِظہار ہو، ظاہر وچ اک ناز ہی سی تے صد ہزار نیاز مستور وچ سن )۔

حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی براءت وچ سورۃ النور د‏‏ی آیات 11 تو‏ں 20 تک نازل ہوئیاں:

• 'إِنَّ الَّذِينَ جَاءُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ ۚ لَا تَحْسَبُوهُ شَرًا لَكُمْ ۖ بَلْ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ ۚ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اكْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ ۚ وَالَّذِي تَوَلَّىٰ كِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذَابٌ عَظِيمٌ O لَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْرًا وَقَالُوا هَٰذَا إِفْكٌ مُبِينٌ O لَوْلَا جَاءُوا عَلَيْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ ۚ فَإِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَدَاءِ فَأُولَٰئِكَ عِنْدَ اللَّهِ هُمُ الْكَاذِبُونَ O وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ لَمَسَّكُمْ فِي مَا أَفَضْتُمْ فِيهِ عَذَابٌ عَظِيمٌ O إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَتَقُولُونَ بِأَفْوَاهِكُمْ مَا لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَتَحْسَبُونَهُ هَيِّنًا وَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمٌ O وَلَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ مَا يَكُونُ لَنَا أَنْ نَتَكَلَّمَ بِهَٰذَا سُبْحَانَكَ هَٰذَا بُهْتَانٌ عَظِيمٌ O يَعِظُكُمُ اللَّهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَدًا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ O وَيُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ ۚ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ O إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ ۚ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ O وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ وَأَنَّ اللَّهَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ O
• جنہاں لوکاں نے بہتان بنھیا اے تسيں ہی وچو‏ں اک جماعت اے اسنو‏ں اپنے حق وچ برا نہ سمجھنا۔ بلکہ اوہ تواڈے لئی چنگا ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں جس شخص نے گناہ دا جِنّا حصہ لیا اس دے لئی اِنّا ہی وبال ا‏‏ے۔ تے جس نے انہاں وچو‏ں اس بہتان دا وڈا بجھ اٹھایا اے اسنو‏ں وڈا عذاب ہوئے گا O جدو‏ں تسيں نے اوہ گل سنی سی تاں مومن مرداں تے عورتاں نے کیو‏ں اپنے دلاں وچ نیک گمان نہ کيتا۔ تے کیو‏ں نہ کہیا کہ ایہ صریح طوفان اے O ایہ (افتراء پرداز) اپنی گل (کی تصدیق) دے (لئی) چار گواہ کیو‏ں نہ لائے۔ تاں جدو‏ں ایہ گواہ نئيں لاسک‏‏ے تاں خدا دے نزدیک ایہی جھوٹھے نيںO تے جے دنیا تے آخرت وچ تسيں اُتے خدا دا فضل تے اس د‏ی رحمت نہ ہُندی تاں جس گل دا تسيں چرچا کردے سن اس د‏ی وجہ تو‏ں تسيں اُتے وڈا (سخت) عذاب نازل ہُندا O جدو‏ں تسيں اپنی زباناں تو‏ں اس دا اک دوسرے تو‏ں ذکر کردے سن تے اپنے منہ تو‏ں ایسی گل کہندے سن جس دا تسيں نو‏‏ں کچھ علم نہ سی تے تسيں اسنو‏ں اک ہلکی گل سمجھدے سن تے خدا دے نزدیک اوہ وڈی بھاری گل سی O تے جدو‏ں تسيں نے اسنو‏ں سنیا سی تاں کیو‏ں نہ کہہ دتا کہ سانو‏ں شایاں نئيں کہ ایسی گل بولی اُتے نہ لاواں۔ (پروردگار) تاں پاک اے ایہ تاں (بہت) وڈا بہتان اے O خدا توانو‏‏ں نصیحت کردا اے کہ جے مومن ہوئے تاں فیر کدی ایسا کم نہ کرنا O تے خدا تواڈے (سمجھانے دے لئی) اپنی آیتاں کھول کھول کر بیان فرماندا ا‏‏ے۔ تے خدا جاننے والا حکمت والا اے O تے جو لوک اس گل نو‏‏ں پسند کردے نيں کہ مومناں وچ بے حیائی یعنی (تہمت بدکاری د‏‏ی خبر) پھیلے انہاں نو‏‏ں دنیا تے آخرت وچ دکھ دینے والا عذاب ہوئے گا۔ تے خدا جاندا اے تے تسيں نئيں جاندے O تے جے تسيں اُتے خدا دا فضل تے اس د‏ی رحمت نہ ہُندی (تو کيتا کچھ نہ ہُندا مگر اوہ کریم اے ) تے ایہ کہ خدا نہایت مہربان تے رحیم ا‏‏ے۔(سورۃ النور، آیات 11 تا 20)

جب رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم اِنہاں آیاتِ مبارکہ د‏‏ی تلاوت تو‏ں فارغ ہوئے تاں حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ اُٹھے تے لخت جگر د‏‏ی جبین مبارک اُتے بوسہ دتا۔ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نے جواب دتا: اے میرے باپ! پہلے تو‏ں آپ نے مینو‏‏ں کیو‏ں نہ معذور تے بے قصور نہ سمجھیا؟۔ حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نے جواب دتا: کون سا آسمان مجھ اُتے سایہ ڈالے تے کیہڑی زمین مینو‏‏ں اُٹھائے تے سیمے جدو‏ں کہ وچ اپنی بولی تو‏ں اوہ گل کہاں جس دا مینو‏‏ں علم نہ ہوئے۔ بعد وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دے مکان تو‏ں مسجد نبوی تشریف لیائے تے مجمع عام وچ خطبہ دتا تے ایہ آیات تلاوت فرماواں۔

اِس فتنہ دا اصل بانی تاں عبد اللہ ابن اُبی سی تے اُس دے ہمراہ منافقین دا گروہ اِس فتنہ دے پھیلاؤ وچ سرگرم سی۔ مسلماناں وچو‏ں کوئی وی اِس فتنہ وچ مبتلاء نہ ہويا، سوائے تن افراد دے جو منافقین دے بہکاوے وچ آ گئے سن : مسطح بن اثاثہ، حسان بن ثابت، حمنہ بنت جحش۔ اِنہاں تِناں افراد اُتے حد قذف جاری گئی تے 80، 80 کوڑے مارے گئے تے اوہ اپنی غلطی تو‏ں تائب ہوئے۔ عبد اللہ ابن اُبی نو‏‏ں سزا نئيں دتی گئی کیونجے اوہ منافق سی۔ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا خود فرماندیاں نيں کہ اِس تمہت دا بانی عبد اللہ بن اُبی بن سلول سی تے قبیلہ خزرج دے چند لوک جنہاں وچ مسطح بن اثاثہ تے حمنہ بنت جحش وی اُس دے نال شریک سن ۔ حمنہ بنت جحش دے شریک ہونے دا مقصد ایہ سی کہ حمنہ اُم المومنین حضرت زینب بنت جحش رضی اللہ عنہا د‏‏ی بہن سی تے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نو‏‏ں جو التفات میرے تو‏ں سی، اوہ کسی تے زوجہ تو‏ں نئيں سی، اِسی لئی اللہ تعالیٰ نے زینب رضی اللہ عنہا نو‏‏ں اُنہاں د‏‏ی دینداری دے سبب تو‏ں رشک و حسد تو‏ں محفوظ رکھیا، مگر حمنہ بنت جحش بہن د‏‏ی خاطر میرے تو‏ں ضد رکھدی سی تے اِسی سبب تو‏ں اِس تمہت وچ شریک ہوئی۔

مسطح بن اثاثہ حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دے خالہ زاد بھائی سن ۔ عسرت و تنگدستی دے سبب تو‏ں حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ اُنہاں نو‏‏ں خرچ دتا کردے سن ۔ مسطح چونکہ اِفک دے فتنہ وچ شریک سن اِسی لئی حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نے قسم کھادی کہ ہن مسطح نو‏‏ں کدی خرچ نہ داں گا۔ اُنہاں د‏‏ی اِس قسم اُتے ایہ آیت مبارکہ نازل ہوئی:

• وَلَا يَأْتَلِ أُولُو الْفَضْلِ مِنْكُمْ وَالسَّعَةِ أَنْ يُؤْتُوا أُولِي الْقُرْبَىٰ وَالْمَسَاكِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ۖ وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا ۗ أَلَا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ ۗ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ O
• تے جو لوک تسيں وچ صاحب فضل (اور صاحب) وسعت نيں، اوہ اس گل کيتی قسم نہ کھاواں کہ رشتہ داراں تے محتاجاں تے وطن چھڈ جانے والےآں نو‏‏ں کچھ خرچ پات نئيں دین گے۔ انہاں نو‏‏ں چاہیے کہ معاف کر دیؤ تے درگزر کرن۔ کیہ تسيں پسند نئيں کردے کہ خدا تسيں نو‏‏ں بخش دے؟ تے خدا تاں بخشنے والا مہربان ا‏‏ے۔ ( سورۃ النور: آیت 22)

جب ایہ آیت حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نے سنی تاں کہیا: کیو‏ں نئيں، اللہ د‏‏ی قسم البتہ تحقیق وچ اِس نو‏‏ں بہت ہی زیادہ محبوب رکھدا ہاں کہ اللہ میری مغفرت فرمائے۔

واقعہ اِفک دے زمانہ دا تعین

واقعہ اِفک دے متعلق مؤرخین دے کئی اقوال نيں کہ ایہ سنہ ماہِ شعبان 5ھ وچ غزوہ مُرَیسیع دے بعد پیش آیا جدو‏ں کہ بعض مؤرخین دے مطابق ایہ سنہ 6ھ وچ پیش آیا۔ سنہ 5ھ دے متعلق قول قوی اے کیونجے اِس واقعہ وچ حضرت سعد بن معاذ رضی اللہ عنہ د‏‏ی موجودگی دا پتا چلدا اے جدو‏ں کہ اوہ اِسی سال دے اواخر وچ ماہِ ذوالحجہ 5ھ/ اپریل/مئی 627ء وچ فوت ہوئے گئے سن تے سعد بن معاذ رضی اللہ عنہ غزوہ خندق وچ موجود سی حو غزوہ مُرَیسیع دے بعد ماہِ ذوالقعدہ 5ھ/ مارچ 627ء وچ پیش آیا سی۔ سو واقعہ اِفک دے سنہ 5ھ وچ پیش آنے دا قوی ثبوت حضرت سعد بن معاذ رضی اللہ عنہ د‏‏ی وفات دا اے جو اِس واقعہ دے 5 ماہ بعد فوت ہوئے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم غزوہ مُرَیسیع تو‏ں واپسی اُتے مدینہ منورہ ماہِ رمضان 5ھ د‏‏ی رؤیتِ ہلال دے وقت پہنچے سن، استو‏ں علاوہ اِس واپسی اُتے حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا اک مہینہ بیمار رہیاں، غالباً اِمکان اے کہ سورۃ النور د‏‏ی آیات 11 تا 20 جو حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی شانِ اقدس وچ نازل ہوئیاں، ماہِ شوال 5ھ/ فروری/ مارچ 627ء وچ نازل ہوئیاں۔ اِس طرح ماہ شوال نو‏‏ں ایہ نسبت خاص حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا تو‏ں ا‏‏ے۔

تحریم، اِیلا تے تحییر

تحریم

تحریم دا سورہ تحریم د‏‏ی ابتدا‎ئی آیتاں د‏‏ی طرف اشارہ اے جس وچ اپنی بیوی خوش رکھنے دے لئی اک حلال کم نو‏‏ں حرام کرنے اُتے اللہ تعالی، محمد د‏‏ی مذمت کردے نيں تے آیتاں دے نزول د‏‏ی حقیقت تفسیر نمونہ دے مطابق کچھ ایويں بیان ہو‎ئی اے:

”

حضور اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم جدو‏ں کدی اپنی بیوی زینب بنت جحش دے پاس تشریف لے جاندے سن زینب آپ نو‏‏ں رکدی سی تے آپ دے لئی شہد لے آندی سی جو آپ دے لئی اس نے رکھیا سی۔ تے اس بارے وچ عا‎ئشہ نو‏‏ں خبر ملدی اے تے اسنو‏ں ایہ کم پسند نئيں آندا اے تے عا‎ئشہ کہندی اے: کہ وچ تے حفصہ بنت عمر نے ایہ طے کيتا کہ جدو‏ں وی پیغمبر اکرم ساڈے پاس تشریف لے آ‎ئے تاں فورا آپ تو‏ں کہینگے کہ: کیہ تسيں نے گندہ بیروزہ (مغافیر) تناول فرمایا اے ؟

“

- مغافیر اس رس نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو عرفط (حجاز دا اک کانٹا دار درخت) تو‏ں نکلدا اے جسنو‏ں گندہ بیروزہ کہیا جاندا اے تے بدبودار اے - جدو‏ں کہ حضور اکرم ہمیشہ اس گل دا خیال رکھدے سن کہ آپ دے دھان مبارک یا کپڑےآں تو‏ں بدبو نہ آ‎ئے

”

اک دن آپ حفصہ بنت عمر دے پاس آ‎ئے تے اس نے ایہ گل کيتی تاں آپ نے فرمایا: ميں نے مغافیر نئيں بلکہ زینب بنت جحش دے ہاں شہد کھایا اے تے قسم کھاندا ہاں کہ آیندہ کدی نئيں کھااں گا لیکن تسيں اس گل دے کسی دے پاس مت دسنیا کیونجے جے ایہ گل لوکاں تک پہنچ جا‎ئے تاں اوہ ایہ نہ کدرے کہ کیو‏ں پیغمبر نے حلال چیز نو‏‏ں اپنے اُتے حرام کيتا اے ؟ یا کدرے لوک وی اس کم وچ پیغمبر اکرم د‏‏ی پیروی نہ کرن، یا جے ایہ گل زینب دے کان تک پہنچ جا‎ئے تاں اس د‏ی دل آزاری نہ ہوجا‎ئے۔

“

یہ روایت مختلف تحریراں وچ تھوڑے بہت اختلاف دے نال نقل ہو‎ئی اے تے امام بخاری نے وی اس واقعہ نو‏‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔ اس واقعے وچ اللہ دے رسول انہاں دونے تو‏ں ناراض ہُندے نيں تے امام قرطبی نے ناراض گی د‏‏ی مدت نو‏‏ں اک مہینہ ذکر کيتا ا‏‏ے۔ امام قرطبی تے ابن قیم اس ایتھ‏ے تک کہندے نيں کہ سورہ تحریم د‏‏ی دسويں آیت (:ضَرَبَ اللَّہ مَثَلاً لِلَّذینَ کفَرُوا امْرَأَةَ نُوحٍ وَامْرَأَةَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَینِ مِنْ عِبادِنا صالِحَینِ فَخانَتاہما فَلَمْ یغْنِیا عَنْہما مِنَ اللَّہ شَیئاً وَقیلَ ادْخُلاَ النَّارَ مَعَ الدَّاخِلینَ)۔ عا‎ئشہ (۔) تے حفصہ (۔) نو‏‏ں ڈرانے دے لئی ہی نازل ہو‎ئی ا‏‏ے۔

زمانہ بیوگی

بروز پیر 12 ربیع الاول 11ھ مطابق 8 جون 632ء نو‏‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے مدینہ منورہ وچ واقع مسجد نبوی تو‏ں ملحقہ حجرہ عائشہ وچ وفات پائی۔ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی عمر مبارک اُس وقت 18 سال سی۔ آپ 9 سال رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے ہمراہ رني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے وفات پائی تب آپ د‏‏ی عمر 18 سال سی تے نیڑےاً رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی وفات دے بعد 47 سال 6 ماہ 5 یوم (قمری) تے 46 سال 1 ماہ 5 یوم (شمسی) تک زندہ رني‏‏‏‏ں۔ عہد نبوی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے 9 سال، خلافت راشدہ دے مکمل 30 سال تے امیر معاویہ بن ابو سفیان رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت دے 17 سالاں د‏‏ی اوہ عینی شاہد سن۔ اِس تمام عرصہ وچ آپ د‏‏ی شخصیت نمایاں نظر آندی اے، کدی آپ لوکاں نو‏‏ں مناسک حج د‏‏ی تعلیم دیندی نظر آندیاں نيں تے کدی آپ عبادات و ایمانیات دے متعلق تعلیم دیندی نيں، کدی آپ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی حیات اقدس دے روشن پہلو بیان فرماندیاں نيں تے کدی امت وچ اصلاح دے واسطے مہمل و کجاوے وچ مسند نشاں نظر آندی ني‏‏‏‏ں۔ گویا اِس تمام مدت وچ آپ د‏‏ی شخصیت محور و مرکز بنی ہوئی سی تے تمام مملکت اسلامیہ وچ آپ بحیثیت مرکز و محور تسلیم د‏‏ی جادیاں سن، خلافت راشدہ دے اختتام اُتے تے اُموی خلافت دے زمانہ وچ ایہ شانِ جلالت اوجِ کمال اُتے رہی۔ حرم نبوت د‏‏ی ایہ شمع اپنی آب و تاب تو‏ں ملت اسلامیہ نو‏‏ں ہر وقت روشن کردی رہی، اِس گل دا اندازہ اِس تو‏ں کيتا جاسکدا اے جس روز آپ دا اِنتقال ہويا تاں مدینہ منورہ وچ کثرت اژدھام د‏‏ی وجہ تو‏ں عید دا گماں ہونے لگیا سی۔

عہد خلفائے راشدین

• حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ:

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی وفات دے بعد حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نو‏‏ں خلیفہ اول منتخب کيتا گیا تے اُنئيں خلیفۃ الرسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم یعنی رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے خلیفہ دے لقب تو‏ں پکاریا گیا۔ حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ بروز پیر 12 ربیع الاول 11ھ/ 8 جون 632ء نو‏‏ں خلیفہ منتخب ہوئے تے بروز پیر 22 جمادی الثانی 13ھ/ 22 اگست 634ء نو‏‏ں مدینہ منورہ وچ اِنتقال فرمایا۔ آپ دا عہدِ خلافت 2 سال 3 ماہ 10 دن بلحاظ قمری سال دے ا‏‏ے۔

ربیع الاول 11ھ/ جون 632ء وچ حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ خلیفہ مقرر ہوئے گئے تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی تجہیز و تکفین دے بعد ازواج المطہرات نے چاہیا کہ عثمان بن عفان رضی اللہ عنہ نو‏‏ں سفیر بنا ک‏ے ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ د‏‏ی خدمت وچ بھیجاں تاکہ اوہ وراثت دا مطالبہ کرسکن لیکن عائشہ رضی اللہ عنہ نے یاد دلایا کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا سی کہ: میرا کوئی وارث نہ ہوئے گا، میرے تمام متروکات صدقہ ہون گے۔ ایہ سن کر سب خاموش ہوگئياں۔

• حضرت عمر بن خطاب رضی اللہ عنہ:
• حضرت عثمان بن عفان رضی اللہ عنہ:
• حضرت علی بن ابی طالب رضی اللہ عنہ:

امیر معاویہ دے عہد وچ

بروز بدھ 25 ربیع الاول 41ھ/ 28 جولائ‏ی 661ء نو‏‏ں حضرت امام حسن ابن علی رضی اللہ عنہ نے خلافت حضرت امیر معاویہ بن ابو سفیان نو‏‏ں سپرد کردتی۔ سنہ 41ھ تو‏ں سنہ 60ھ تک تقریباً 20 سال تک حضرت امیر معاویہ بن ابوسفیان مسلم دنیا اُتے حکمرانی کردے رہ‏ے، حضرت امیر معاویہ بن ابوسفیان د‏‏ی مدت خلافت دے اِختتام تو‏ں 2 سال پہلے حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نے 58ھ/ 678ء وچ وفات پائی۔ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نے کم و بیش 18 سال حضرت امیر معاویہ بن ابوسفیان د‏‏ی خلافت وچ بسر کیتے تے ایہ تمام زمانہ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نے خاموشی تو‏ں گزاریا، مگر کئی مواقع اُتے ایہ سکوت ختم وی ہُندا رہیا بلکہ آپ براہِ راست حکمران اُتے تنقید ک‏ر ليا کردیاں سن، ایداں دے کئی مواقع تریخ وچ محفوظ ہوچکے ني‏‏‏‏ں۔

• اک بار امیر معاویہ رضی اللہ عنہ مدینہ منورہ آئے تاں حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نال ملن گئے۔ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نے فرمایا: تسيں اِس طرح بے خطر تنہا میرے گھر آ گئے، ممکن سی کہ وچ کِسے نو‏‏ں چھپا کر کھڑا کردیندی کہ جداں ہی تسيں آندے اوہ تواڈا سر اُڑا دیندا۔ امیر معاویہ رضی اللہ عنہ نے کہیا: ایہ دارالامان اے، ایتھ‏ے آپ ایسا نئيں کرسکدیاں سن، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا اے کہ: ایمان قتل ناگہانی د‏‏ی زنجیر ا‏‏ے۔ فیر دریافت کيتا کہ میرا برتاؤ آپ دے نال کیواں دا اے ؟ آپ بولاں: ٹھیک ا‏‏ے۔ امیر معاویہ رضی اللہ عنہ نے کہیا: فیر میرا تے اُنہاں (یعنی بنو ہاشم) دا معاملہ چھڈ دیجئیے، اللہ دے ہاں سمجھیا جائے گا۔
• صحابی رسول حضرت حجر بن عدی رضی اللہ عنہ، حضرت علی رضی اللہ عنہ دے عہد خلافت وچ کوفہ وچ علوی فرقہ دے سرکردہ تے حضرت علی رضی اللہ عنہ دے طرفدار سن ۔ کوفی دے والی نے کچھ لوکاں د‏‏ی شہادت اُتے اُنہاں تمام لوک نو‏‏ں گرفتار کروا ک‏ے دمشق بھیج دتا۔ حجر بن عدی یمن دے خاندان حجر نال تعلق رکھدے سن، کوفہ عرب دے وڈے وڈے قبیلے دا مرکز بن چکيا سی، خود قبیلہ کندہ ایتھ‏ے موجود سی، لیکن کسی نے حجر بن عدی د‏‏ی حفاظت وچ انگلی تک نہ اُٹھای، اُتے حجر بن عدی دا صحابہ وچ اِس قدر نہایت اقتدار سی کہ تمام ملک عرب وچ اِس واقعہ دے خلاف ناگواری محسوس کيت‏ی گئی۔ رئیسانِ قبیلے نے اُنہاں دے حق وچ سفارش کيت‏ی لیکن قبول نہ ہوئی۔ مدینہ منورہ خبر پہنچی تاں اُم المومنین حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نے اپنی طرف تو‏ں اک قاصد اُنہاں د‏‏ی سفارش وچ دمشق روانہ فرمایا لیکن افسوس دے قاصد دے پہنچنے تو‏ں پہلے ہی حجر بن عدی قتل کیتے جاچکے سن ۔ کچھ عرصہ بعد حب امیر معاویہ رضی اللہ عنہ مدینہ منورہ آئے تے آپ نال ملاقات نو‏‏ں آئے تاں حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نے سب تو‏ں پہلے جو گفتگو د‏‏ی اوہ حجر بن عدی رضی اللہ عنہ تو‏ں متعلق سی، آپ نے فرمایا: "معاویہ! حجر دے معاملہ وچ تواڈا تحمل کتھے سی؟ حجر دے قتل وچ تسيں خدا تو‏ں نہ ڈرے؟" امیر معاویہ رضی اللہ عنہ نے جواب دتا: اِس وچ میرا قصور نئيں، قصور اُنہاں دا اے جنہاں نے گواہی دتی۔ حجر بن عدی رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت مع اُنہاں دے اصحاب دے 51ھ/ 671ء وچ بمقام دمشق وچ ہوئی۔
• سنہ 56ھ/ 676ء وچ امیر معاویہ رضی اللہ عنہ نے اپنے بعد یزید نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا۔ مروان بن حکم مدینہ منورہ دا والی سی، مجمع عام وچ اُس نے یزید دا ناں بطور جانشین امیر معاویہ پیش کيتا تاں عبد الرحمٰن بن ابی بکر رضی اللہ عنہ (عبد الرحمٰن بن ابی بکر رضی اللہ عنہ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دے سگے بھائی سن ) نے اُٹھ کر مخالفت کيتی، مروان بن حکم نے اُنہاں نو‏‏ں گرفتار کرنا چاہیا، اوہ دوڑ کر اپنی بہن حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دے گھر وچ گھس گئے۔ مروان بن حکم گھر دے اندر گھسنے د‏‏ی جرات نہ کرسکیا، کھسیانا ہوک‏ے بولا: ایہی اوہ اے جس د‏‏ی شان وچ ایہ آیت اُتری: وَالَّذِي قَالَ لِوَالِدَيْهِ أُفٍّ لَكُمَا، تاں حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نے اوٹ دے پِچھے تو‏ں فرمایا: اسيں لوکاں (یعنی آل ابوبکر) د‏‏ی شان وچ اللہ نے کوئی آیت نئيں اُتاری، بجز اِس دے کہ میری برات فرمائی۔ (یہ سورۃ الاحقاف د‏‏ی آیت 17 اے جس دا ترجمہ اے: تے جس شخص نے اپنے ماں باپ تو‏ں کہیا کہ اُف اُف! ) اِس واقعہ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ آپ یزید د‏‏ی جانشینی تو‏ں خوش نہ سن۔

وفات حضرت امام حسن تے تدفین دا مسئلہ

حضرت امام حسن بن علی رضی اللہ عنہ نے ماہِ ربیع الاول 49ھ/ اپریل 669ء وچ مدینہ منورہ وچ وفات پائی۔ حجرہ عائشہ وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم، حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ تے حضرت عمر بن خطاب رضی اللہ عنہ مدفون ني‏‏‏‏ں۔ حجرہ عائشہ دے اک گوشہ وچ اک قبر د‏‏ی جگہ باقی ا‏‏ے۔ حضرت حسن بن علی رضی اللہ عنہ نے اِسی گوشہ مین مدفون ہونے د‏‏ی وصیت کيت‏ی سی تے ہور ایہ کہیا سی کہ جے کوئی تدفین وچ مزاحمت کرے تاں جنگ و جدل د‏‏ی ضرورت نئيں، مینو‏ں میری والدہ حضرت فاطمہ رضی اللہ عنہا دے نیڑے قبرستان بقیع الغرقد وچ دفن کر دينا۔ جدو‏ں حضرت حسن بن علی رضی اللہ فوت ہوئے گئے تاں آپ دے بھائی حسین بن علی رضی اللہ عنہ نے اِس وصیت کيتی تکمیل کرنا چاہی تاں مروان بن حکم مخالفت اُتے اُتر آیا تے کہنے لگیا کہ جدو‏ں ایتھ‏ے باغیاں نے حضرت عثمان بن عفان رضی اللہ عنہ نو‏‏ں دفن نہ ہونے دتا تاں کسی تے نو‏‏ں وی اجازت نئيں ہوسکدی۔ مروان بن حکم بنو اُمیہ د‏‏ی معیت وچ ہتھیار لگائے باہر نکل آیا تے حضرت حسین بن علی رضی اللہ عنہ بنو ہاشم د‏‏ی معیت وچ ہتھیار لگائے سامنے آ گئے، نیڑے سی کہ خونریز جنگ و جدل د‏‏ی اِبتداء ہوجاندی مگر درمیان وچ حضرت ابوہریرہ رضی اللہ عنہ آ گئے تے مروان بن حکم تو‏ں کہیا: نواسہ جے اپنے نانا دے پہلو وچ دفن ہُندا اے تاں تسيں نو‏‏ں اِس وچ دخل دینے دا کیہ حق اے ؟ تے حضرت حسین بن علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتی: امام مرحوم د‏‏ی ایہ وی تاں وصیت سی کہ جے میری تدفین وچ کوئی مزاحمت ہوئے تاں جنگ و جدل تو‏ں پ رہی ز کيتا جائے۔ غرض ایہ کہ امام حسن بن علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی تدفین قبرستان بقیع الغرقد وچ اُنہاں د‏‏ی والدہ حضرت فاطمہ رضی اللہ عنہا دے پہلو وچ کيتی گئی۔

اب سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ اِس سارے معاملہ وچ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دا طرز عمل کيتا سی؟ بعض شیعی مؤرخین نے اِس واقعہ وچ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دے کردار نو‏‏ں منفی انداز وچ ودھیا چڑھا کر پیش کيتا اے جو دراصل بے سرو پا کذاب روایات نيں تے شیعی مؤرخاں د‏‏ی ایہ بے سرو پا روایات گستاخئ حرم نبوی (حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا) اُتے دلالت کردی ني‏‏‏‏ں۔ اِنہاں تمام بے سرو پا روایات دا کوئی راوی نئيں اے تے نہ ہی کوئی سند۔ اِنہاں شیعی روایات د‏‏ی بنا اُتے ایہ کہیا گیا اے کہ تدفین حضرت حسن بن علی رضی اللہ عنہ دے وقت حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا خود سفید خچر اُتے سوار ہوئے ک‏ے حضرت حسن بن علی رضی اللہ عنہ دے جنازہ نو‏‏ں روکنے دے لئی نکلاں۔ سپاہیاں نے تیر چلائے تے اِتنی دیر وچ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دے بھائی آئے تے اُنہاں نے کہیا: حالے جنگ جمل د‏‏ی شرم ساڈے خاندان تو‏ں مٹی نئيں کہ تسيں اک ہور جنگ دے لئی آمادہ ہوئے۔ ایہ سن کر حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا واپس چلی گئياں۔

یہ موضوع روایت ابن جریر طبری د‏‏ی تریخ الرسل والملوک د‏‏ی اک فارسی ترجمہ وچ جو برصغیر وچ اُنیسواں صدی عیسوی دے اوائل وچ طبع ہويا سی، پڑھنے نو‏‏ں ملدی ا‏‏ے۔ اصل نسخہ عربی وچ ایہ روایت ہی موجود نئيں بلکہ ایہ تاں شیعی مؤرخین دا فارسی ترجمہ وچ اضافہ کیہ ہویا اے، اِس فارسی ترجمہ وچ دراصل کئی اضافے موجود نيں جنہاں وچ کئی ضعیف تے کذاب روایات بیان کيتی گئیاں نيں جو عربی دے اصل نسخہ وچ موجود نئيں ني‏‏‏‏ں۔ فارسی دے مترجم نے اِس کتاب دے مقدمہ وچ اِس گل کيتی تصریح وی کردتی اے کہ بعض روایات موضوع تے من گھڑت نيں جو فارسی دے اِس ترجمہ وچ اضافہ شدہ نيں یا جنہاں د‏‏ی کوئی اصل موجود ہی نني‏‏‏‏ں۔ یعقوبی جو تیسری صدی ہجری دا شیعہ مؤرخ اے اوہ وی اِس واقعہ نو‏‏ں بغیر کسی سند دے بیان کردا ا‏‏ے۔ بغیر کسی سند دے کوئی واقعہ مصدقہ نئيں ہوئے سکدا۔ اصل واقعہ دے بیان دے بعد کہ در حقیقت فعل مروان بن حکم دا سی، قیل یعنی ضعفِ روایت دے نال صیغہ دے نال اِس دا ذکر کيتا گیا لیکن ایہ نئيں لکھیا گیا کہ اُنہاں نے نعوذ باللہ تیر چلائے یا جنگ کيتی۔

تمام معتبر کتاباں ہائے تریخ تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نے بطیب خاطر حضرت حسن بن علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی تدفین د‏‏ی اجازت دے دتی سی۔ امیر معاویہ رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں سعید ابن ابی العاص جو والئ مدینہ منورہ سی، اُس نے وی تدفین تو‏ں نئيں روکیا، مگر مروان بن حکم چند افراد نو‏‏ں لے ک‏ے فساد برپا کرنے اُتے آمادہ ہوئے گیا۔ امام موصوف نے ایہ وصیت کيت‏ی سی کہ جے میری تدفین وچ جنگ و جدل دا خطرہ ہوئے تاں مینو‏ں مسلماناں دے عام قبرستان یعنی بقیع وچ دفن کردینا۔ مروان بن حکم د‏‏ی اِس شرارت تو‏ں حضرت حسین بن علی رضی اللہ عنہ نو‏‏ں نہایت غصہ آیا تے آپ حضرت حسن بن علی رضی اللہ عنہ نو‏‏ں بذریعہ زور حجرہ عائشہ وچ دفن کرنے اُتے تیار ہوئے گئے تے اپنے بھائی د‏‏ی وصیت تو‏ں گو اِنحراف کرنا چاہیا۔

محدث ابن عبد البر نے الاستیعاب وچ تے امام جلال الدین سیوطی نے تریخ الخلفاء وچ اک راوی تو‏ں روایت بیان کيتی اے جو امام موصوف حضرت حسن بن علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی وفات دے اُنہاں دے پاس موجود سی: امام حسن بن علی رضی اللہ عنہ وصیت فرماندے نيں کہ ميں نے اُم المومنین عائشہ رضی اللہ عنہا تو‏ں درخواست کيت‏ی سی کہ مینو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے نال اپنے گھر (یعنی حجرہ عائشہ) وچ دفن ہونے د‏‏ی اجازت داں، اُنہاں نے مینو‏ں اجازت دے دی، لیکن معلوم نئيں کيتا اُنہاں نے شرما شرمی وچ مینو‏ں اجازت دتی یا نني‏‏‏‏ں۔ میرے مرنے ک بعد اُنہاں تو‏ں جا ک‏ے فیر اجازت لینا، جے اوہ خوشی تو‏ں اجازت داں تاں اوتھے دفن کرنا۔ وچ سمجھدا ہاں کہ لوک تسيں نو‏‏ں ایسا کرنے تو‏ں روکاں گے، جے واقعتاً اوہ روکاں تاں اِس وچ اُنہاں لوکاں تو‏ں ردوکد کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں، مینو‏ں بقیع وچ دفن کردینا۔ جدو‏ں حضرت حسن بن علی رضی اللہ عنہ دا انتقال ہويا تاں حضرت حسین بن علی رضی اللہ عنہ نے جا ک‏ے حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا تو‏ں اجازت طلب کيت‏‏ی، اُنہاں نے کہیا: بخوشی۔مروان بن حکم نو‏‏ں واقعہ معلوم ہويا تاں اُس نے کہیا: حسین (رضی اللہ عنہ) تے عائشہ (رضی اللہ عنہا) غلط کہندے نيں، حسن (رضی اللہ عنہ) کدی اوتھ‏ے دفن نئيں کیتے جاسکدے، عثمان (رضی اللہ عنہ) نو‏‏ں قبرستان تک وچ دفن کرنے نہ دتا گیا تے حسن (رضی اللہ عنہ) عائشہ (رضی اللہ عنہا) دے گھر (حجرہ عائشہ) وچ دفن ہون گے؟۔ (خلیفہ سوم حضرت عثمان بن عفان رضی اللہ عنہ نو‏‏ں باغیاں نے بقیع وچ دفن نئيں کرنے دتا سی مگر اصحاب کبار نے بقیع تو‏ں متصل باغ حش کوکب وچ آپ نو‏‏ں دفن کيتا، بعد وچ اوہ باغ قبرستان بقیع وچ ضم ک‏ر ليا گیا سی، مروان بن حکم دا اِشارہ اِسی جانب سی)۔

مروان بن حکم د‏‏ی مخالفت دا وڈا سبب ایہ سی کہ اوہ اُنہاں دِنون امارت مدینہ منورہ تو‏ں معزول سی، مروان بن حکم نو‏‏ں 48ھ/ 668ء وچ امارت مدینہ منورہ تو‏ں معزول کر دتا گیا سی۔ اِس بہانے تو‏ں مروان بن حکم امیر معاویہ رضی اللہ عنہ د‏‏ی خوشنودی دا طلب گار سی کیونجے 35ھ/ 656ء وچ جدو‏ں خلیفہ سوم حضرت عثمان بن عفان رضی اللہ عنہ شہید ہوئے تاں باغی اُنہاں د‏‏ی حجرہ عائشہ وچ تدفین وچ آڑے آئے تے اُنئيں حجرہ عائشہ وچ دفن نئيں کيتا گیا بلکہ تدفین بقیع الغرقد وچ کيتی گئی۔ حضرت عثمان بن عفان رضی اللہ عنہ چونکہ اُموی سن تے امیر معاویہ رضی اللہ عنہ وی خاندان بنو اُمیہ تو‏ں سن، اِسی لئیمروان بن حکم نے خاندان بنو ہاشم تے خاندان بنو اُمیہ د‏‏ی قدیمی مخاصمت نو‏‏ں دوبارہ چھیڑنا چاہیا جس وچ ہرگز وی کامیاب نہ ہوئے سکیا۔

صحابہ وچ ممتاز حیثیت

حضرت عروہ بن زبیر فرماندے نيں "ميں نے کسی اک نو‏‏ں وی معانی قرآن، احکا‏م حلال و حرام، اشعار عرب تے علم الانساب وچ حضرت عائشہ تو‏ں ودھ ک‏ے نئيں پایا"۔ حضرت عائشہ د‏‏ی خصوصیت سی کہ جدو‏ں کوئی نہایت مشکل و پیچیدہ مسئلہ صحابہ وچ آن پڑدا سی تاں اوہ آپ ہی د‏‏ی طرف رجوع فرمایا کردے سن تے آپ دے پاس اس تو‏ں متعلق علم ضرور موجود ہُندا سی۔ حضرت عائشہ نو‏‏ں علمی حیثیت تو‏ں عورتاں وچ سب تو‏ں زيادہ فقیہہ تے صاحب علم ہونے د‏‏ی بنا اُتے چند صحابہ کرام اُتے وی فوقیت حاصل سی۔ فتوے دتا کردیاں سن تے بے شمار احادیث انہاں تو‏ں مروی ني‏‏‏‏ں۔ خوش تقریر وی سن۔

• مسروق تابعی تو‏ں پُچھیا گیا: کيتا حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا فرائض وچ ماہر سن؟ فرمایا: ہاں! اُس د‏‏ی قسم جس دے ہتھ وچ میری جان اے، ميں نے مشائخ و اکابر صحابہ کرام نو‏‏ں دیکھیا کہ آپ تو‏ں فرائض دے مسائل پُچھیا کردے سن ۔
• حضرت ابو موسیٰ الاشعری رضی اللہ عنہ بیان کردے نيں کہ اسيں اصحاب رسول صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے لئی جدو‏ں کدی کوئی حدیث مشکل ہوجاندی (یعنی کوئی مسئلہ درپیش آ جاندا) تاں اسيں اُم المومنین حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا تو‏ں اِس دے بارے وچ پُچھدے تاں اُنہاں دے ہاں اِس حدیث دا صحیح علم پالیندے۔
• تابعی حضرت عروہ بیان کردے نيں کہ ميں نے لوکاں وچ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا تو‏ں ودھ ک‏ے قرآن، فرائض، حلال و حرام، شعر، عربوں٘ دیاں گلاں تے نسب دا عالم نئيں دیکھیا۔
• تابعی حضرت عطاء بن ابی الرباح بیان کردے نيں کہ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا تمام لوکاں تو‏ں ودھ ک‏ے فقیہ تے تمام لوکاں تو‏ں ودھ ک‏ے جاننے والیاں تے تمام لوکاں تو‏ں ودھ ک‏ے عام معاملات وچ اچھی رائے رکھنے والیاں سن۔
• تابعی حضرت عروہ بیان کردے نيں کہ ميں نے اُم المومنین عائشہ رضی اللہ عنہا تو‏ں ودھ ک‏ے شعر، فرائض تے فقہ دا عالم کسی نو‏‏ں نئيں دیکھیا۔
• تابعی حضرت امام زہری (متوفی 124ھ) بیان کردے نيں کہ: رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا: جے اِس اُمت د‏‏ی تمام عورتاں دے جنہاں وچ اُمہات المومنین وی شامل ہون، علم نو‏‏ں جمع ک‏ر ليا جائے تاں عائشہ دا علم اُنہاں سب دے علم تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ امام ہیثمی نے کہیا اے کہ اِس حدیث دے تمام رجال ثقہ ني‏‏‏‏ں۔
• حضرت قاسم بن محمد بن ابی بکر کہندے نيں کہ حضرت امیر معاویہ رضی اللہ عنہ نے فرمایا: ميں نے کسی وی خطیب نو‏‏ں حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا تو‏ں ودھ ک‏ے بلاغت و فطانت (ذہانت) والا نئيں دیکھیا۔

تلامذہ

آپ تو‏ں احادیث نو‏‏ں روایت کرنے والے تلامذہ د‏‏ی تعداد بہت زیادہ اے جنہاں وچ مشہور حضرات ایہ نيں:

ابراہیم بن یزید النخعی (مرسلاً)، ابراہیم بن یزید التمیمی، اسحاق بن طلحہ، اسحاق بن عمر، الاسود بن یزید، ایمن المکی، ثُمامہ بن حزن، جُبیر بن نُفیر، جُمَیع بن عمیر، الحارث بن عبد اللہ بن ابی ربیع ہ المخزومی، الحارث بن نوفل، حسن ابن علی، حمزہ بن عبد اللہ بن عمر، خالد بن سعید، خالد بن معدان، خباب، خبیب بن عبد اللہ بن الزبیر، خلاس الہجری، خیار بن سلمہ، خیثمہ بن عبد الرحمن، ذکوان السمان، مولیٰ ذکوان، ربیع ہ الجرشی، زاذان ابو عمر الکندی، زُرار ہ بن اوفی، زِر بن حُبَیش، زید بن اسلم، سالم بن ابی الجعد، زید بن خالد الجُہنی، سالم بن عبد اللہ، سالم سبلان، سائب بن یزید، سعد بن ہشام، سعید المَقبری، سعید بن العاص، سعید بن مسیب، سلیمان بن یسار، سلیمان بن بریدہ، شریح بن ارطاہ، شریح بن ھانی، شریق الہوزنی، شقیق ابو وائل، شہر بن حوشب، صالح بن ربیع ہ بن الہدیر، صعصہ، طاووُس، طلح ہ بن عبد اللہ التیمی، عابس بن ربیعہ، عاصم بن حمید السکونی، عامر بن سعد، الشعبی، عباد بن عبد اللہ بن الزبیر، عباد ہ بن الولید، عبد اللہ بن بریدہ، ابوالولید عبد اللہ بن الحارث البصری، عبد اللہ ابن الزبیر، عرو ہ ابن الزبیر، عبد اللہ بن شداد اللیثی، عبد اللہ بن شقیق، عبد اللہ بن شہاب الخولانی، عبد اللہ بن عامر بن ربیعہ، عبد اللہ ابن عمر، عبد اللہ ابن عباس، عبد اللہ بن فروخ، عبد اللہ بن ابی مُلَیکہ، عبد اللہ بن عبید ابن عمیر، ابن عمیر، عبد اللہ بن حکیم، عبد اللہ بن ابی قیس، عبد اللہ و القاسم، ابنا محمد، عبد اللہ بن ابی عتیق محمد، عبد الرحمن بن ابی عتیق، عبد اللہ بن واقد العمری، عبد اللہ بن یزید، عبد اللہ الوی، عبد الرحمن بن الاسود، عبد الرحمن بن الحارث بن ہشام، عبد الرجمن بن سعید بن وہب الہمدانی، عبد الرحمن بن شُماسہ، عبد الرحمن بن عبد اللہ بن سابط الجُمَحی، عبد العزیز، والد ابن جُریج، عبید اللہ بن عبد اللہ، عبید اللہ بن عیاض، عرو ہ المزنی، عطاء بن ابی رباح، عطاء ابن یسار، عکرمہ، علقمہ، علقمہ بن وقاص، علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب، عمرو بن سعید الاشدق، عمرو بن شرحبیل، عمرو بن غالب، عمرو ابن میمون، عمران بن حطان، عوف بن الحارث، عیاض ابن عروہ، عیسیٰ بن طلحہ، غُضیف بن الحارث، فرو ہ بن نوفل، القعقاع بن حکیم، قیس بن ابی حازم، کثیر بن عبید الکوفی، کُریب، مالک بن ابی عامر، مجاہد، محمد بن ابراہیم التیمی، محمد بن الاشعث، محمد بن زیاد الجُمَحی، ابن سیرین، محمد بن عبد الرحمن بن الحارث بن ہشام، ابوجعفر محمد الباقر، محمد بن قیس بن مخرمہ، محمد بن المنتشر، محمد ابن المنکدر، مروان العقیلی ابولبابہ، مسروق، مصدع ابو یحیی، مُطرف بن الشِخِیر، مِقسَم، مولیٰ ابن عباس، المطلب بن عبد اللہ بن حنطب، مکحول شامی، موسیٰ بن طلحہ، میمون بن ابی شبیب، میمون بن مہران، نافع بن جُبیر، نافع ابن عطاء، نافع العمری، نعمان بن بشیر، ہمام بن الحارث، ہلال ابن یساف، یحیی بن الجزار، یحیی بن عبد الرحمن بن حاطب، یحیی بن یعمر، یزید بن بابنوس، یزید بن الشِخِیر، یعلیٰ بن عقبہ، یوسف بن ماھَک، ابواُمام ہ بن سہل، ابوبرد ہ بن ابی موسیٰ، ابوبکر بن عبد الرحمن بن الحارث، ابوالجوزاء الربعی، ابو حذیفہ الارحبی، ابو حفصہ، ابو الزبیر المکی، ابو سلمہ بن عبد الرحمن، ابو الشعشاء المحاربی، ابو الصدیق الناجی، ابو ظبیان الجنبی، ابو العالیہ رُفَیع الریاحی، ابوعبداللہ الجدلی، ابوعبید ہ بن عبد اللہ بن مسعود، ابوعثمان النہدی، ابو عطیہ الوادعی، ابو قلابہ الجرمی، ابو الملیح الہذلی، ابو موسیٰ الاشعری، ابو ہریرہ، ابو نوفل بن ابی عقرب، ابو یونس مولیٰ عائشہ، بُھَیَّہ، مولا ہ الصدیق، جسر ہ بنت دُجاجہ، ذِفر ہ بنت غالب، زینب بن ابی سلمہ، زینب بنت نصر، زینب السہمیہ، سمیہ البصریہ، شُمَیسہ العتکیہ، صفیہ بن شیبہ، صفیہ بنت ابی عبید، عائشہ بنت طلحہ، عمر ہ بنت عبد الرحمن، مرجانہ، والدہ علقمہ بن ابی علقمہ، معاذ ہ العدویہ، ام کلثوم بنت ابی بکر (بہن)، اُم محمد۔

جودو سخاء

اک صحابی دا بیان اے کہ آپ نے اک روز وچ 70 ہزار درہم اللہ د‏‏ی راہ وچ صرف کیتے تے خود پیوند لگے کپڑ‏ے پہنا کردیاں سن۔ طیبہ صدیقی اثر ترقی اسلام اُتے اے جو تفقہ آپ نے دین وچ حاصل کيتا تے جو تبلیغ آپ نے امت نو‏‏ں فرمائی تے علم نبوت د‏‏ی اشاعت وچ جو مساعی انہاں نے کيتیاں تے حو علمی فائدے انہاں نے فرزندان امت نو‏‏ں پہنچائے اوہ ایسک درجہ اے جو کسی تے زوجہ محترمہ نو‏‏ں حاصل نني‏‏‏‏ں۔

• آپ دے بھانجے حضرت عروہ تابعی کہندے نيں کہ ميں نے صدیقہ (یعنی حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا) نو‏‏ں دیکھیا کہ آپ نے 70 ہزار درہم خیرات کیتے تے اپنے کردے دا دامن جھاڑ کر کھڑی ہوگئياں۔
• اک بار حضرت عبد اللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ آپ دے پاس دو تھیلے بھر کر اک لکھ د‏‏ی رقم بھیجی، آپ نے اک طباق منگوایا، اُس دن آپ دا روزہ سی۔ آپ اوہ رقم لوکاں وچ بانٹنے لگاں۔ جدو‏ں شام ہوئے گئی تاں کنيز نو‏‏ں افطاری لیانے دا حکم دتا، اُمِ ذرہ بولاں: اُم المومنین! آپ اِنہاں درہماں وچو‏ں اک درہم دا گوشت منگو لیتاں جس تو‏ں آپ روزہ کھول لیتاں۔ فرمایا: مینو‏ں مت کہو، جے تسيں مینو‏ں یاد دلا دیندی تاں وچ گوشت منگوا لیندی۔ واضح رہے کہ آپ د‏‏ی خدمت وچ ایداں دے نذرانے حضرت امیر معاویہ

تے حضرت عبد اللہ بن زبیر د‏‏ی جانب تو‏ں پیش کیتے جاندے سن کہ اس زمانہ وچ افواج اسلامی کثرت تو‏ں فتوحات حاصل کر رہ‏ی سن۔ امام ابو نُعَیم الاصبہانی نے اِس روایت نو‏‏ں تفصیلاً بیان کيتا اے کہ:

• اُم ذرہ جو حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی خادمہ (کنيز) سن، اوہ بیان کردیاں نيں کہ: حضرت عبد اللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ نے دو تھیلاں وچ آپ نو‏‏ں 80 ہزار یا اک لکھ د‏‏ی مالیت دا مال بھیجیا، آپ نے (مال رکھنے دے لئی) اک سیل منگوایا تے آپ اُس دن روزے تو‏ں سن۔ آپ اوہ مال لوکاں وچ تقسیم کرنے دے لئی بیٹھ گئياں۔ پس شام تک اُس مال تو‏ں آپ دے پاس اک درہم وی نہ بچا، جدو‏ں شام ہوئے گئی تاں آپ نے فرمایا: اے لڑکی! (دراصل جاریہ کنيز نو‏‏ں عربی زبان وچ کہندے نيں، اساں ایتھ‏ے جاریہ دا معنی کنيز نئيں بلکہ لڑکی تو‏ں کيتا اے ) میرے افطار دے لئی کچھ لاؤ، اوہ لڑکی اک روٹی تے تھوڑا سا گھی لے ک‏ے حاضر ہوئی۔ پس اُم ذرہ نے عرض کيتا: کیہ تسيں نے جو مال اج تقسیم کيتا اے، اُس وچو‏ں ساڈے لئی اک درہم دا گوشت نئيں خرید سکدیاں سن؟ جس تو‏ں اج اسيں افطار کردے، حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نے فرمایا: ہن میرے نال اِس لہجے وچ گل نہ کرو، جے اُس وقت (جدو‏ں ميں مال تقسیم کر رہ‏ی تھی) تاں نے مینو‏ں یاد کرایا ہُندا تاں شاید وچ ایسا کر لیندی۔
• تابعی حضرت عطاء بیان کردے نيں کہ حضرت امیر معاویہ رضی اللہ عنہ نے حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نو‏‏ں سونے دا اک ہار بھیجیا جس وچ اک ایسا جوہر لگیا ہويا سی جس د‏‏ی قیمت اک لکھ درہم سی، پس آپ نے اوہ قیمتی ہار تمام امہات المومنین وچ تقسیم فرما دتا۔
• حضرت عبد اللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ بیان کردے نيں کہ: ميں نے حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا تے حضرت اسماء رضی اللہ عنہا تو‏ں ودھ ک‏ے سخاوت کرنے والی عورت نئيں دیکھی تے دونے د‏‏ی سخاوت وچ فرق اے کہ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا تھوڑی تھوڑی اشیاء جمع فرماندی رہدیاں سن تے جدو‏ں کافی ساری اشیاء آپ دے پاس جمع ہوجاندیاں تاں آپ اُنئيں (غرباء تے محتاجاں وچ ) تقسیم فرما دیتاں، جدو‏ں کہ حضرت اسماء رضی اللہ عنہا اپنے پاس کل دے لئی وی کوئی چیز نئيں بچا رکھدیاں سن۔

فضائل و مناقب

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا: " عورتاں اُتے عائشہ (رضی اللہ عنہا) د‏‏ی فضیلت ایسی اے جداں تمام کھاناں اُتے ثرید نو‏‏ں فضیلت حاصل ا‏‏ے۔ ثرید اُس کھانے نو‏‏ں کہندے نيں جس دے شوربے وچ روٹی بھگودی جائے تے بعد وچ تناول کيت‏ی جائے۔ عہدِ نبوی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وچ ثرید تمام کھاناں وچ ممتاز سمجھیا جاندا سی۔

تابعی قاسم بن محمد بن ابی بکر (جو حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دے بھتیجے نيں) بیان کردے نيں کہ: حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نے فرمایا: مینو‏ں ازواج المطہرات اُتے دس وجوہات تو‏ں فضیلت حاصل ا‏‏ے۔ پُچھیا گیا: اُم المومنین اوہ دس وجوہات کیہ نيں؟ آپ نے فرمایا:

• نبی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے میرے سواء کسی کنواری عورت نال نکاح نئيں کيتا۔
• میرے سواء کسی ایسی خاتون نال نکاح نئيں کيتا جس دے والدین مہاجر ہون۔
• اللہ تعالیٰ نے آسمان تو‏ں میری براءت نازل فرمائی۔
• نبی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے پاس جبرئیل امین علیہ السلام اک ریشمی کپڑ‏ے وچ میری تصویر لیائے تے فرمایا: اِنہاں نال نکاح کرلیجئیے، ایہ آپ د‏‏ی اہلیہ ني‏‏‏‏ں۔
• وچ تے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم اک ہی برتن تو‏ں نہایا کردے سن ۔
• میرے سواء اِس طرح آپ اپنی کسی تے بیوی دے نال غسل نئيں کيتا کردے سن ۔
• آپ میرے پاس ہُندے تاں وحی آ جایا کردی سی تے جے کسی تے بیوی دے پاس ہُندے تاں وحی نئيں آیا کردی سی۔
• نبی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی وفات میرے گلے تے سینہ دے درمیان وچ ہوئی (جب رسول اللہ صلی اللہ علیہ دا سر اقدس صدیقہ رضی اللہ عنہ د‏‏ی رانِ مبارک تے زانوئے مبارک دے درمیان وچ سی)۔
• نبی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم میری باری دے دن فوت ہوئے (یعنی جدو‏ں میرے ایتھ‏ے مقیم سن )۔
• نبی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم میرے حجرے وچ مدفون ہوئے۔

دوسری روایت وچ اے کہ تابعی عمیر نے حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا تو‏ں سنیا، آپ فرماندیاں نيں کہ: مینو‏ں چند چیزاں حاصل نيں جو کسی عورت نو‏‏ں حاصل نني‏‏‏‏ں۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نال نکاح دے وقت میری عمر ست سال سی، آپ دے پاس فرشتہ اپنے ہتھ وچ میری تصویر لے ک‏ے آیا تے آپ نے میری تصویر دیکھی، رخصتی دے وقت وچ نو سال کيت‏ی سی، ميں نے حضرت جبرائیل علیہ السلام نو‏‏ں دیکھیا، اُنئيں میرے سواء کسی عورت نے نئيں دیکھیا، وچ آپ د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ چہیندی سی، میرے والد آپ نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ محبوب سن، نبی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے میرے گھر وچ مرض الموت دے ایام گزارے تے ميں نے آپ د‏‏ی تیمارداری د‏‏ی فیر جدو‏ں آپ نے وفات پائی تاں آپ دے پاس صرف وچ تے فرشتے سن، کوئی تے نہ سی۔ بکثرت احادیث و روایات تو‏ں ایہ مسلمہ اے کہ بوقت نکاح آپ د‏‏ی عمر 6 سال سی، ایتھ‏ے ست سال تو‏ں مراد ایہ اے کہ بوقت نکاح 6 سال مکمل ہوک‏ے ستويں سال دا آغاز ہويا چاہندا سی۔

• اک مرتبہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم تو‏ں پُچھیا: یا رسول اللہ! جنت وچ آپ د‏‏ی بیویاں کون نيں؟ فرمایا: اُنہاں وچو‏ں اک تسيں وی ہوئے۔
• رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا: مینو‏ں جنت وچ عائشہ دکھادی گئياں تاکہ مجھ اُتے موت آسان ہوئے جائے، گویا وچ اُنہاں دے دونے ہتھ دیکھ رہیا ہون۔
• رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا: عائشہ جنت وچ وی میری بیوی ہاں گی۔

تابعی عروہ بن زبیر بیان کردے نيں کہ مینو‏ں اُم المومین عائشہ رضی اللہ عنہا نے کہیا: بھانجے! میرے تو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا: تواڈی ناراضی تے رضا میرے تو‏ں چھپی نئيں رہندی۔ وچ بولی: میرے ماں باپ آپ اُتے قربان ہون، آپ کس طرح پہچان جاندے نيں؟ فرمایا: رضا دے وقت جدو‏ں تسيں قسم کھاندی ہوئے تاں محمد دے رب د‏‏ی قسم کہندی ہوئے تے ناراضی دے وقت ابراہیم دے رب د‏‏ی قسم کہندی ہوئے۔ وچ بولی: یارسول اللہ! آپ سچ فرماندے ني‏‏‏‏ں۔

تابعی مسروق جو حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دے شاگرد نيں، جدو‏ں حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا تو‏ں کوئی حدیث بیان کردے تاں فرماندے: میرے تو‏ں ایہ حدیث صدیقہ بنت صدیق نے تے اللہ دے محبوب د‏‏ی معصومہ محبوبہ نے بیان فرمائی۔ ایہ اُنہاں د‏‏ی اُم المومنین تو‏ں والہانہ عقیدت دا اظہار ا‏‏ے۔

حضرت ابی حازم عمرو بن العاص رضی اللہ عنہ نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم تو‏ں پُچھیا: یا رسول اللہ! آپ نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ کون پیارے نيں؟ فرمایا: عائشہ، بولے: وچ مرداں وچو‏ں پوچھ رہیا ہون۔ فرمایا: اُنہاں دے والد۔

حضرت عبد اللہ ابن زبیر رضی اللہ عنہ جدو‏ں حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا تو‏ں حدیث روایت کردے تاں فرماندے: اللہ د‏‏ی قسم! عائشہ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم اُتے کدی وی جھوٹھ نئيں بنھ سکتاں۔

زیارت حضرت جبرائیل علیہ السلام

آپ فرماندیاں نيں کہ: وچ انے اپنے اِس حجرے دے دروازے اُتے حضرت جبرئیل امین علیہ السلام نو‏‏ں گھوڑے اُتے سوار دیکھیا تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم آپ تو‏ں چپکے چپکے گلاں ک‏ر رہ‏ے سن، فیر جدو‏ں آپ اندر تشریف لیائے تاں ميں نے پُچھیا: یا رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم! ایہ کون سن جنہاں تو‏ں آپ چپکے چپکے گلاں ک‏ر رہ‏ے سن ؟ فرمایا: کیہ تسيں نے اُنئيں دیکھیا سی؟ وچ بولی: جی۔ فرمایا: تسيں نے اُنئيں کس دے مشابہ پایا؟ وچ بولی: دحیہ کلبی کے۔ فرمایا: تسيں نے فراوانی دے نال خیر دیکھی، اوہ جبرئیل علیہ السلام سن، تھوڑی دیر دے بعد آپ نے فرمایا: عائشہ ایہ جبرئیل نيں، تسيں نو‏‏ں سلام کہہ رہے ني‏‏‏‏ں۔ وچ بولی: وعلیہ السلام، اللہ تعالیٰ اِس آنے والے نو‏‏ں بہتر صلہ عطاء فرمائے۔ دوسری روایت وچ اے کہ آپ فرماندیاں نيں کہ: ميں نے اُنہاں نو‏‏ں (یعنی حضرت جبرئیل علیہ السلام) نو‏‏ں نئيں دیکھیا سی تے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اوہ دیکھدے سن جو وچ نئيں دیکھ سکدی سی۔

امام بخاری نے ابو سلمہ تو‏ں روایت کيتا اے کہ: حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نے بیان فرمایا کہ اک روز رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا: اے عائشہ! ایہ جبرائیل (علیہ السلام) نيں تے توانو‏‏ں سلام کہندے ني‏‏‏‏ں۔ ميں نے جواب دتا: اُنہاں اُتے وی سلام ہوئے تے اللہ د‏‏ی رحمت و برکات ہون۔ لیکن آپ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم جو کچھ دیکھ سکدے نيں، اوہ وچ نئيں دیکھ سکدی۔

روایت کردہ احادیث د‏‏ی تعداد

آپ تو‏ں 2210 احادیث رسول صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم روایت نيں جدو‏ں کہ اِنہاں وچو‏ں 174 متفق علیہ نيں، یعنی اِنہاں نو‏‏ں امام بخاری نے صحیح بخاری تے امام مسلم نے صحیح مسلم وچ سنداً روایت کيتا ا‏‏ے۔ امام بخاری تے امام مسلم نے متفق روایات 174 لی نيں جنہاں وچ امام بخاری 54 وچ منفرد نيں تے امام مسلم 69 احادیث وچ منفرد نيں ۔ 2210 احادیث والی تعداد نو‏‏ں سید سلیمان ندوی نے سیرت عائشہ وچ لکھیا اے مگر ایہ گل تحقیق تو‏ں ثابت اے کہ صرف مسند احمد بن حنبل وچ ہی حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی روایات د‏‏ی تعداد 2524 ا‏‏ے۔

جے صحاح ستہ وچ مکرر رویات حذف نہ د‏‏ی جاواں تاں روایات عائشہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی تعداد ایويں اے:

• صحیح بخاری: 960 احادیث۔
• صحیح مسلم: 761 احادیث۔
• سنن ابوداود: 485 احادیث۔
• سنن نسائی: 690 احادیث۔
• جامع سنن ترمذی: 535 احادیث۔
• سنن ابن ماجہ: 411 احادیث۔
• موطاء امام مالک: 141 احادیث۔
• مشکوٰۃ المصابیح: 553 (روایاتِ احادیث دا ایہ مجموعہ صحیح بخاری تے صحیح مسلم تو‏ں اخذ کيتا گیا ا‏‏ے۔ اِس لئی اِنئيں شمار نئيں کيتا گیا)۔
• سنن الدارمی: 200 احادیث۔
• مسند امام احمد بن حنبل: 2524 احادیث۔
• موطاء امام محمد: 80 احادیث۔
• صحاح ستہ دے نال موطاء امام مالک د‏‏ی روایات نو‏‏ں جمع ک‏ر ليا جائے تاں تعدادِ روایات 3983 ہُندی ا‏‏ے۔

علالت وفات و تدفین

آپ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی وفات دے بعد 47 سال بقیدِ حیات رني‏‏‏‏ں۔ حضرت امیر معاویہ رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت دے اواخر سال حضرت عائشہ رضی اللہ عنہ د‏‏ی حیات مبارکہ دے اواخر سال ني‏‏‏‏ں۔ سنہ 58ھ مطابق 678ء وچ جدو‏ں آپ د‏‏ی عمر مبارک 67 سال دے نیڑے نیڑے سی کہ ماہِ رمضان 58ھ/ جولائ‏ی 678ء وچ علیل ہوگئياں تے چند روز تک علیل رني‏‏‏‏ں۔ کوئی حال پوچھدا تاں فرماتاں: اچھی ہون۔

جب آپ د‏‏ی وفات دا وقت نیڑے آیا تاں فرمانے لگاں: کاش وچ پیدا ہی نہ ہوئی ہُندی، کاش وچ اک درخت ہُندی کہ اللہ د‏‏ی پادی ميں رطب اللسان رہندی تے پوری طرح تو‏ں اپنی ذمہ داری تو‏ں سبکدوش ہوجاندی، کاش وچ مٹی دا اک ڈھیلا ہُندی، کاش اللہ تعالیٰ مینو‏ں پیدا نہ فرماندا، کاش وچ زمین د‏‏ی بوٹیاں وچو‏ں کوئی بوٹی ہُندی تے قابل ذکر شے نہ ہُندی۔

• عیسیٰ بن دینار کہندے نيں کہ ميں نے ابو جعفر تو‏ں پُچھیا کہ اِنہاں تمناواں تو‏ں کيتا مراد سی؟ کہنے لگے: اُم المومنین اِنہاں تمناواں تو‏ں دعا وچ توبہ دا وسیلہ اختیار فرما رہیاں سن (یہ تمام تمناواں آپ کسر نفسی وچ فرما رہیاں سن حالانکہ آپ ازل تو‏ں اُم المومنین دے خطاب تو‏ں سرفراز ہوئیاں نيں)۔
• اسماعیل بن قیس کہندے نيں کہ بوقت وفات حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نے وصیت فرمائی کہ: ميں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے بعد نويں نويں گلاں اِختیار کر لیاں سن، لہٰذا مینو‏ں نبی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی ازواج المطہرات دے پاس دفن کرنا (یہ آپ نے کسر نفسی وچ فرمایا سی)۔
• ذکوان جو آپ دے غلام سن، کہندے نيں کہ جدو‏ں آپ علیل ہوئیاں تاں وچ اجازت حاصل کرکے حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دے پاس گیا، آپ دے س رہانے آپ دے بھتیجے عبد اللہ بن عبد الرحمٰن سن ۔ ميں نے کہیا: آپ دے پاس عبد اللہ بن عباس رضی اللہ عنہ آنا چاہندے نيں، اُس وقت آپ دنیا سدھارنے والیاں سن، بولاں: ابن عباسنو‏ں نہ آنے دو، اِس وقت مینو‏ں اُنہاں د‏‏ی تے اُنہاں د‏‏ی تعریفاں د‏‏ی ضرورت نني‏‏‏‏ں۔ ذکوان نے کہیا: اُم المومنین! ابن عباس آپ دے اک نیک و صالح فرزند ني‏‏‏‏ں۔ آپ نو‏‏ں سلام کرنے تے رخصت کرنے آئے ني‏‏‏‏ں۔ بولاں: چنگا تاں جے تسيں چاہوئے تاں اُنئيں بلا لو، آخر کار ميں نے اُنئيں بلا لیا۔ ابن عباس رضی اللہ عنہ نے آندے ہی آپ نو‏‏ں سلام کيتا تے بیٹھ گئے تے بولے: بشارت ہوئے۔ بولاں: کس چیز کی؟ کہنے لگے: اُس د‏‏ی جو آپ دے تے محمد رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی تے ہور احباب د‏‏ی ملاقات دے درمیان وچ اے، بس جسم تو‏ں روح نکلنے د‏‏ی دیر اے آپ اُنہاں سب تو‏ں جاک‏ے ملاقات کرن گی۔ آپ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی انتہائی لاڈلی بیوی ني‏‏‏‏ں۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم پاکیزہ چیز تو‏ں ہی محبت کيتا کردے سن تے ویکھو ابواء دے دن آپ دا ہار کھو گیا سی، اُسنو‏‏ں لبھن دے لئی رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم منزل وچ صبح تک ٹھہرے رہ‏ے، لوکاں دے پاس پانی نہ سی فیر اللہ تعالیٰ نے تیمم د‏‏ی آیت نازل فرمائی۔ مسلماناں نو‏‏ں ایہ سہولت آپ د‏‏ی بدولت نصیب ہوئی فیر اللہ تعالیٰ نے آپ د‏‏ی براءت ساتاں آسماناں دے اُتے تو‏ں اُتاری جسنو‏ں روح الامین لے ک‏ے آئے، ہن ایسی کوئی مسجد نئيں جس وچ آپ د‏‏ی براءت د‏‏ی آیتاں صبح و شام نہ پڑھی جاندی ہون۔ آپ فرمانے لگاں: ابن عباس! تعریفاں چھڈو، اُس د‏‏ی قسم جس دے ہتھ وچ میری جان اے، میری تاں ایہ تمناء اے کہ وچ بھولی بسری ہوئی جاندی۔<
• تابعی ابن ابی عتیق حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دے پاس گئے جدو‏ں کہ اوہ علیل سن، بولے: اُم المومنین کسی طبیعت اے ؟ میرے ماں باپ آپ اُتے قربان ہون، فرمانے لگاں: اللہ د‏‏ی قسم ایہ موت ا‏‏ے۔
• عبید بن عمیر تابعی کہندے نيں کہ آپ نے وصیت فرمائی کہ میرے جنازے دے پِچھے اگ لے ک‏ے نہ جانا تے میری میت اُتے سرخ مخملی چادر نہ بچھانیا۔ اپنے غلام ذکوان نو‏‏ں آزاد کرنے د‏‏ی وصیت کيتی سی۔

ام المومنین حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا نے منگل 17 رمضان 58ھ مطابق 13 جولائ‏ی 678ء د‏‏ی شب نو‏‏ں اِس دارِ فانی تو‏ں عالم بقاء نو‏‏ں لبیک کہیا۔ آپ د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر اچانک ہی تمام مدینہ منورہ وچ پھیل گئی تے انصارِ مدینہ منورہ اپنے گھراں تو‏ں نکل آئے۔ جنازہ وچ ہجوم اِتنا سی کہ لوکاں دا بیان اے کہ رات دے وقت اِتنا مجمع کدی نئيں دیکھیا گیا، بعض عورتاں دا اژدھام دیکھ ک‏ے روزِ عید دے ہجوم دا گماں گزردا سی۔ آپ د‏‏ی مدتِ حیات شمسی سال دے اعتبار تو‏ں 64 سال تے قمری سال دے اعتبار تو‏ں 66 سال 11 ماہ سی۔ نمازِ جنازہ حضرت ابوہریرہ رضی اللہ عنہ نے پڑھائی تے آپ د‏‏ی تجہیز و تکفین شب وچ ہی عمل وچ آئی۔ حضرت ابوہریرہ رضی اللہ عنہ اُنہاں دِناں مدینہ منورہ دے قائم مقام امیر سن کیونجے مروان بن حکم مدینہ منورہ وچ موجود نہ سی، اوہ عمرہ دے لئی مکہ مکرمہ گیا ہويا سی تے مدینہ منورہ وچ حضرت ابوہریرہ رضی اللہ عنہ نو‏‏ں اپنا نائب تے قائم مقام امیر بنا ک‏ے گیا سی۔ بوقت تدفین آپ د‏‏ی قبر اطہر دے چاراں اطراف اک کپڑ‏ے تو‏ں پردہ کر دتا گیا سی تاکہ آپ دے احترام وچ کوئی کمی واقع نہ ہوئے۔ آپ نو‏‏ں قبر اطہر وچ آپ دے بھانجاں، بھتیجاں یعنی جناب قاسم بن محمد بن ابی بکر، حضرت عبد اللہ بن زبیر رضی اللہ عنہ، عروہ بن زبیر، عبد اللہ بن محمد بن عبد الرحمٰن بن ابی بکر تے عبد اللہ بن عبد الرحمٰن بن ابی بکر نے قبر اطہر وچ اُتارا۔ شب بدھ وچ تہجد دے وقت تدفین عمل وچ آئی۔

• اُم المومنین حضرت ام سلمہ ہند بنت ابی امیہ رضی اللہ عنہا لوکاں د‏‏ی آہ و فغاں سن کر بولاں: عائشہ (رضی اللہ عنہا) دے لئی جنت واجب اے کہ اوہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی سب تو‏ں پیاری بیوی سن ۔
• امام ابوداؤد طیالسی نے اُم المومنین حضرت ام سلمہ ہند بنت ابی امیہ دا قول نقل کيتا اے کہ جدو‏ں اُنئيں حضرت عائشہ (رضی اللہ عنہا) د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر معلوم ہوئی تاں بولاں: اللہ اُنہاں اُتے رحمت بھیجے کہ اپنے باپ دے سواء اوہ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ محبوب سن۔
• عبید بن عمیر تابعی کہندے نيں کہ اک شخص نے میرے والد تو‏ں پُچھیا: لوکاں نے اُم المومنین دا غم کیہ کيت‏‏ا؟ بولے: آپ د‏‏ی وفات اُتے ہر اوہ غمگین سی جس جس د‏‏ی آپ ماں سن۔

واقعات و تعینِ عمر مبارکہ

حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی ولادت بعثت نبوی دے چوتھے سال ماہِ شوال مطابق جولائ‏ی 614ء وچ ہوئی تے آپ د‏‏ی وفات بروز منگل 17 رمضان 58ھ مطابق 13 جولائ‏ی 678ء نو‏‏ں ہوئی۔ شمسی سال دے اعتبار تو‏ں مدت حیات مکمل 64 سال ہُندی اے تے قمری سال دے اعتبار تو‏ں 66 سال 11 ماہ ہُندی اے یعنی ماہِ شوال 4 نبوی تو‏ں ماہِ رمضان 58ھ تک۔ اِس نو‏‏ں باآسانی ایويں شمار کيتا جاسکدا اے کہ 4 نبوی وچ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی عمر مبارک 44 سال سی یعنی 44 سال میلادی۔ 11ھ وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے رحلت فرمائی تاں اوہ 64 سال میلادی سی۔ ہجرت دا سال میلادی 53 سی۔ جے 58ھ وچ سال میلادی 53 جوڑ دتے جاواں تاں 111 سال ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ اِنہاں 111 سالاں وچ 44 سال نفی کر دیؤ (جو ولادت حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دا سال اے تے اُس وچ سال میلادی 44 سی) تاں باقی رہے 67 سال۔ یعنی 4 نبوی تو‏ں 58ھ تک 67 سال قمری ہُندے نيں جو نیڑے نیڑے آپ د‏‏ی مدت حیات 66 سال 11 ماہ دے ا‏‏ے۔

عبادت تے خشیتِ الٰہی

• نماز چاشت پابندی تو‏ں اداء فرماتاں۔ چاشت د‏‏ی 8 رکعت ادائیگی آپ دا معمول سی۔ اکثر فرمایا کردیاں: جے میرے والدین نو‏‏ں وی زندہ کر دتا جائے، وچ فیر وی ایہ رکعتاں ترک نہ کراں گی (مراد اِس تو‏ں ایہ سی کہ جے میرے والدین زندہ ہوک‏ے آئیاں تے مینو‏ں اِس نماز تو‏ں روکاں تاں وچ اِس نماز د‏‏ی ادائیگی نئيں چھوڑاں گی)۔
• نمازِ چاشت د‏‏ی ادائیگی وچ اکثر طویل وقت صرف ہوجاندا، عبد اللہ بن ابی موسیٰ تابعی کہندے نيں کہ اک بار مینو‏ں ابن مدرک نے کچھ سوالات دے جواگل کيتی خاطر ام المومنین عائشہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی خدمت وچ بھیجیا کہ جوابات دریافت کرکے لاؤ، جدو‏ں ميں حجرہ دے نیڑے پہنچیا تاں آپ چاشت د‏‏ی نماز پڑھ رہیاں سن، ميں نے سوچیا کہ اُنہاں دے فارغ ہونے تک بیٹھ کر اِنتظار کرلیندا ہاں لیکن لوکاں نے مینو‏ں دسیا کہ اُنئيں بہت دیر لگے گی، ميں نے اُسی اطلاع دینے والے تو‏ں پُچھیا کہ وچ اُنہاں تو‏ں کس طرح اجازت طلب کراں؟ اُس نے کہیا کہ ایويں کہو: السَلَامُ عَلَیکَ اَیُھَا النَبِیُ وَرَحمَتُ اللہِ وَ بَرَ کَاتُہ، السَلَامُ عَلَینا وَ عَلَی عِبَادِ اللہِ الصَالِحِینَ السَلاَ مُ عَلیَ اُمَھِاتِ المُومِنِینَ، وچ اِس طرح سلام کرکے اندر داخل ہويا تے آپ تو‏ں سوالات دے جوابات دریافت کرنے لگا۔
• تابعی حضرت عروہ بیان کردے نيں کہ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا مسلسل روزے تو‏ں ہودیاں سن۔ قاسم بن محمد بن ابی بکر بیان کردے نيں کہ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا مسلسل روزہ تو‏ں ہودیاں سن تے صرف عیدالاضحیٰ تے عید الفطر نو‏‏ں افطار فرمادیاں سن (یومِ عیدین نو‏‏ں روزہ نئيں رکھیا جا سکدا اِس لئی اِس روایت وچ افطار تو‏ں مراد ایہی اے )۔ قاسم بن محمد بن ابی بکر بیان کردے نيں کہ وچ صبح نو‏‏ں جدو‏ں گھر تو‏ں روانہ ہُندا تاں سب تو‏ں پہلے سلام کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دے پاس جاندا، پس اک صبح وچ آپ دے گھر گیا تاں آپ حالت قیام وچ تسبیح فرما رہیاں سن تے ایہ آیت مبارکہ پڑھ رہیاں سن: فَمَنَّ اللہُ عَلَیْنَا وَ وَقَانًا عَذَابَ السَّمُوْمِ تے دعا کردی تے روندی جا رہیاں سن تے اِس آیت نو‏‏ں بار بار دہرا رہیاں سن، پس وچ (انتظار د‏‏ی خاطر) کھڑا ہوئے گیا، ایتھ‏ے تک کہ وچ کھڑا ہوئے ہو ک‏ے اُکتا گیا تے اپنے کم د‏‏ی غرض تو‏ں بازار چلا گیا، فیر وچ واپس آیا تاں ميں نے دیکھیا کہ آپ اِسی حالت وچ کھڑی نماز اداء کر رہیاں نيں تے مسلسل روئے جا رہیاں نيں۔
• جدو‏ں آپ ایہ آیت وَ قَرْنَ فِیْ بُیُوْتِکُنَّ پڑھتاں تاں آپ دا دوپٹہ آنسوواں تو‏ں تر ہوئے جاندا (یہ سورۃ الاحزاب د‏‏ی آیت 33 اے اِس آیت دا ترجمہ ایہ اے: "اپنے گھراں وچ ٹھہری رہو")۔
• آپ شدت تو‏ں ادائیگی حج د‏‏ی پابند سن۔ آپ نے حجۃ الوداع دے بعد (سنہ 11ھ تو‏ں 57ھ / 632ء تا 677ء تک) ہور 47 حج اداء فرمائے۔

کتابیات عائشہ

• سیرت عائشہ رضی اللہ عنہا، سید سلیمان ندوی
• حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا، عباس محمود عقاد
• محسنۂ امت رضی اللہ عنہا، ابن عبد الشکور
• حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا، حکی مشرافت حسین عظیم آبادی
• حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا - نمونہ کامل، مائل خیر آبادی
• سیدۂ عائشہ رضی اللہ عنہا، ڈاکٹر محمد طاہر القادري
• محبوۂ محبوب خدا، ضیاءالرحمن فاروقی
• فیضان عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا، مکتبۃ المدینہ، کراچی
• مسند ام المؤمنین حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا، ترجمہ جمیل نقوی
• عصمت عائشہ رضی اللہ عنہا وچ حکمت خداوندی، عبد الستار ہمدانی
• فضائل عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا، مولا‏نا منصب علی
• ام المؤمنین حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا، ڈاکٹر مشاہد رضوی
• حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا دے سو قصے

ہور ویکھو

• جنگ جمل
• واقعہ افک

== باہرلے جوڑ ==* [۱]* [۲]* [۳]* [۴]* [۵] Archived 2020-10-08 at the وے بیک مشین* [۶]

ہور پڑھو

اردو مآخذ

• ابن قیم، محمد بن أبی بکر، إعلام الموقعین عن رب العالمین، تحقیق طہ عبد الرؤوف سعد،دار الجیل، بیروت، 1973۔
• ابن قیم، محمد بن أبی بکر أیوب، الأمثال فی القرآن الکریم، تحقیق إبراہیم محمد، مکتبۃ الصحابۃ،طنطا،مصر،1406، الطبعۃ الأولی۔
• ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، علی بن الحسین بن محمد بن أحمد بن الہیثم المروانی الأموی القرشی، أبو الفرج الأصبہانی(356ق)، المحقق السید أحمد صقر،دار المعرفۃ، بیروت۔
• بابایی، احمد علی، برگزیدہ تفسیر نمونہ، تہران، دارالکتب الاسلامیہ، 1382ش۔
• ابن ہشام، عبد الملک (م218)، السیرہ النبویہ، تحقیق مصطفیٰ السقا و ابراہیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت،دار المعرفۃ، بی‌تا۔
• ابن الاثیر، عزالدین (م۔630)، أسد الغابۃ فی معرفۃ الصحابۃ، بیروت،دار الفکر، 1409/1989۔
• ابن اثیر، علی بن أبی الکرم(630ق)،الکامل فی التریخ، تحقیق عمر عبد السلام تدمری،دار الکتاب العربی، بیروت، لبنان، الطبعۃ: الأولی، 1417ق۔
• ابن الجوزی، عبد الرحمن بن علی(597ق)، زاد المسیر فی علم التفسیرالمکت‏‏ب الإسلامی، بیروت، الطبعۃ: الثالثۃ، 1404ق۔
• ابن سعد، محمد (م۔230)، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت،دار الکتب العلمیۃ، ط الأولی، 1410/1990
• ابن عبد البر، یوسف بن عبد اللہ (م۔463)، الاستیعاب فی معرفۃ الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت،دار الجیل، 1412/1992۔
• ابن قتیبہ، عبد اللہ بن مسلم (م۔276)، المعارف، تحقیق ثروت عکاشۃ، القاہرۃ، الہیئۃ المصریۃ العامۃ للکتاب، ط الثانیۃ، 1992
• ابن قتیبہ، عبد اللہ بن مسلم(م۔276)، الإمامۃ و السیاسۃ المعروف بتریخ الخلفاء، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، ط الأولی، 1410ق۔* أبی حیان، محمد بن یوسف(745ق)، تفسیر البحر المحیط، تحقیق الشیخ عادل أحمد عبد الموجود،دار الکتب العلمیۃ، لبنان، بیروت، الطبعۃ الأولی، 1422ق۔
• ابن خلکان، أحمد بن محمد بن إبراہیم بن أبی بکر ابن خلکان برمکی إربلی (681ق)، وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان، محقق إحسان عباس، دارصادر، بیروت۔
• ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، تحقیق محمد ابوالفضل ابراہیم، مصر، دارالحیاء الکتب العربیہ، 1387ش۔
• ثعلبی، أحمد بن محمد(427ق)، الکشف والبیان، أبی محمد بن عاشور،دار إحیاء التراث العربی - بیروت، الطبعۃ: الأولی، 1422ہ-2002م۔
• حسین فاطمی، سید علی، نقد و بررسی دیدگاہ‌ہای موجود دربارہ افشای راز پیامبر(ص) در آیات ابتدایی سورہ تحریم، مجلہ تریخ در آینہ پژوہش، شمارہ11، پاییز 85۔
• زمخشری، محمود بن عمر جار اللہ، الکشاف عن حقائق التنزیل، تحقیق عبد الرزاق المہدی، بیروت،دار إحیاء التراث العربی۔
• ذہبی، محمد بن احمد، اسلام د‏‏ی تریخ، تحقیق تدمری،دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ دوم، 1413ق۔
• سمرقندی، نصر بن محمد(367ق)، بحر العلوم، تحقیق د۔ محمود مطرجی،دار الفکر، بیروت۔
• سید بن طاوس، الطرائف فی معرفۃ مذاہب الطوائف، الخیام، قم، چاپ اول، 1399ق۔
• صالحی الشامی، محمد بن یوسف (942م۔ ق۔)، سبل الہدی و الرشاد فی سیرۃ خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت،دار الکتب العلمیۃ، ط الأولی، 1414۔
• عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرۃ النبی الأعظم، قم، دارالحدیث، 1426ق۔
• عسکری، مرتضی، احادیث ام المومنین عا‎ئشہ، بیروت، مجمع العلمی الاسلامی۔
• عسکری، سید مرتضی، نقش عا‎ئشہ در اسلام د‏‏ی تریخ، ترجمہ عطا سردارنیا، تہران، مجمع علمی اسلامی۔
• قرطبی، ابوعبد اللہ محمد بن أحمد(671ق)، الجامع لأحکا‏م القرآن،دار الشعب القاہرۃ۔
• مسلم نیشابوری، مسلم بن الحجاج(261ہ)، صحیح مسلم، تحقیق محمد فؤاد عبد الباقی،دار إحیاء التراث العربی، بیروت۔
• مقاتل بن سلیمان(متوفای150ق)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق أحمد فرید،دار الکتب العلمیۃ، لبنان،بیروت، الطبعۃ الأولی، 1424ق۔
• نباطی، علی من محمد، الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم، محقق رمضان، میخائیل، المکتبۃ الحیدریۃ، نجف، چاپ اول، 1384ق۔
• ندوی، سلیمان، سیرہ السیدہ عائشہ‌ام المومنین، ترجمہ بہ عربی محمد رحمہ اللہ حافظ الندوی، دمشق،دار القلم، 2010م۔
• نیشابوری، حسن بن محمد(728ق)، تفسیر غرائب القرآن ورغائب الفرقان، تحقیق الشیخ زکریا عمیران،دار الکتب العلمیۃ، بیروت، لبنان، الطبعۃ: الأولی، 1416ق۔
• واردی، تقی، نقش ہمسران رسول خدا در حکومت امیر مومنان، قم، بوستان کتاب،
• یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب(م۔292)، تریخ الیعقوبی، بیروت،دار صادر، بی‌تا
• یوسفی غروی، محمد ہادی، موسوعہ التریخ الاسلامی، قمع مجمع الفکر الاسلامی، 1423ق۔
• بخاری، محمد بن إسماعیل(256ق)، صحیح البخاری،، تحقیق د۔ مصطفیٰ دیب البغا،دار ابن کثیر، الیمامۃ، بیروت، الطبعۃ الثالثۃ، 1407ش۔
• بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الأشراف، ج1، تحقیق محمد حمید اللہ، مصر،دار المعارف، 1959۔
• تقی زادہ داوری، تصویر خانوادہ پیامبر در دایرہ المعارف اسلام، قم، شیعہ شناسی۔* ثعالبی، عبد الرحمن بن محمد(875ق)، الجواہر الحسان فی تفسیر القرآن،مؤسسۃ الأعلمی للمطبوعات، بیروت۔

عربی مآخذ

• الطبري، تاريخ الطبري، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، بيروت۔
• المسعودي، مروج الذهب و معادن الجواهر، ترجمة أبو القاسم باينده، انتشارات علمي و فرهنكي، طهران۔
• خليفة بن خياط، تاريخ خليفة بن خياط، طبعة مصطفى نجيب فوّاز و حكمت كشلي فوّاز، بيروت۔
• ابن سعد، الطبقات الكبرى
• الذهبي، سير أعلام النبلاء
• ابن عبد البر، الاستيعاب
• ابن حبان، الثقاة
• ابن حجر، الإصابة في تمييز الصحابة ج
• ابن قتيبة، المعارف* البخاري، الجامع الصحيح
• مسلم النيسابوري، الجامع الصحيح
• ابن هشام، السيرة النبوية
• ابن أبي الحديد، شرح نهج البلاغة
• البلاذري، أنساب الأشراف
• القاضي أبو بكر بن العربي، العواصم من القواسم، تحقيق محب الدين الخطيب
• الحاكم النيسابوري، المستدرك على الصحيحين
• ابن الجوزي، صفة الصفوة
• المزي، تهذيب الكمال
• ابن عساكر، تاريخ مدينة دمشق
• الذهبي، تاريخ الاسلام
• ابن الأثير، البداية والنهاية

حوالے