سید ناصر حسین موسوی

سید ناصر حسین موسوی

کوائف
مکمل نام	سید ناصر حسین موسوی بن سید حامد حسین
نسب	حمزہ بن موسی الکاظم دی نسل تو‏ں کنتوری موسوی خاندان۔
تاریخ ولادت	19 جمادی الثانی 1284 ھ
آبائی شہر	لکھنؤ
تاریخ وفات	1 رجب 1361 ھ
مدفن	آگرہ
نامور اقرباء	سید حامد حسین موسوی  • سید محمد قلی
علمی معلومات
اساتذہ	مفتی سید محمد عباس  • سید حامد حسین موسوی  •
اجازہ اجتہاد از	مفتی سید محمد عباس  • سید حامد حسین موسوی
تالیفات	المفردفی مسئلة وجوب السورۃ  • نفحات الازھا فی مناقب الائمة الاطہار  • فہرست انساب سمعانی  • سباک الذھبان  • اثبات رد الشمس لعلی علیہ السلام وغیرہ۔
خدمات
سیاسی	شیعہ عزاداری دے حقوق دا تحفظ
سماجی	تشیع وچ دنیاوی تعلیم تے غریب پروری دی جد و جہد، ہندوستان وچ عربی تے فارسی ادب دا فروغ

سید ناصر حسین موسوی (1284–1361 ھ) ناصر الملت دے نام تو‏ں مشہور، برصغیر پاک و ہند دی مشہور ترین شیعہ، صاحب فتوا تے مجتہد شخصیتاں وچو‏ں نيں۔ خاندان کنتوری دے چشم و چراغ تے صاحب عبقات الانوار میر سید حامد حسین موسوی دے فرزند نيں۔ برصغیر دا معروف ترین کتب خانہ ناصریہ آپ ہی دے نام تو‏ں معروف ا‏‏ے۔ آپ نے ساری زندگی قومی، ملی تے مذہبی ترقی دے لئی کم کیتا۔ اپنے زمانے وچ اس خطے دی تشیع دا مرکز جانے جاندے سن ۔ عملی زندگی وچ شاگرد پروری، قومی و ملی خدمات دے نال نال تالیف و تحقیق وچ ۱۳ دے قریب قابل ذکر آثار چھڈے جنہاں وچ عبقات الانوار دی تکمیل دا کم وی شامل ا‏‏ے۔

خاندانی پس منظر

ناصر الملت دا خاندان حضرت امام موسی کاظم دے فرزند حمزہ دی شاخ اے جو نیشاپور تو‏ں ہجرت کردے ہندوستان وچ آباد ہويا۔ اس دا کچھ پس منظر اس طرح تو‏ں اے:

حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام دے فرزند حمزہ تے کنیت ابو القاسم وڈے محترم تے جلیل القدر بزرگ سن ۔ موسوی سادات دے اکثر گھرانے جو ہندوستان وچ پائے جاندے نيں۔ اوہ مختلف زماناں وچ نیشاپور تو‏ں نکل کر ہندوستان پہنچے نيں۔ مثلاً نواب سید محمد امین المعروف بہ نواب سعادت خاں برہان الملک بانی سلطنت اودھ دا خاندان، جو اودھ تے بنگال وچ پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ شمس آباد، برست و کرنال وغیرہ دے سادات تے اجمیر دے چشتی خاندان وی نیشاپوری خاندان دی اک شاخ ا‏‏ے۔

حمزہ دے دسويں طبقہ تو‏ں سید شرف الدین ابوطالب نامی بزرگ اٹھويں صدی ہجری وچ اہل و عیال دے نال نیشاپور تو‏ں نکل کر ہندوستان وچ آباد ہوئے۔ اندے اک صاحبزادے سلطان محمد نے تغلق دی فوج وچ ملازمت دے بعد اک ممتاز عہدہ حاصل کیتا لیکن حسد دی بنا اُتے قتل ہو گئے۔ تغلق بادشاہ اپنی غلطی اُتے جلد متوجہ ہويا تو اس نے مقتول سید دے والد سید شرف الدین ابوطالب نو‏‏ں دریائے گھاگھرا دے دونے کناراں اُتے واقع تقریباً ۹۰۰ موضع اُتے مشتمل جاگیر تو‏ں نوازیا، جس دا صدر مقام سید صاحب موصوف نے قرار دتا کنتور وچ ۔ ابو المظفر علاء الدین حسین دی پیدائش دے بعد ایہ خاندان کنتوری کہلانے لگیا۔ اس خاندان تو‏ں علامہ غلام حسین کنتوری، جسٹس کرامت حسین، علامہ محمد قلی، سید حامد حسین دے نام قال ذکر نيں۔

تعارف

نسب

السيد ناصر حسين - شمس العلماء - بن السيد مير حامد حسين بن المفتى السيد محمد قلى بن السيد محمد حسين المعروف بالسيد الله كرم ابن السيد حامد حسين بن السيد زين العابدين بن السيد محمد المشهور بالسيد البولاقي بن السيد محمد المعروف بالسيد مدا بن السيد حسين المشهور بالسيد ميتم ابن السيد حسين بن السيد جعفر بن السيد علي بن السيد بن السيد كبير الدين بن السيد شمس الدين بن السيد جمال الدين بن السيد شهاب الدين أبي المظفر حسين الملقب بسيد السادات والمعروف بالسيد علاء الدين أعلى بزرك بن السيد محمد المعروف بالسيد عز الدين بن السيد شرف الدين أبي طالب المشهور بالسيد الأشرف بن السيد محمد الملقب بالمهدي المعروف بالسيد محمد المحروق بن حمزة بن علي بن أبي محمد بن جعفر بن مهدي بن أبي طالب بن علي بن حمزة بن أبي القاسم حمزة إبن الإمام أبي إبراهيم موسى الكاظم

ولادت

آپ دی ولادت با سعادت جمادی الاخری 1284 ھ بروز پنجشنبہ اول وقت نماز صبح بمقام لکھنو ہوئی۔ حضرت اسحاق پیغمبر دی تاریخ پیدائش تو‏ں موافقت دی بنا اُتے آپدے چچا محترم جناب مولانا سید اعجاز حسین صاحب قبلہ مرحوم نے اسحاق نام رکھیا لیکن والد نے بیٹے دی خبر سنی تو کہیا: میرا نام حامد حسین اے اس بچے دا نام ناصر حسین ہونا چاہیے۔ ایہی نام معروف ہويا۔ خاندانی رسم دے مطابق کنیت ابوالفضل تے لقب نجم الدین قرار پایا۔ ہور شمس العلما وی لقب معروف ا‏‏ے۔

تعلیم و تربیت

پنجويں برس یعنی ماہ رمضان ۱۲۸۸ ھ وچ آپ دی تعلیم دا سلسلہ شروع ہويا۔ اک سال وچ اردو لکھنے تے قدرت حاصل کر لی۔ فارسی و عربی دے لئی مولوی لطف حسین صاحب استاد مقرر ہوئے۔ خدا داد ذہانت تے قوی حافظہ دی بدولت قلیل مدت وچ ابتدائی مراحل مکمل ہوئے۔ درجۂ ثانوی دی تعلیم دے لئی والد حامد حسین نے اپنے استاد علامہ مفتی سید محمد عباس کنتوری صاحب قبلہ-اعلیٰ اللہ مقامہ- دے حلقہ تلمذ وچ داخل کر دتا۔ حضرت مفتی صاحب -علیہ الرحمہ- فقہ، تفسیر، اصول حدیث، تاریخ، ادب، کلام وغیرہ تمام علوم متداولہ دی اک جامع شخصیت تے اردو، فارسی، عربی تیناں زباناں دے بہت وڈے شاعر تے صاحب دیوان سن ۔ اسی وجہ تو‏ں ناصر الملت- اعلیٰ اللہ مقامہ- اپنے اس تلمذ اُتے فخر و ناز فرماندے سن ۔ اندے پاس اوہ تمام مراحل کم مدت وچ طے کيتے جنہاں دے بعد انسان دے لئی اجتہاد دے زینے نو‏‏ں طے کرنا ہُندا ا‏‏ے۔

اجتہاد

سید محمد عباس کنتوری دے سامنے تعلیم دے مراحل طے کرنے دے بعد اگرچہ کسی تے چیز دی ضرورت نہ سی لیکن اس دے باوجود سید حامد حسین نے مستقبل وچ اجتہادی صلاحیت نو‏‏ں ہور نکھارنے دے لئی ایہ طریقہ اختیار کیتا کہ جس علم دا کوئی مسئلہ بیان کردے اس وچ چھوٹی وڈی تمام کتاباں دے مصنفین دی عبارتاں اک سلسلہ وچ پڑھا دیندے سن ۔ اس تو‏ں نہ صرف ایہ ہُندا کہ اس مسئلہ دے ہر پہلو اُتے روشنی پڑ جاندی بلکہ اس دے متعلق عہد بہ عہد مصنفین دے نظریات وچ جو اختلاف ہويا اوہ وی نمایاں ہو جاندا سی تے انہاں مختلف نظریات وچ موازنہ کرنے تے خود رائے دینے دا ملکہ وی پیدا ہو جاندا سی جو خود اجتہادی صلاحیتاں نو‏‏ں نکھارنے وچ بہت مؤثر ہُندا ا‏‏ے۔ کچھ مدت ایہ طریقۂ تعلیم ہی جاری نئيں رہیا بلکہ پھر سید ناصر حسین دے لئی ضروری سی کہ اوہ اک استاد دی مانند پڑھے ہوئے مطالب نو‏‏ں اپنے باپ سید حامد حسین موسوی دے سامنے بیان کراں۔ ایہی اوہ تربیت سی جس نے آپ نو‏‏ں فضل و کمال دے انہاں اعلیٰ مراتب اُتے پہنچیا دتا۔ جدو‏ں آپ نو‏‏ں ہر طرح تو‏ں کامل و اکمل پالیا گیا تب اجتہاد دی سند عطا فرمائی گئی۔ چنانچہ تیرہويں صدی دے ختم ہُندے ہُندے، یعنی ۱۳۰۰ ھ وچ جدو‏ں کہ آپ دی عمر مبارک سولہ سال تو‏ں زیادہ نہ سی، آپ منصب اجتہاد و افتاء اُتے فائز ہوچدے سن ۔ ۵ سال تک سید حامد حسین دی موجودگی وچ تمام فقہی مسائل دا جواب دیندے رہ‏‏ے۔ شب و روز دی درس و تدریس تے کثرت مطالعہ دی بنا اُتے آپکو فخر المحققین دا لقب دتا گیا۔ باپ دی وفات دے بعد تشیع دی مرجعیت دا بار آپ دے کاندھاں اُتے آگیا۔

علمی مقام

16 سال دی عمر وچ اجتہاد دے درجے اُتے فائز ہو جانا اک غیر معمولی امر سی ۔ مختلف علوم وچ کثیر المطالعہ سن ۔ ناصریہ دا کتابخانے دی مختلف علوم دی ہزاراں تصنیفات اُتے آپ دے حاشیے موجود نيں جو آپ دے کثیر المطالعہ ہونے دا بیّن ثبوت ا‏‏ے۔ حافظے دا ایہ عالم سی کہ شاید ہی کوئی ایسا مسئلہ ہو جس دے حوالے آپکو کتاب تے صفحہ دے ہمراہ حفظ نہ ہون۔ اسی قوت حافظہ دے متعلق آپ دے شاگرد کاظمینی دا بیان قابل رشک اے:

یہ مضمون فلاں کتاب دی فلاں جلد، باب تے فصل وچ اے، یا ایہ کہ اوتھ‏ے نئيں اے، یا ایہ کہ ایہ مضمون فلاں سنہ دی طباعت وچ سی تے فلاں سنہ تو‏ں کڈیا گیا۔ (یہ اس لئے کہ مصری مطبوعات وچ کچھ عرصہ تو‏ں ترمیم و تنسیخ تے قطع و برید دا التزام کر لیا گیا ا‏‏ے۔) یایہ کہ ایہ مضمون کن کن کتاباں وچ کتھے کتھے اے تے کن کن فقہا یا متکلمین نے کس کس جگہ اسنو‏ں مقام استدلال وچ پیش کیتا ا‏‏ے۔

منطق، فلسفہ، لغت، ادب، فقہ، اصول، کلام، تاریخ، حدیث، تفسیر، غرض جس علم نو‏‏ں ویکھو اس وچ آپ کامل دسترس رکھدے سن ۔ غیر متداولہ علوم مثلاً علم الحروف ،علم الرمل، علم الجفر، علم الکیمیا، علم شانہ وغیرہ یا اوہ علوم جو جدیدہ کہلاندے نيں مثلاً جدید فلسفہ، ہیئت، طبیعات، طبقات الارض وغیرہ، وچ وی آپ مہارت تامہ رکھدے سن تے اس دے علاوہ علم طب وچ وی آپ نو‏‏ں کافی مدخلیت سی تے اکثر و بیشتر بعض اطبا تو‏ں مشورہ کردے اپنا علاج خود فرماندے۔ سیاسی بصیرت تو‏ں وی مالا مال سن ۔ آپ دی علمی جامعیت تے کمال دا اقرار کردے ہوئے مولانا ابو الکلام آزاد نے تو ایتھ‏ے تک کہہ دتا:

محقق طوسی علیہ الرحمہ دے بعد تو‏ں لے ک‏ے ہن تک اس جامعیت تے کمال دی کوئی دوسری ہستی نظر نئيں آندی تے اسی بنا اُتے جے آپ نو‏‏ں ہند دا طوسی کہیا جائے تو بیجا نہ ہوئے گا۔

خدمات

قومی خدمات

• شیعہ کانفرنس

اس دور وچ آپ نے شیعہ قوم دے اتحاد دے لئی شیعہ کانفرنس دا اہتمام کیتا۔

• شیعہ یتیم خانہ

آپ، حضرت قدوۃ العلماء سید حسن تے حضرت نجم العلماء سید نجم الحسن نے شیعہ یتیم بچےآں دے لئی یتم خانے دی ضرورت محسوس کی۔چنانچہ آپ تے آپ دے محترم معاصرین دی کوششاں تو‏ں آل انڈیا شیعہ یتیم خانہ دی بنیاد پئی تے جدو‏ں تک آپ زندہ رہے اوہدی سرپرستی فرماندے رہ‏‏ے۔

• شیعہ کالج

مسلم یونیورسٹی علی گڑھ وچ شیعاں دے نال ناروا سلوک برتاؤ دی وجہ تو‏ں شیعہ بچےآں دے لئی مستقل طور اُتے اک درسگاہ قائم کيتی ضرورت محسوس ہوئی۔ حالے ایہ خیال ہی دی حد تک سی کہ پنجاب دے نواب سر فتح علی خان صاحب بہادر نے آپ دے محاسن و کمالات تو‏ں گرویدہ ہو ک‏ے خواہش ظاہر دی کہ اوہ کتب خانہ ناصریہ دے لئی اک عمارت بنوانا چاہندے نيں۔ آپ نے کہیا: آپ اسکی بجائے قومی درسگاہ دے لئی اک مناسب عمارت بنوا دتیاں نواب صاحب نے قومی درسگاہ بنوائی۔ اعیان ملت نے اشتراک عمل کیتا۔ اک رقم کثیر جمع ہوگئی تے حکومت دے تعاون دے نال شیعہ کالج قائم ہو گیا۔ اسی طرح شیعہ عربی کالج وی اسی سعی دا حصہ ا‏‏ے۔

• دارالتصنیف و تالیف

احکم شرعیہ تے حجج و بیّنات دینیہ دی عام تبلیغ و اشاعت دے لئی دارالتصنیف و تالیف کيتی بنیاد پائی۔ اس ادارہ تو‏ں اک رسالہ العوارف عرصے تک جاری رہیا تے مختلف گرانقدر کتاباں شائع ہُندی رہیاں۔ اس دے علاوہ یادگار حسینی دے موقع اُتے سید دلدار علی دی عماد الاسلام دی چھپوائی کروائی گئی۔

• ہور خدمات

شہید ثالث دے مزار دی تعمیر، عزاداری وچ توسیع دے نال اس وچ موجود ناروا امور دی اصلاح دے اقدامات کيتے۔ جس دی وجہ تو‏ں لکھنؤ دے حالات وی خراب رہ‏‏ے۔ آپ دے آخری ایام وچ مخالفین دی جانب تو‏ں عزاداری دی مخالفت دے نتیجے وچ شیعاں دی جانب تو‏ں محاذ حسینی دے نام تو‏ں تحریک وچ اٹھارہ ہزار افراد نو‏‏ں جیل جانا پيا۔ ایہ معرکہ آپ دے ہی ہتھو‏ں سر ہويا۔

عربی علم و ادب دی خدمت دے لئی انجمن بہجۃ الادب تے نادی الادبا قائم ہوئی جس وچ عربی شعر وشاعری دی محفلاں تے تقریر و مکالمے دی صحبتاں برپا ہُندیاں۔ انہی محفلاں دا نتیجہ سی کہ آپ دے شاگرد رشید مولانا شبیر حسین صاحب مجتہد نے عراق دے مجتہد اعظم جناب آقائے صدر دی وفات اُتے مرثیہ کہہ کر بھیجیا۔ جدو‏ں اسنو‏ں اوتھ‏ے دے وڈے وڈے ادبا دے سامنے پڑھا گیا تو اوہ محو حیرت ہو گئے تے اس امر دا یقین نئيں کردے سن کہ ایہ کسی ہندی دا کہیا ہويا ہو سکدا ا‏‏ے۔

اردو تے فارسی ادب دی ترقی دے لئی بزم ناصری یعنی قصائد خوانی دی اوہ محفلاں جو آپ دے شریعت کدہ اُتے منعقد ہويا کردیاں ناں، دا انعقاد جس دے پروردہ مایہ ناز شاعر تے مُسلّم الثبوت استاد فن جناب عزیز لکھنوی اسی بزم ناصری دے ہی تربیت یافتہ سن ۔

کتابخانہ ناصریہ

فائل:ناصریہ لائبریری دا اک منظر.jpg

ناصریہ لائبریری دا اک منظر

اس کتابخانے دا ابتدائی ذخیرہ علامہ محمد قلی نے جمع کیتا۔ اس دے بعد سید حامد حسین موسوی نے اس وچ قابل قدر اضافہ کیتا۔ کدو کاوش تے تفحص و تلاش تو‏ں نادر کتاباں فراہ‏م ک‏‏يتی‏‏اں ۔ جس دے لئی صرف مال کثیر ہی نئيں خرچ کرنا پيا بلکہ خود ملکاں اسلامیہ دے کتب خاناں دی چھان بین تے دست مبارک تو‏ں نقل و کتابت دی زحمتاں وی برداشت کرنا پڑاں۔ انہاں دے وقت وفات تک اس کتب خانہ وچ دس ہزار کتاباں سن۔ ناصر الملت دی زحمتاں دی بنا اُتے اکتالیس بیالیس ہزار (41000/42000) تک اوہدی تعداد پہنچ گئی۔ اس کتب خانہ وچ ہور علوم دے نال نال علوم اسلامیہ دی کتاباں دا ذخیرہ بہت زیادہ اے تے ایہی اوہدی خصوصیت تے وجہ امتیاز ا‏‏ے۔

• مولوی انیس احمد صاحب عباسی حقیقت اخبار دے ایڈیٹر نے یکم رجب ۶۱ھ دے اپنے اخبار وچ آپ تے آپ دے کتب خانہ دے متعلق لکھیا:

ان دے علمی کمالات دا اعتراف ہر اوہ شخص کرے گا خواہ اوہ کسی فرقہ تو‏ں تعلق رکھدا ہو، جو اس تو‏ں واقف اے کہ انہاں دے اوقات زندگی کس طرح آخر دم تک تحصیل علم تے علمی خدمات وچ صرف ہو رہے سن ۔ انہاں دا شوق مطالعہ کسی خاص علم و فن تک محدود نہ سی ۔ جس دا اندازہ کتب خانہ ناصریہ واقع لکھنو دے دیکھنے تو‏ں ہی ہو سکدا اے جتھ‏ے ہر علم و فن دی تے ہر مذاق دی سینکڑاں کتاباں مولانا مرحوم دے حاشیاں دے نال موجود نيں۔

• اج تو‏ں تیس پینتیس سال(یعنی 1362ھ تو‏ں مدت مذکور پہلے) قبل جدو‏ں مصر دے مشہور عالم رسالہ المنار دے ایڈیٹر علامہ رشید رضا ندوۃ العلماء دے سالانہ جلسے دی صدارت کرنے دے لئے آئے تو ناصریہ کتب خانہ دیکھنے وی گئے۔ ایتھ‏ے دے علمی ذخائر دیکھ کر اس قدر متاثر ہوئے کہ علامہ شبلی نعمانی مرحوم تو‏ں کہیا: جے ہندوستان تو‏ں ایہ کتب خانہ دیکھے بغیر واپس چلا جاندا تو میرا ایتھ‏ے آنا ہی بے کار ہو جاندا۔
• اکثر یورپین مستشرقین نے وی اس کتب خانہ دے نایاب ذخائر دیکھ کر ایسے ہی ریمارکس کيتے نيں۔
• صدر کانگرس مولانا ابو الکلام آزاد نے اک دفعہ -بر سبیل تذکرہ- راقم السطور دی موجودگی وچ کہیا: لکھنؤ دے علمی مرکز ہونے دا سب تو‏ں وڈا ثبوت مولانا ناصر حسین صاحب دا نایاب کتب خانہ اے کہ جسنو‏ں دیکھنے دے بعد ہی مولانا مرحوم دے ذوق کتب بینی تے انہاں دے تبحر علمی دی وسعت بے پایاں دا اندازہ ہو سکدا ا‏‏ے۔

علمی خدمات

• المفردفی مسئلة وجوب السوره

نماز وچ سورہ الحمد دے بعد سورہ پڑھنا واجب اے یا نئيں؟ اس مسئلہ اُتے ایہ کتاب فقہی استدلال دی صورت وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔ ایہ آپ دی سب تو‏ں پہلی تصنیف اے، جس اُتے مفتی محمد عباس تے سید حامد حسین نے آپ نو‏‏ں اجازہ اجتہاد عطا فرمایا ا‏‏ے۔

• اسباغ النائل فی تحقیق المسائل[اسباغ النائل بتحقیق المسائل]

یہ کتاب وی فقہ وچ اے تے وڈی مبسوط و مفصل اے اوہدی نو جلداں نيں۔ تمام ابواب فقہ وچ آپ دے اجتہادی فتاوا واحکم نو‏‏ں جمع کیتا گیاا‏‏ے۔

• انشاء

اس تالیف وچ فارسی دے کچھ ادبی مضامین نيں تے اوہ خطوط نيں جو آپ نے علمائے عراق وایران نو‏‏ں وقتاً فوقتاً لکھے۔ فی الحقیقت ایہ مضامین تے خطوط تحقیقات علمیہ تے لطائف ادبیہ دے لحاظ تو‏ں اک بیش بہا ذخیرہ ا‏‏ے۔

• المنشائت العربیہ

یہ آپ دے عربی مضامین ادبیہ وعلمیہ تے انہاں خطوط دا مجموعہ اے، جو آپ نے علماء ملکاں اسلامیہ نو‏‏ں لکھے نيں۔

• دیوان الشعر

یہ اہل بیت دی شان وچ آپ دے فارسی تے عربی انہاں قصائد دا مجموعہ ا‏‏ے۔ آپ دی شاعری دا اندازہ فی الجملہ اس تو‏ں ہو سکدا اے کہ اک مرتبہ جدو‏ں آپ دا قصیدہ رائیہ شائع ہويا، جس دا مطلع ایہ ا‏‏ے۔

مالی اری لیلتی حفت بانوار

کانھا بضیہ السما ذات اقمار

تو مصر وشام دے بعض ادباء نے قصیدے دے بعض اشعار دی مدح و ثنا کردے ہوئے کہیا: جے ایہ کلام عرب دے سب تو‏ں وڈے شاعر امراء القیس دے کلام دے نال رکھ دتا جائے، تو اس دا امتیاز دشوار اے کہ کون سا کلام آپ دا تے کون سا اس دا ۔

• الخطب

آپ ہر موعظہ تو‏ں قبل اک تازہ خطبہ بکمال فصاحت و بلاغت ارشاد فرمایا کردے سن ایہ آپ دے انھاں بے شمار خطبات دا اک وسیع مجموعہ اے، جس دی پنج جلداں نيں۔

• المواعظ

یہ آپ دے چند خصوصی موعظاں دا مجموعہ اے جو علم و حکمت تے اخلاق دے جواہر باں۔

• مسند فاطمہ بنت الحسین

حضرت فاطمہ بنت الحسین سلام اللہ علیہا تو‏ں جو حدیثاں ماثور نيں، انہاں سب نو‏‏ں اس کتاب وچ اک جگہ مع تشریحی حواشی دے نال جمع کر دتا گیا ا‏‏ے۔

• نفحات الازھا فی مناقب الائمة الاطہار

مناقب اہلبیت وچ وڈی مبسوط کتاب اے، جس دی ۱۶ ضخیم جلداں نيں تے جو آپ دے علم وتحقیق دے آیات کمال وچو‏ں اک خاص آیت ا‏‏ے۔

• الأثمار الشهية

• إجازة
• فہرست انساب سمعانی

انساب سمعانی فن رجال وچ وڈی مشہور تے مبسوط کتاب ا‏‏ے۔ اس وچ اکثر اک ہی آدمی دا تذکرہ اس دے مختلف ناماں، لقباں تے کنیتاں دے ذیل وچ متعدد مقامات اُتے ہويا ا‏‏ے۔ آپ نے اس فہرست وچ اس امر نو‏‏ں ضبط فرمایا اے کہ کسی شخص دا تذکرہ اس کتاب وچ کن ناماں دے ذیل وچ کتھے کتھے کس کس جلد تے صفحہ وچ ہويا ا‏‏ے۔

• سباک الذھبان

یہ فن رجال دی وڈی مبسوط تالیف اے، جس دی ۴۸ جلداں نيں تے ایہ وی آپ دی تحقیقی عرق ریزیاں دا آئینہ ا‏‏ے۔ ایہ ابتدائے اجتہاد دے دور تے والد دی زندگی دی تالیف ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ تمام کتب رجال تو‏ں ہزا ر ہا راویاں دے حالات جمع کيتے گئے نيں، گویا ایہ کتاب فن رجال دا اک وسیع خزا نہ ا‏‏ے۔ 1306 ق تو‏ں پہلے دی تالیف ھے۔

• اثبات رد الشمس لعلی علیہ السلام

• النجاح

مسئلہ عقد ام کلثوم اُتے ایہ اک مختصر رسالہ ا‏‏ے۔ ایہ وی آپ دے عنفوان شباب دی یادگار اے ۔

• افحام الاعداء والخصوم فی عقد اُم کلثوم

یہ کتاب آخر عمر دی ا‏‏ے۔

• عبقات الانوار

یہ کتاب تحفہ اثنا عشریہ دے باب ہفتم دا جواب ا‏‏ے۔ اس کتاب دے لئی ایہ طے پایا سی کہ چھ آیتاں وچو‏ں ہرآیت اُتے اک جلد تے بارہ حدیثاں وچو‏ں ہر حدیث اُتے دو جلداں لکھی جان۔ اس طرح مجموعی تیس جلداں وچ ایہ کتاب لکھی جائے۔ آیات دے مباحث تو کچھ نہ کچھ تے کتاباں وچ وی عام طور تو‏ں مل سکدے نيں لہذا پہلے احادیث دی ابحاث لکھی گئياں۔ حدیث ولایت، حدیث نور، حدیث طیر تے حدیث غدیر چار حدیثاں اُتے ست جلداں تحریر ہوئیاں تو سید حامد حسین دا 1306 ق وچ انتقال ہو گیا۔

سید ناصر حسین نے اس کم نو‏‏ں جاری رکھدے ہوئے حدیث منزلت، حدیث تشبیہ، حدیث مدینتہ العلم تے حدیث ثقلین چار حدیثاں اُتے اٹھ ضخیم جلداں سید حامد حسین دے انداز وچ تحریر فرمائاں۔ دونے دے انداز تحریر وچ فرق کرنا مشکل ا‏‏ے۔ ایہ کتاب اج وی مکمل طور اُتے سید حامد حسین دی تالیف سمجھی جاندی ا‏‏ے۔

• ذكر ماظهر لامير المؤمنين( ع )من الفضائل يوم خيبر

وفات

پیری، تقلیل غذا تے سولہ ستاراں گھنٹہ روزانہ دی محنت و مشقت دی بنا اُتے گوناگون امراض دا ہجوم ہويا۔ طاقت روز بروز گھٹتی گئی تے امراض ودھدے گئے علاج کتھے تک فائدہ کردا بالآخر یکم(1)رجب [1361ہجری] نو‏‏ں انتقال ہو گیا۔ پچیس تیس ہزار دے مجمع تو‏ں جنازہ اُٹھا تے بعد تجہیز و تکفین آپدے فرزند محمد سعید نے نماز جنازہ پڑھائی تے حسب وصیّت سرکار مرحوم نعش مطہر کربلائے امین الدولہ بہادر وچ سونپ دتی گئی۔

وصیت

اپنا وصیت نامہ وفات تو‏ں برساں قبل تیار کرلیا سی ۔ ایہ وصیت نامہ بوہت سارے وصایا اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں اہ‏م وصایا:

1. میرے ورثاء، اعقاب تے احباب خوف خداتے اتباع احکم الٰہی اختیار کراں تے میرے فراق وچ جزع و فزع نہ کراں بلکہ صبر تو‏ں کم لاں۔
2. میرے مرنے دے بعد اوہی الفاظ جو میری زندگی وچ میرے لئی استعمال ہُندے سن، میرے بعد وی استعمال ہون۔
3. میرے حالات دے تذکرہ وچ مبالغہ تو‏ں کم نہ لاں تے جدو‏ں کدی میرا تذکرہ ہو تو آخر وچ اک مرتبہ سورہ فاتحہ تے تن مرتبہ سورہ توحید پڑھ دے اس دا ثواب مینو‏ں بخشاں۔
4. جے میری موت لکھنو وچ واقع ہو، تو میری میت نو‏‏ں دریا اُتے غسل نہ داں، بلکہ کربلائے امین الدولہ بہادر وچ غسل داں تے اوتھے سونپ داں تے چند روز دی سپردگی دے بعد آگرہ لے جا ک‏ے مزار شہید ثالث علیہ الرحمہ وچ اس طرح دفن کراں کہ قبر زمین تو‏ں بلند نہ ہو کہ زائرین مزار مقدس دی تکلیف دا باعث بنے۔
5. فاتحہ خوانی تے اس دے مراسم وچ اقتصاد دا لحاظ رکھن۔ جے میرے احباب میرے لئی اہدائے ثواب دی غرض تو‏ں مجلساں کراں تو اس وچ وی اخلاص، سادگی تے اقتصاد نو‏‏ں پیش نظر رکھن۔

اولاد

آپ دی اولاد وچ

• سید محمد نصیر
• سید محمد سعید

تے تن صاحبزادیاں نيں۔

حوالے

منابع

• ابن عنبہ، عمدۃ الطالب، چاپ: الثانيہ، سال چاپ: 1380–1961 م، چاپخانہ: ناشر: منشورات المطبعہ الحيدريہ-النجف الأشرف (سافٹ وئر مکتبۂ اہل البیت)
• سید محسن امین عاملی، اعیان الشیعہ، وفات : 1371، تحقيق: تحقيق و تخريج: حسن الأمين، ناشر: دار التعارف للمطبوعات -بيروت- لبنان (سافٹ وئر مکتبۂ اہل البیت)۔

• بزرگ تہرانی وفات: 1389، الذریعہ الی لکھتاں الشیعہ، چاپ : الثالثہ، سال چاپ : 1403–1983 م، ناشر : دار الأضواء - بيروت - لبنان (سافٹ وئر مکتبۂ اہل البیت)
• علامہ مجلسی، بحار الانوار، چاپ: الثانيہ المصححہ، سال چاپ: 1403–1983 م، ناشر: مؤسسۃ الوفاء -بيروت- لبنان۔(سافٹ وئر مکتبۂ اہل البیت)۔
• مرزا احمد حسن کاظمینی، حالات ناصر الملت، ناشر: مرکز احیاء آثار برصغیر، قم۔
• سید ناصر حسین ہندی، افحام الاعداء و الخصوم، تقديم: دكتور محمد ہادي الأمينی، ناشر: مكتبہ نينوى الحديثہ - طہران۔(سافٹ وئر مکتبۂ اہل البیت)

باہرلے جوڑ

اس مقالے نو‏‏ں مرزا احمد حسن کاظمینی دی کتاب حالات ناصر الملت تو‏ں لکھیا گیا۔