سید نور اللہ شوشتری

سید نور اللہ شوشتری

فائل:مزار قاضی نورالله شوشتری.jpg
کوائف
مکمل نام	سید نور اللہ شوشتری حسینی مرعشی بن شریف الدین
لقب/کنیت	شہید ثالث
نسب	امام زین العابدین دی نسل تو‏ں نيں۔
تاریخ ولادت	956ھ ق
آبائی شہر	شوشتر
تاریخ وفات	1019ھ ق
مدفن	آگرہ (ہندوستان)
نامور اقرباء	والد: سید شریف الدین
علمی معلومات
اساتذہ	سید شریف الدین، مولا عبد الواحد شوشتری، مولا عبد الوحید تستری۔
شاگرد	شیخ محمد ہروی خراسانی، مولا محمد علی کشمیری۔
اجازہ روایت از	مولا عبد الوحید تستری ، عبد الرشید شوشتری۔
تالیفات	احقاق الحق و ازہاق الباطل، مجالس المؤمنین۔
خدمات
سماجی	قاضی القضاۃ

سید نور اللہ شوشتری (۹۵۶ -۱۰۱۹ ھ) یا مرعشی، قاضی نور اللہ شوشتری یا شہید ثالث دے نام تو‏ں مشہور، صفویہ عہد دے شیعہ فقیہ، اصولی، متکلم، محدث تے شاعر سن ۔ احقاق الحق تے مجالس المؤمنین سمیت بہت سی تالیفات دے مالک نيں۔ قاضی القضات دے عہدے اُتے فائز رہے تے چاراں فقہ دی اساس اُتے فیصلے کیتا کردے سن ۔ جہانگیر دور دے بعض درباری علما تے مقربین دے مذہبی عناد دے نتیجے وچ بادشاہ نے انہاں دی موت دا حکم صادر کیتا۔ ہندوستان دے شہر آگرہ وچ مدفون نيں۔

ولادت و نسب

سید نور اللہ حسینی مرعشی ۹۵۶ ہجری قمری نو‏‏ں ایران دے صوبے خوزستان دے شہر شوشتر وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دا نسب امام زین العابدین(ع) تک پہنچدا ا‏‏ے۔ انہاں دے والد سید شریف الدین اپنے زمانے دے بزرگ علما وچو‏ں سن جو علوم نقلیہ تے عقلیہ وچ صاحب آثار سن ۔ آپدے اجداد وچو‏ں نجم الدین محمود حسینی مرعشی آملی نے آمل تو‏ں شوشتر ہجرت کيتی۔ قاضی نور اللہ ہمیشہ اس نسبت اُتے فخر کردے جو اندے آثار تو‏ں واضح ا‏‏ے۔

تعلیم

سید نور اللہ نے شوشتر وچ تحصیل علم کیتا۔ عقلی تے نقلی علوم اپنے والد دے پاس پڑھے تے طب حکیم مولانا عماد الدین دے پاس پڑھیا۔ ہور میر صفی الدین محمد تے میر جلال الدین محمد صدر وی انہاں دے اساتذہ وچ نيں۔ ۲۳ سال دی عمر وچ ۹۷۹ (ه‍.ق) نو‏‏ں اپنے چھوٹے بھائی سید وجیہ الدین محسن دے نال حصول علم دے لئی مشہد آئے۔

مشہد وچ قاضی نور اللہ نے مولا عبدالواحد شوشتری دے درس وچ شرکت کيتی تے فقہ، اصول، کلام، حدیث تے تفسیر جداں علوم اسی استاد تو‏ں حاصل کيتے۔ مولا محمد ادیب قاری تستری تو‏ں ادبیات عرب و تجوید قرآن کریم حاصل کيتے۔ ہور عبد الرشید شوشتری (مؤلف کتاب مجالس الامامیہ (اعتقادات) تے مولا عبدالوحید تستری جداں علما تو‏ں اجازه روایت لیا۔

برصغیر وچ آمد

سید نوراللہ ۹۹۲ یا ۹۹۳ (ه‍.ق) مشہد چھڈ دے برصغیر جانے اُتے مجبور ہوئے۔ مشہد وچ مسلسل حالات دی خرابی، ابر بار دی شورشاں تے ناگوار واقعات اس ہجرت دے اسباب وچو‏ں نيں۔ ینيں ازبکاں دے حملےآں وچ انہاں دا بھائی مارا گیا۔ اس وقت حالے شاه عباس صفوی تخت نشین نئيں ہويا سی ۔ بہرحال خراسان دے غیر مستحکم سیاسی حالات نے سید نوراللہ نو‏‏ں برصغیر ہجرت اُتے مجبور کیتا۔ اس زمانے وچ ہندوستان پرامن ترین علاقہ سی ۔

برصغیر اُتے امن حالات اکبر بادشاه دی طرف لوٹتا اے جو اس وقت ایتھ‏ے دا حاکم سی ۔ اکبر بادشاه تیمور دی نسل وچ ہمایاں دا بیٹا سی جو ۱۴ سال دی عمر وچ تخت نشین ہويا۔ اپنی استعداد دی بدولت گجرات، بنگال، کشمیر تے سندھ تک اپنی سلطنت نو‏‏ں وسعت دی تے اک وسیع و عرض خطے اُتے اپنی بادشاہت قائم کيتی۔ ہور بوہت سارے شہر تے آبادیاں دی سنگ بنیاد رکھی۔

اکبر بادشاه عمرانیات دے علاوہ فلسفی مسائل تو‏ں بہت زیادہ لگاؤ رکھدا سی ۔ لیکن دین دی نسبت کوئی زیادہ دیندار نئيں سی ۔ اسی فکر دی بدولت اس نے مختلف ادیان تو‏ں اک دین بنانے دی کوشش کيتی۔

قاضی نوراللہ شوشتری آگره وچ اکبر بادشاہ پاس آنے تو‏ں پہلے فتح پور سیکری وچ ابوالفتح مسیح الدین گیلانی ایرانی طبیب حاذق تے وڈے شاعر دے پاس گئے۔ جتھ‏ے مختلف علوم و فنون حاصل کرنے دے بعد ۹۸۳ وچ وارد ہندوستان ہوئے۔ اپنی قابلیت تے استعداد دی بدولت جلد ہی اکبر بادشاه دے مقربین وچ ہو گئے۔ مسیح الدین شوشتری نے اکبر بادشاه تو‏ں اس دا تعارف کروایا۔ سید نوراللہ شوشتری حضرت علی(ع) دے بارے وچ لکھی ہوئی کتاب اکبر بادشاہ نو‏‏ں ہدیہ کيتی۔

قاضی القضات

سید دو ماه آگرے وچ رہے اسدے بعد اکبر بادشاه دے ہمراہ لاہور آئے۔ لاہور دا قاضی اک سن رسیدہ شخص بنام «شیہ معین» سی ۔ بادشاہ نے اسکی جگہ سید نوراللہ نو‏‏ں قاضی بنایا۔

نور اللہ شوشتری نے قاضی القضات دے منصب اُتے بیٹھنے تو‏ں پہلے اکبر بادشاہ تو‏ں کہیا: ہو سکدا اے کہ اوہ دینی مسائل دی اصلی مصادر دے مطابق تحقیق کرے، اسکی بدولت فقہی حکم بیان کرے تے اس تحقیق و جستجو دے نتیجے وچ مجبور نئيں ہوئے گا کہ اوہ کسی اک مسلک دی پیروی کرے تے اک ہی مذہب دے مطابق فتوے صادر کرے بلکہ اوہ اپنے اجتہاد نو‏‏ں بروئے کار لا کر فتوا صادر کرے گا لیکن اس فتوے دے بیان وچ رائج سندی فقہ تو‏ں باہر نئيں جائے گا تے اہل سنت دی چار فقہاں (شافعی، حنبلی، مالکی یا حنفی) وچو‏ں کسی اک فقہ دے مطابق فتوا صادر کرے گا۔

اکبر بادشاه نے قاضی شیعہ ہونے دے باوجود اس وچ موجود صلاحیتاں تے استعداد دی بنا اُتے قاضی دی اس شرط نو‏‏ں قبول کیتا تے قاضی دے عہدے اُتے منصوب کیتا۔ قاضی نوراللہ اہل سنت دی تمام فقہاں تے اندے باہمی اختلافات دی بدولت عوام دے زیادہ نفع وچ تے شیعاں دے نزدیک تر فتوا صادر کر سکدا سی ۔ اسی وجہ تو‏ں عبدالقادر بدایونی اپنے سخت مذہبی تعصب دی وجہ تو‏ں اکبر بادشاہ دی سیاسی پالیسیاں تو‏ں مخالفت دے باوجود قاضی نور اللہ دی عدالت، شرافت و علم دی تعریف کردا سی ۔

علمی فعالیت تے آثار

فائل:مجالس المومنین.jpg

مجالس المؤمنین

صاحب کتاب ریاض العلماء انہاں دی زندگی دے بارے وچ لکھدے نيں:

«مرحوم شوشتری فاضل، عالم، متدین، صالح، علامہ، فقیہ، محدث، سیرت و تاریخ تو‏ں آگاہ، فضیلتاں دی جامع ترین تے تمام علوم وچ نقد و نظر دی صلاحیت تو‏ں مالا مال شخصیت دے مالک سن ہور فارسی و عربی بولی وچ شعر کہندے تے مدح آئمہ طاہرین وچ اندے قصیدے مشہور نيں۔

قاضی نوراللہ نے تقیہ دے زیر سایہ رہندے ہوئے نہ صرف منصب قضاوت تک رسائی حاصل کيتی بلکہ شیعہ معاشرے نو‏‏ں بہت ہی ارزشمند کتب دتیاں اپنے اک خط وچ لکھدے نيں: فقیر نے قربت خدا تے مخالفین دے سامنے تقیّہ کردے ہوئے اپنی لکھتاں وچ اپنا نام ظاہر نئيں کیتا۔ اسی وجہ تو‏ں انہاں دی تصنیف شدہ کتب دی تعداد وچ اختلاف نظر پایا جاندا ا‏‏ے۔ آیت اللہ مرعشی نجفی کتاب احقاق الحق و ازہاق الباطل دے مقدمے وچ انہاں دی تالیفات دی تعداد ۱۴۰ ذکر کردے نيں۔ انہاں وچو‏ں کچھ دے اسما درج ذیل ذکر کردے نيں:

1. احقاق الحق: ایہ کتاب تن مرتبہ چھپی ا‏‏ے۔
2. أجوبۃ مسائل السید حسن الغزنوی۔
3. الزام النواصب فی الردّ علی میرزا مخدوم الشریفی: ایہ کتاب استاد میرزا محمد علی چہاردہی گیلانی نے فارسی وچ ترجمہ دی تے مرتضی مدرسی نے اسنو‏ں چاپ کیتا۔
4. «القام الحجر» در رد ابن حجر۔
5. بحر الغزیر فی تقدیر ماء الکثیر: قاضی نے اس کتاب وچ آب کر دے وزن و حجم اُتے تحقیق دی ا‏‏ے۔
6. بحر الغدیر فی اثبات تواتر حدیث الغدیر سنداً و مؤلفا و دلالہ۔
7. «تفسیر القرآن»: کئی جلداں وچ ۔
8. تفسیر آیت رؤیا: احتمال اے اس تو‏ں مراد سوره اسراء دی ۶۰واں آیت اے جو رسول اللہ دے خواب دے متعلق ا‏‏ے۔
9. تحفة العقول۔
10. حلّ العقول۔
11. علم نحو وچ جامی دی «شرح الکافیہ» اُتے حاشیہ ۔
12. شرح التجرید اصفہانی دے «حاشیہ چلپی» اُتے حاشیہ۔
13. «مطّول» تفتازانی اُتے حاشیہ۔
14. «رجال» کشی اُتے حاشیہ کہ جو علم رجال وچ مفید معلومات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
15. شیخ طوسی دی «تہذیب الاحکام» اُتے حاشیہ جو نا مکمل رہیا۔
16. فاضل مقداد دی آیات الاحکم وچ «کنز العرفان» اُتے حاشیہ۔
17. دوانی دے «تہذیب المنطق» دے حاشیے اُتے حاشیہ۔
18. شرح «قواعد العقائد» دی بحث «عذاب القبر» اُتے حاشیہ۔
19. علم کلام دی «شرح مواقف» اُتے حاشیہ۔
20. «رسالۃ الاجوبۃ الفاخره» اُتے حاشیہ۔
21. «شرح تہذیب الاصول اُتے حاشیہ۔
22. علامہ دی شرح تجرید بحث جواہر اُتے حاشیہ۔
23. «تفسیر بیضاوی» اُتے حاشیہ۔
24. «الہیات» شرح تجرید۔
25. «حاشیہ القدیمیہ» اُتے حاشیہ۔
26. علم فصاحت و بلاغت وچ حاشیہ الخطایی۔
27. «تفسیر بیضاوی» اُتے دوسرا حاشیہ۔
28. حکمت وچ «شرح الہدایہ» اُتے حاشیہ۔
29. علم منطق وچ قطب الدین دی «شرح الشمسیہ» اُتے حاشیہ۔
30. علامہ دی فقہ وچ «قواعد» اُتے حاشیہ۔
31. شیخ طوسی «تہذیب» اُتے حاشیہ۔
32. محقق حلی «خطبۂ الشرائع» اُتے حاشیہ۔
33. فقہ حنفی وچ «ہدایہ» اُتے حاشیہ۔
34. فقہ حنفی دی «شرح الوقایہ» اُتے حاشیہ۔
35. شرح «رسالہ آداب المطالعہ» اُتے حاشیہ۔
36. شرح «تلخیص المفتاح» (معروف مختصر المعانی تفتازانی) اُتے حاشیہ۔
37. علم ہیئت وچ «شرح چغمینی » اُتے حاشیہ۔
38. علامہ دی فقہ وچ «مختلف» اُتے حاشیہ۔
39. علامہ دوانی دی «اثبات الواجب الجدید» اُتے حاشیہ۔
40. علم ہندسہ وچ «تحریر اقلیدس» اُتے حاشیہ۔

فائل:احقاق الحق.png

احقاق الحق و ازہاق الباطل

اہم‌ ترین آثار

قاضی نوراللہ شوشتری دے آثار وچو‏ں ۴ کتاباں مخصوص حیثیت رکھدی نيں جندے متعلق علما دے اقوال نقل کردے نيں:

• احقاق الحق: اس کتاب دے کلمات اوہدی تبحر علمی اُتے دلالت کردے نيں۔ ایہ کتاب قاضی فضل بن روز بہان دے کتاب ابطال الباطل دا جواب ا‏‏ے۔ قاضی فضل بن روزبہان دی کتاب علامہ حلی دی نہج الحق و کشف الصدق دے جواب وچ لکھی گئی۔ قاضی نوراللہ نے اس کتاب وچ منطقی، زیبا تے رسا انداز وچ فضل بن روزبہان دی کتاب دا جواب دتا اے ہور اسدے نظریات دا جواب اہل سنت دی کتاباں تو‏ں دتا ا‏‏ے۔

• مجالس المؤمنین: اس کتاب وچ علما دی اک جماعت ، حکما، ادبا، عرفا، شعرا، رجال متقدم تے اوہ راوی جو اسدے عقیدے دے مطابق شیعہ سن، دے احوال بیان نيں۔ ہور اس کتاب وچ حکایات و قصص تے روایات سمیت شہراں دے حالات وی مذکور نيں۔

• الصوارم المہرقہ جو «الصواعق المحرقہ» دے جواب وچ لکھی گئی۔
• کتاب مصائب النواصب

شیخ حر عاملی (متوفی ۱۱۱۰) اپنی کتاب امل الآمل وچ انہاں دو کتاباں دے نال احقاق الحق نو‏‏ں ذکر کردے نيں ایہ اس گل کيتی بیان گر اے کہ قاضی دی ایہ اہ‏م کتب صفویہ دور وچ جہانی شہرت رکھدیاں سن۔

• النور الانور و النور الازہر فی تنویر خفایا: قضا و قدر دے متعلق رسالہ ا‏‏ے۔ علامہ حلی نے استقصاء النظر فی بحث القضاء و القدر دے نام تو‏ں رسالہ لکھیا سی ۔ اسدے جواب وچ اہل سنت دی طرف تو‏ں شبہات لکھے گئے۔ قاضی نے اس جوابی کتاب دے جواب وچ انہاں شبہات دا جواب دتا ا‏‏ے۔ اوہدی اختتامی تاریخ جمادی الثانیہ 1018 ھ ق ا‏‏ے۔

مناظرات علمی

قاضی نوراللہ دے مناظراں وچو‏ں اہل سنت عالم دین عبد القادر بن ملکوک شاه بدایونی تو‏ں مناظرے دی طرف اشارہ کر سکدے نيں۔ اس نے اپنی کتاب منتخب التواریخ وچ ذکر کیتا ا‏‏ے۔ اسی طرح قاضی شوشتری دا سید قزوینی دے نال مناظرہ جسنو‏ں قاضی نے اپنی تالیف مجالس المؤمنین وچ ذکر کیتا ا‏‏ے۔

شاگرد

قاضی نوراللہ مذاہب پنجگانہ دی بنیاد اُتے شیعہ، حنفی، مالکی، حنبلی تے شافعی دی فقہ طلاب دے لئی تدریس کردا تے آخر وچ خاتمے دے عنوان تو‏ں بیان اقوال وچ وڈی ظرافت دے نال شیعہ نظر وی بیان کر دیندا ۔ شیعیت دے مخالف فضا، شیعہ مذہب دے شاگرداں مخفیانہ رابطہ تے اسی طرح تقیہ دی وجہ تو‏ں چند شاگرداں دے ناماں دے علاوہ ہور کوئی معلومات نئيں اے :

1. شیخ محمد ہروی خراسانی
2. مولا محمد علی کشمیری
3. سید جمال الدین عبداللہ مشہدی

اولاد

قاضی نوراللہ شوشتری دے ۵ بیٹے سن جو اپنے زمانے دے عالم، شاعر تے صاحب تالیف سن :

1. سید محمد یوسف
2. شریف الدین (۹۹۲ـ ۱۰۲۰ ق)
3. علاء الملک
4. سید ابوالمعالی (۱۰۰۴ـ ۱۰۴۶ق)
5. سید علاء الدولہ (۱۰۱۲ ـ؟)

شہادت

فائل:مقبرہ قاضی نور اللہ شوشتری.jpg

قاضی نور اللہ شوشتری دے مقبرے دا بیرونی منظر

اکبر شاہ دے بیٹے جہانگیر شاه دے تخت نشین ہونے دے بعد ۱۰۱۹ ہجری قمری وچ اس دے حکم تو‏ں کوڑے کھاندے ہوئے شہید ہوئے۔ شہادت دا سبب احقاق الحق و ازہاق الباطل دی تالیف سی۔ اک قول دے مطابق مجالس المؤمنین سی۔ برصغیر وچ آپ شہید ثالث دے لقب تو‏ں معروف نيں۔

محدث قمی نے انہاں دی شہادت دی درج ذیل تفصیل بیان کيتی اے:

قاضی نوراللہ قضاوت تے مخفیانہ تالیف وچ مشغول سن کہ اکبر بادشاہ دے مرنے دے بعد جہانگیر تخت نشین ہويا۔ درباری علما تے مقربین نے نور اللہ دے خلاف بادشاہ دے کان بھرنے شروع کر دیئے کہ قاضی شیعہ اے، اپنے آپ نو‏‏ں چار فقہاں دا پابند نئيں سمجھدا اے تے اپنے فتوے مذہب امامیہ دے مطابق دیندا ا‏‏ے۔ جہانگیر شاه نے اندے بیانات نو‏‏ں اسدے شیعہ ہونے دے لئی کافی نئيں سمجھیا تے کہیا: اس نے قضاوت دے عہدے نو‏‏ں اپنے اجتہاد دی شرط دے نال قبول کیتا سی ۔ انہاں لوگاں نے اس تو‏ں مایوس ہو ک‏ے قاضی دے لئی اک تے حربہ استعمال کیتا۔ اک شخص نو‏‏ں شیعہ ظاہر کر دے قاضی دے پاس شاگردی دے لئی بھیجیا۔ اس شخص نے کچھ مدت دی آمد و رفت تو‏ں قاضی دا اعتماد حاصل کیتا تے اوہ قاضی دی مجالس المؤمنین سمیت ہور کتب تو‏ں آگاہ ہويا تے اس نے مجالس المؤمنین انہاں تو‏ں لی تے درباری علما تے مقربین دے لئی اس تو‏ں نسخہ برداری کيتی۔ انہاں نے اس کتاب نو‏‏ں انہاں دی تشیع دی دلیل دے طور اُتے بادشاہ دے سامنے پیش کیتا تے بادشاہ تو‏ں کہیا: انہاں نے اس کتاب وچ ایسے ایسے لکھیا اے لہذا اس اُتے حد جاری ہونی چاہئے۔ جہانگیر نے پُچھیا اسکی حد کیتا اے ؟ انہاں نے جواب دتا: اسکی سزا کوڑے ا‏‏ے۔ بادشاہ نے ایہ کم اندے سپرد کیتا تے انہاں نے بلا فاصلہ انہاں اُتے حد جاری کردے ہوئے کوڑے مارے۔ کہندے نيں: خاردار لکڑی دے تختے اُتے 70 سال دی عمر وچ اس حد تک کوڑے مارے گئے کہ انہاں دا بدن ٹکڑے ٹکڑے ہو گیا۔

قاضی نور اللہ دا مزار ہندوستان دے شہر آگرا وچ موجود اے تے لوگاں دے لئی اک زیارت گاہ دی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔

حوالے

منابع

• حر عاملی، محمدحسن، امل الامل فی علماء جبل عامل، بغداد، مکتبہ الاندلس.
• خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان.
• دهخدا، علی اکبر، لغتنامہ.
• شوشتری، سید نوراللہ، احقاق الحق و ازہاق الباطل، قم، کتابخانہ حضرت آیت اللہ العظمی مرعشی نجفی.
• شوشتری، سید نوراللہ، الصوارم المُہرقہ فی نقد الصواعق المُحرقہ (ابن حجر الہیثمی)، تہران، مشعر، ۱۳۸۵ش.
• شوشتری، سید نوراللہ، مجالس المومنین، تہران، کتابفروشی اسلامیہ، ۱۳۷۷ش.
• عارف نقوی، سید حسین، تذکره علمای امامیہ پاکستان، ترجمہ محمدہاشم، مشہد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوہش‌ ہای اسلامی، ۱۳۷۰ش.
• قمی، شیخ عباس، فوائدالرضویہ فی أحوال علماء المذہب الجعفریہ، تہران، کتابخانہ مرکزی، ۱۳۶۷ش.
• مدرس، محمدعلی، ریحانۃ الادب فی تراجم المعروفین بالکنیہ او اللقب، تہران، کتابفروشی خیام، ۱۳۶۹ش.