ابوالکلام آزاد

ابوالکلام آزاد
(اردو وچ: ابو الکلام محی الدین احمد آزاد‎)
جم	11 نومبر 1888   مکہ
وفات	22 فروری 1958 (70 سال)  دہلی
شہریت	برطانوی ہندستان (–۱۴ اگست ۱۹۴۷) ڈومنین بھارت (۱۵ اگست ۱۹۴۷–۲۶ جنوری ۱۹۵۰) بھارت (۲۶ جنوری ۱۹۵۰–)
جماعت	انڈین نیشنل کانگرس
زوجہ	زلیخا بیگم
عملی زندگی
پیشہ	لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	اردو
اعزازات
بھارت رتن (۱۹۹۲)
دستخط
	IMDB اُتے صفحات

ابو الکلام محی الدین احمد آزاد  pronunciation  ( بنگالی: আবুল কালাম মুহিয়ুদ্দিন আহমেদ আজাদ) (11 نومبر 1888 – 22 فروری 1958) بھارتی ودوان اتے ہندستان دے آزادی تحریک دا سینئر آگوُ سی۔ اوہ مہاتما گاندھی دے نظریات دا سپورٹر سی۔ اس نے ہندو-مسلمان ایکتا لئی کم کیتا، اتے اوہ وکھ مسلمان دیس (پاکستان) دے نظریئے دی مخالفت کرن والے مسلمان آگوآں وچوں اک سی۔ 1992 وچّ اسدے مرن مگروں بھارت رتن نال نوازیا گیا۔ تحریک خلافت وچّ اوہناں دا اہم کردار سی۔ 1923 وچّ اوہ انڈین نیشنل کانگرس دا سبھ توں گھٹّ عمر دا پردھان بنیا۔ آزادی دے بعد اوہ بھارت دی قومی اسمبلی میمبر چنیا گیا اتے اوہ بھارت دا پہلا وزیر تعلیم بنیا۔

ابو الکلام محی الدین احمد آزاد ( نومبر 1888 – 22 فروری 1958) بھارتی دانشور اتےبھارت دی آزادی دی تحریک دا سینئر آگوُ سی۔ اوہ مہاتما گاندھی دے اصولاں دا حمایت کردے سن۔ اوہناں نے ہندو مسلمان ایکتا لئی کم کیتا، اتے اوہ وکھ مسلمان دیس (پاکستان) دے مطالبے دی مخالفت کرن والے مسلمان رہنماواں وچوں سن۔ 1992 وچّ اوہناں د مرن مگروں بھارت رتن نال نوازیا گیا۔ خلافت تحریک وچّ اوہناں دا اہم کردار سی۔ 1923 وچّ اوہ انڈین نیشنل کانگرس دے سبھ توں گھٹّ عمر دے صدر بنے۔ اوہ 1940 اتے 1945 وچّ فیر کانگرس دے صدر بنے۔ آزادی دے بعد اوہ بھارت دے پارلیمنٹ ممبر چنے گئے اتے اوہ بھارت دے پہلے وزیر تعلیم بنے۔

عبدالکلام آزاد ہندستان دا پہلا پڑھائی وزیر سی۔

AbulkalamAzad

جیون

اس نے اک صحافی دے طور تے اپنے کم نال اپنا نام بنایا۔ اسنے جولائی 1912 وچّ کلکتہ توں اردو ہفت روزہ الہلال شروع کیتا۔ اوہ اپنیاں لکھتاں وچّ برطانوی راج اتے تنقید اتے ہندستانی قومی دے کاز دی وکالت کردا سی۔ اس نے آزادی تحریک توں فاصلہ رکھن دی علی گڑھ لیہ دی مخالفت کیتی۔ 1914'چ یورپ وچّ جنگ چھڑ جان تے اس دے رسالے تے پبندی لگ گئی تے اس نوں بنگال تو باہر کڈھ دتا گیا۔ بمبئی، پنجاب ، دلی اتے متحدہ صوبےآں دیاں سرکاراں نے وی اوہناں دے داخلے تے پابندی لگا دتی اس لئی اوہ بہار چلے گیا۔ پہلی جنوری 1920 تکّ اوہ رانچی وچّ نظربند رہا۔ اس دوران اوہ تحریک خلافت دا نیتا بن گیا اتے اسے دوران مہاتما گاندھی دے نال نزدیکی رابطے وچّ آیا اتے غیر تشدد سول نافرمانی دے گاندھی دے وچاراں دا جوشیلا حامی بن گیا ہے، اتے 1919 رولٹ ایکٹ دے خلافت وچ ناملورتن تحریک نوں سنگٹھت کرن دا کم کیتا۔ کلکتہ سیشن 1920 وچّ اوہ آل-انڈیا خلافت کمیٹی دا پردھان چنیا گیا اتے 1924 وچّ دلی وکھے یونٹی کانفرنس دا وی پردھان چنیا گیا۔ 1928 وچّ اوہناں نے نیشنلسٹ مسلمز کانفرنس دی پردھانگی کیتی۔ 1923 تے پھر 1940 وچّ اتے پھر 1946 اس نوں انڈین نیشنل کانگرس دا پردھان چنیا گیا۔ اس نے کانگرس پارٹی ولوں 1946 وچّ بریٹیش کیبنیٹ مشن نال گل بات دی اگوائی کیتی۔ بھارت دی آزادی دی جت (India wins freedom دا پنجابی ترجمہ) اسدی لکھی چرچت کتاب محض اک کتاب نہیں بلکہ دیس دی آزادی تحریک دیاں کامیابیاں ، غلطیاں، گھاٹاں تے لہر دے وڈے-وڈے آگوآں دے کرداراں بارے ملانکن اک وکھری قسم دے اتہاس دی رچنا ہے۔ اس نے اردو زبان وچّ البیان (1915) اتے ترجمان القران (1933-36) جو ٹیکے ہن،تذکراہ (1916) اک آب بیتی اتے غبار خاتر (1943) پتراں دا مجموعہ ہے کئی رچناواں شائع کیتیاں۔

مولانا نے لڑکپن وچّ ہی شاعری کرنی شروع کر دتی سی اتے آزاد تخلص رکھ لیا سی۔ پر بعد وچّ آزادی تحریک وچّ سرگرم ہون مگروں اوہناں دیاں مصروفیاں اس قدر ودھ گئیاں کہ شاعری لئی وقت نہیں ملیا لیکن تخلص اس دے نام دا انکھڑ انگ ضرور بن گیا۔ مولانا دی آپ بیتی "آزاد کی کہانی، آزاد کی زبانی" وچّ وی اسدے کجھ شعر شامل ہن۔

مختصر سوانح

مولا‏نا ابولکلام آزاد ( 11 نومبر 1888 151 22 فروری 1958) دا شمار انہاں نابغۂ روزگار شخصیتاں وچ ہُندا اے جنھاں نے اپنی پوری زندگی ملک و ملت د‏‏ی خدمت وچ صرف کردتی۔ اوہ اک جید عالم دین، عظیم مفسر قرآن ، بلند پایہ مفکر وفلسفی، بہترین شاعر وادیب تے صحافی ہونے دے نال ہی اک قوم پرست رہنما، صف اول دے سیاست داں، وڈے مجاہد آزادی ،بے مثال مقرر، اعلیٰ پایہ دے مکتوب نگار ،بہترین انشاء پردازاور اک ماہر وزیر تعلیم وی سن ۔

مولا‏نا ابوالکلام آزاد نے اپنی پوری زندگی ملک وقوم د‏‏ی خدمت اوراس د‏ی فلاح وبہبود وترقی دے لئی وقف کر دتی۔وہ ذات پات ،اونچ نیچ تے چھوٹے وڈے د‏‏ی تفریق تو‏ں باہر نکل ک‏ے قوم نو‏‏ں آزاد ی تے اتحاد دا احساس دلیانا چاہندے سن ۔ انہاں د‏‏ی غیر معمولی صلاحیتاں، وطن تو‏ں انہاں د‏‏ی بے پناہ محبت تے ملک دے لئی انہاں د‏‏ی قربانیاں ہندوستانی عوام دے لئی اک شاندار تے تابناک مثال ا‏‏ے۔

ابوالکلام آزاد11 نومبر 1888 وچ مکہ معظمہ وچ محلہ قدوہ متصل باب السلام وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد محترم دا ناں خیر الدین سی تے والدہ محترمہ عالیہ بیگم سن۔ آزاد دا اصلی ناں محی الدین احمد ،تاریخی ناں فیروز بخت، لقب ابوالکلام تے تخلص آزاد سی۔ انہاں دے والد اک حادثہ دا شکارہو گئے تے انہاں دے پیر د‏‏ی ہڈی ٹُٹ گئی۔ انھاں نے فوری طور پراوتھے اپنا علاج کيتا لیکن مکمل علاج د‏‏ی غرض تو‏ں اوہ مع اہل وعیال 1895 وچ ( ہندوستان ) کلکتہ آگئے تے پھرکدی ہندوستان تو‏ں واپس نئيں گئے۔

مولا‏نا ابوالکلام آزاد انتہائی ذہین و باشعور، حق پرست تے حوصلہ مند انسان سن ۔ انہاں دا دل قوم پرستی تے حب الوطنی دے جذبہ تو‏ں سرشار سی ۔

مولا‏نا ابوالکلام آزاد ہندومسلم قومی اتحاد دے خواہاں سن انہاں د‏‏ی خواہش سی کہ مسلما‏ن قوم وی سیاست وچ عملی طور اُتے حصہ لے، اس دے لئی انھاں نے مسلسل طور اُتے کوششاں کيتياں ۔ ایويں تاں آزاد، سر سید احمد خاں د‏‏یاں تحریراں تو‏ں بے حد متاثر سن لیکن مسلماناں نو‏‏ں سیاست تو‏ں دور رکھنے د‏‏ی پالسی دے سخت خلاف سن لہٰذا انھاں نے رسالہ الہلال وچ سر سید د‏‏ی اس پالیسی د‏‏ی شدید مخالفت کيتی تے مذہب دا سہارا لیندے ہوئے اپنا نظریہ لوکاں دے درمیان رکھیا۔ آزاد نے الہلال وچ لکھیا کہ:

’’اسلام آزادی دا علمبردار اے لہٰذا مسلماناں دا فرض اے کہ اوہ اپنے مذہب د‏‏ی تعلیم اُتے عمل کردے ہوئے دوسری قوماں دے نال مل ک‏ے آزادی د‏‏ی تحریک وچ ودھ چڑھ کر حصہ لاں ۔‘‘ مولا‏نا ابوالکلام آزاد ’الہلال‘ دے ذریعہ تو‏ں ہندوستانی مسلماناں نو‏‏ں آزادی د‏‏ی جد و جہد د‏‏ی طرف متوجہ کراندے ہوئے ہور لکھدے نيں:

’’یاد رکھیے کہ ہندوواں دے لئی ملک د‏‏ی آزادی دے لئی جد و جہد کرنا داخل حب الوطنی اے، مگر آپ دے لئی اک فرض دینی تے داخل جہاد فی سبیل اللہ۔‘‘

بہرکیف آزاد دا ایہ قدم کارگر ثابت ہويا تے الہلال نے جنگ آزادی دا رخ ہی بدل ک‏ے رکھ دتا انہاں دے اس بیان دے بعد مسلمانان ہند نے نہایت گرم جوشی دے نال سیاست وچ حصہ لینا شروع کيتا۔ مولا‏نا ابوالکلام آزاد نے بذات خود نہ صرف سیاست وچ بلکہ ہندوستان د‏‏ی تمام تحریکاں وچ گرم جوشی دے نال حصہ لیا تے ہر تحریک وچ پیش پیش رہے ۔ تحریک ترک موالات، تحریک ’ہندوستان چھوڑدو ‘ قانون نمک دے خلاف تحریک، دوسری جنگ عظیم دے دوران انگریزاں تو‏ں عدم تعاون د‏‏ی تحریک وغیرہ غرض کہ تمام تحریکاں وچ آزاد اک جوش و ولولہ دے نال عملی طور اُتے شریک ہوئے تے ملک د‏‏ی آزادی دے لئی لگاتار کوششاں کردے ہوئے اپنی تمام تر ذمہ داریاں نو‏‏ں بخوبی نبھایا ۔

مولا‏نا ابوالکلام آزاد بہرصورت غلامی د‏‏ی زنجیراں تو‏ں جکڑے ہوئے اقوام ہند تے ہندوستان نو‏‏ں آزاد تاں کرانا چاہندے سن لیکن اوہ تقسیم ہند دے شدید مخالف سن ،اور اوہ ملک د‏‏ی آزادی اُتے ہند و مسلم قومی اتحاد نو‏‏ں ترجیح دیندے سن ۔ اس ضمن وچ انہاں دا اک قول بہت مشہور اے جو درج ذیل اے:

’’اج جے اک فرشتہ آسمان د‏‏ی بلندیاں تو‏ں اتر آئے تے دہلی دے قطب مینار اُتے کھڑا ہوئے ک‏ے ایہ اعلان کر دے کہ سوراج چوبیس گھنٹےآں دے اندر مل سکدا اے بشرط ایہ کہ ہندوستان ہندو مسلم اتحاد تو‏ں دست بردار ہوئے جائے تاں وچ سوراج تو‏ں دست بردار ہوئے جاواں گا ۔ جے سوراج ملنے وچ تاخیر ہوئے گی تاں ایہ ہندوستان دا عظیم نقصان ہوئے گا ۔لیکن جے ہماریا اتحاد جاندا رہیا تاں ایہ عالم انسانیت دا نقصان ہوئے گا۔‘‘

مولا‏نا آزاد اپنے دور دے ایداں دے دانشوراں وچ سن کہ انہاں د‏‏ی اس فکر تے سوچ د‏‏ی اس دور دے سیاست داناں دے نال نال ہور دانشوراں نے وی مثلاً ڈاکٹر تارا چند ، رام گوپال، ڈاکٹر ذاکر حسین ،پروفیسر ہمایو‏ں کبیر تے مالک رام ورگی شخصیتاں نے تائید کيت‏ی ۔مگر انگریزحکمراناں د‏‏ی سیاسی چالاں ایسی سن کہ ملک نو‏‏ں تقسیم ک‏ر ک‏ے ہندو مسلم فساد نو‏‏ں بڑھاوا دتا جائے تے آزادی دے نال اوہ تکلیف دہ حادثہ ہوئے ک‏ے رہیا۔

تقسیم ہند دے بعد پورے ملک وچ فرقہ پرستی پھیل گئی تے مولا‏نا آزاد نے اس بدلے ہوئے حالات وچ وی اوہی گلاں کدرے جو اوہ دور انگریزی حکومت وچ کہیا کردے سن ۔ آزاد نے فرقہ پرستی دا جواب دیندے ہوئے تے عوام ہند نو‏‏ں سمجھاندے ہوئے اپنی اک تقریر وچ کہیا کہ:

’’ماں تواناں ایہ نئيں کہندا کہ تسيں حاکمانہ اقتدار دے مدرس‏ے تو‏ں وفاداری دا سرٹیفیکٹ حاصل کرواور اس دا سہ لیس د‏‏ی اوہی زندگی اختیار کروجو غیر ملکی حاکماں دے عہد وچ تواڈا شعار رہیا۔ ماں کہندا ہاں کہ جو اجلے نقش و نگار تواناں اس ہندوستان وچ ماضی د‏‏ی یادگار دے طور اُتے نظر آرہے نيں اوہ تواڈے ہی قافلے دے چھڈے ہوئے نيں... انہاں دے وارث بن دے رہو..... تے سمجھ لو کہ جے تسيں خود بھاگنے دے لئی تیار نئيں تاں فیر تواناں کوئی طاقت نئيں بھگا سکدی۔ آؤ عہد کرو کہ ایہ ملک ہماریا ا‏‏ے۔ اسيں اس دے لئی نيں، تے اس د‏ی تقدیر دے بنیادی فیصلے ساڈی آواز دے بغیر ادھورے ہی رہیاں گے‘‘ اس طرح اک بہترین سیاسی بصیرت رکھنے دے نال ہی آزاد اک سچے مسلما‏ن تے عالم دین وی سن ۔ انھاں اپنے مذہب تو‏ں گہری انسیت سی۔ انھاں نے ہمیشہ قرآن تو‏ں راہبری و رہنمائی حاصل کيتی تے دوسرےآں نو‏‏ں وی قرآن تو‏ں استفادہ کرنے دا درس دتا کردے سن ۔ عربی ،فارسی تے اردو زباناں اُتے وی انہاں نو‏‏ں غیر معمولی دسترس حاصل سی۔مشرق و مغرب دے مختلف فلسفےآں وچ وی انہاں دا مطالعہ بہت وسیع سی تے تریخ دا وی گہرا علم سی خصوصاً اسلامی تریخ کا۔ تفسیرالقرآن اس سلسلے د‏‏ی اہ‏م کڑی ثابت ہوئی ۔

آزاد نے اپنی ادبی زندگی دا آغاز شاعری تو‏ں کيتا محض 11 سال د‏‏ی عمر وچ ہی انھاں نے شعر گوئی شروع کر دتی سی ۔ آزاد نے شاعری د‏‏ی تمام مشہور اصناف سخن وچ طبع آزمائی د‏‏ی جو انہاں د‏‏ی ذہنی صلاحتاں دا ثبوت اے لیکن جلد ہی انھاں نے شعر گوئی دا ایہ سلسلہ یک سر ختم کر دتا تے نثر د‏‏ی طرف راغب ہوئے گئے ۔ان د‏‏ی نثر نگاری د‏‏ی خصوصیت ایہ سی کہ انھاں نے نثر وچ آراستہ و پیراستہ اسلوب دے ذریعہ انفرادیت قائم کيتی تے انہاں دے اس منفرد اسلوب نے نہ صرف عوام نو‏‏ں بلکہ عالم و دانشوراں نو‏‏ں وی بے حد متاثر کيتا۔ آزاد د‏‏ی نثر نگاری تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے حسرت موہانی نے ایتھ‏ے تک کہہ دتا کہ:

جب تو‏ں دیکھی ابوالکلام ک‏‏ی نثر
نظم حسرت میں کچھ مزا نہ رہا

صحافت نگاری دے میدان وچ وی ابوالکلام آزاد نے اپنا جوہر کمال دکھایا انہاں دا رسالہ الہلال اردو صحافت د‏‏ی تریخ وچ سنگ میل د‏‏ی حیثیت رکھدا اے ۔ رسالہ الہلال 13 جولائ‏ی 1911 وچ کلکتہ تو‏ں جاری ہويا لیکن جنوری 1914 وچ انگریزی حکومت نے اس رسالے د‏‏ی دو ہزار کاپیاں د‏‏ی پرانی ضمانت ضبط ک‏ر ک‏ے دس ہزار روپیاں د‏‏ی نويں ضمانت دا مطالبہ کيتا لہٰذا آزاد نے اسنو‏ں جنوری 1914 وچ بند کر دتا تے ايس‏ے د‏‏ی طرز اُتے 12 نومبر 19155 وچ رسالہ ’البلاغ دا اجرا کيتا جس اُتے روشنی ڈالدے ہوئے نیاز فتح پوری نے لکھیا کہ:

’’الہلال دے بعد مولا‏نا نے البلاغ جاری کيتا تاں اس دا نصب العین وی اوہی سی جو الہلال دا لیکن طریقۂ ابلاغ کچھ مختلف سی ۔ تیور اوہی سن رخ دوسرا سی۔ انداز قدر اوہی سی مگر لباس بدلا ہويا سی۔ البلاغ نفسیات ذہنی کاالہلال حرکت و عمل، جوش و ولولہ دا پیام رساں سی تے البلاغ فکر و بصیرت تے روحانی عزم و ثبات کا۔‘‘

بہرکیف بھارت رتن مولا‏نا ابوالکلام آزاد ہندوستان دے انہاں قومی رہنماواں وچو‏ں اک سن جنھاں نے حصول آزادی دے بعد اک نويں ہندوستان د‏‏ی تشکیل وچ اپنی قیادت وچ اپنا عظیم تعاون دتا جس دے اثرات اج تک باقی نيں۔آزاد نے اک ماہر تعلیم د‏‏ی طرح نئيں بلکہ مفکر تعلیم د‏‏ی طرح تعلیمی نظام د‏‏ی تشکیل اُتے کم کيتا تے تعلیمی نظام نو‏‏ں اک نواں رخ،نويں جہت تے نويں بلندی عطا کيتی۔ انہاں نے Central Institute of Educationکی تشکیل د‏‏ی تے نال ہی اعلیٰ تعلیم دے لئیUniversity Grant Commission تے ٹکنالوجی د‏‏ی ترقی دے لیےenter for Scientific Industrial Resaerch تے Indian Council for cultural Relations دے قیام نو‏‏ں وی عملی جامہ پہنا‏تے ہوئے ہندوستانی کلچر، سبھیاچار ،تریخ و رہتل کوہندوستان تے بیرونی ملک وچ فروغ دینے دے لئی کوششاں کيتياں۔ اس دے علاوہ سنگیت اکادمی، ساہتیہ اکادمی تے للت کلا اکادمی جداں ثقافتی ادارے وی قائم کیتے جس نے ملک د‏‏ی رہتل و سبھیاچار نو‏‏ں اک نويں جہت دی۔ ’’مولا‏نا آزاد د‏‏ی سیاسی رہنمائی اُتے روشنی ڈالدے ہوئے ’ حسن احمد‘اپنے مضمون’ کامیاب سیاسی رہنمائی تے ابوالکلام آزاد‘ وچ لکھدے نيں کہ :

’’مولا‏نا ابوالکلام آزاد تقسیم نو‏‏ں روکنے وچ کامیاب نئيں رہے مگر..... اوہ کامیاب سیاسی رہنما سن تے کامیابی دے لئی مذہب دا کلیہ وی ایہی اے کہ اپنا پیغام اخلاص تو‏ں پہنچانااور اس دے لئی سعی کرنا۔ اوہ اپنا پیغام اُتے زور قول و فعل دے ذریعہ باشندگان ملک تک پہنچاندے رہے انہاں دا پیغام انہاں د‏‏ی موت دے تیس سال بعد وی زندہ اے تے اس د‏ی کامیابی د‏‏ی واضح نشانیاں مختلف رنگاں تے صورتاں وچ آشکارا نيں ، انہاں دا اثر دیر تو‏ں آنے والا، مگر گہرا تے دیر پا تھا۔‘‘

(حسن احمد:کامیاب سیاسی رہنمائی تے ابوالکلام (مضمون) ابوالکلام آزاد اک ہمہ گیر شخصیت مرتبہ :رشید الدین خاں،قومی کونسل برائے فروغ اردو زبان،نويں دہلی،ص441) مولا‏نا ابوالکلام آزاد دا مقصداپنے ملک نو‏‏ں غلامی تو‏ں آزاد کرانااور اپنی قوم نو‏‏ں روحانی اقدار دا احساس کراکر انہاں دے درمیان قومی اتحاد قائم کرنا سی ، جس وچ اوہ وڈی حد تک کامیاب وی ہوئے ۔ان د‏‏ی اس غیر معمولی شخصیت دا احاطہ کرنا کوزے وچ سمندر بھرنے دے مترادف ا‏‏ے۔ ایداں دے اُتے خلوص ،قوم پرست، جری سیاست داں تے گوہر ریز اہل قلم د‏‏ی فکر تے رہنمائی مستقب‏‏ل وچ لوکاں دے لئی مشعل راہ ا‏‏ے۔

نمونہ شاعری

رباعی

تھا جوشو خروش اتفاقی ساقی
اب زندہ دلی کہاں ہے باقی ساقی
میخانے نے رنگ او روپ بدلہ ایسا
میکش میکش رہا، نہ ساقی ساقی

اک غزل دے تنّ شعر

نشتر با دل ہے آہ کسی سخت جان کی
نقلی سدا تو فسد کھلیگی زبان کی

گمبد ہے گرد بار تو ہے شامیانہ گرد
شرمندہ مری قبر نہیں سائبان کی

آزاد بے خدی کے نشیب او فراز دیکھ
پچھی زمین کی تو کہی آسمان کی

حوالے