عبقات الانوار
فائل:کتاب عبقات الانوار.jpg | |
مؤلف | سید میر حامد حسین ہندی |
---|---|
بولی | فارسی |
موضوع | علم کلام(امامت) |
روش | ردیہ و استدلالی |
ناشر | كتابخانہ عمومى امام على(ع) |
محل نشر | اصفہان |
تاریخ نشر | ۱۳۶۶ش |
عَبَقاتُ الأنوار فی إمامَة الأئمةِ الأطهار اک علمی تے تحقیقی کتاب اے جسنوں سید میر حامد حسین ہندی نے امامت دے باب وچ مولوی عبدالعزیز دہلوی دی شیعہ عقائد دے خلاف لکھئی گئی کتاب تحفۃ اثنا عشریہ دے جواب وچ لکھی گئی اے۔
مؤلف
سودھومیرحامد حسین ہندی (۱۲۴۶-۱۳۰۶ق) تیرہويں صدی ہجری دے ہندوستان دے سادات تے شیعہ علماء وچوں سن ۔ میرحامد حسین عالمی جستجوگر تے کافی معلومات رکھنے والے انسان سن ۔ تشیع دی دفاع وچ بہت ساریاں کتاباں لکھیاں۔
تحفۃ اثنا عشریہ
سودھوہندوستان دے اک اہل سنت عالم عبدالعزیز دہلوی جو "سراج الہند" دے نام توں مشہور سی تے ۳۱ پشتاں وچ انہاں دا نسب عمر خطاب توں جا ملدا اے تے صاحب عبقات انہاں نوں شاہ صاحب دے نام توں یاد کردے نيں، نے امامت دے باب وچ شیعہ اعتقادات دے خلاف تحفۃ اثنا عشریہ نامی کتاب لکھی۔
اس کتاب دے مصنف نے دنیائے اسلام دی مصلحتاں، تاریخ اسلام دے واقعیتاں تے علم حدیث دے قواعد و ضوابط نوں نظر انداز کردے ہوئے پیغمبر اکرم(ص)، آپ دی آل، اسلامی عقائد، اصول دین، فروع دین، اخلاق تے ہور اعمال و افعال دے بارے وچ شیعہ اعتقادات نوں علم مناظرہ تے نقل حدیث دے آداب و رسوم دی خلاف ورزی کردے ہوئے اپنی تہمتاں تے افتراعات دا نشانہ بنایا۔
دہلوی نے اپنی کتاب دے ستويں حصے وچ اپنی گفتگو نوں دو حصےآں وچ تقسیم کردے ہوئے لکھدے نيں:
- پہلا حصہ:وہ آیات جنہاں نوں شیعہ حضرت علی(ص) دی امامت اُتے دلیل دے طور اُتے پیش کردے نيں۔ اس حصے وچ اس نے فقط 6 آیات اُتے اکتفاء کیتا اے۔
- دوسرا حصہ: اوہ احادیث جنہاں نوں شیعہ امامت تے ولایت نوں اثبات کرنے دے لئی نقل کردے نيں۔ اس حصے وچ وی اوہ فقط 12 احادیث نوں نقل کرنے اُتے اکتفا کردے نيں ایويں اوہ شیعاں دے مستندات نوں 6 آیتاں تے 12 احادیث وچ منحصر کردے ہوئے انہاں نوں مخدوش کرنے دی کوشش کردے نيں۔
عبقات الانوار دے معنی
سودھو"عبقات" عین اُتے فتحہ تے باء اُتے کسرہ دے نال "عبقہ" دا جمع اے جس دے معنی خوشبودار چیز دے نيں تے "انوار" دے معنی سفید پھُل دے نيں ایويں "عبقات الانوار" دے معنی خشبودار سفید پھول دے نيں۔
موضوع کتاب
سودھوعبقات الانوار عبدالعزیز دہلوی دی کتاب "تحفۃ الاثنا عشریہ" دے ستويں باب دے جواب وچ لکھی گئی جس وچ مولوی دہلوی نے امیر المؤمنین حضرت علی(ع) دی امامت اُتے شیعہ ادلہ دی نفی دی اے۔ مؤلف اس کتاب وچ فلسفہ امامت نوں روشن کر دے ایہ سمجھانے دی کوشش کردے نيں کہ اسلام حقیقی اوہ نئيں اے جو خلفاء دے دربار وچ مرسوم سی۔ مؤلف اس کتاب وچ دہلوی دی اک اک حرف دا ملل جواب دیندے نيں۔
روش تألیف
سودھومؤلف نے ابتداء وچ احادیث دی سند نوں صرف اہل سنت دے ہاں متواتر تے قطعی الصدور ہونے دی حیثیت توں بحث کيتی اے۔ اس حوالے توں انہاں نے اہل سنت دے ہاں معتبر ترین مدارک دے ذریعے پیغمبر اکرم(ص) دے زمانے توں لے کے خود دہلوی دے زمانے تک پہلے بلا واسطہ راویاں دی صحابہ دے ذریعے توثیق تے تعدیل دی اے پھر اس توثیق کرنے والے صحابہ دی تابعین دے ذریعے توثیق دی اے اس دے بعد غیر مستقیم راویاں دی تا خود دہلوی دے زمانے تک توثیق نوں کتب رجال تے تراجم تے جوامع حدیثی دے ذریعے توثیق دی اے۔ اس دے بعد حدیث دے مضامین دی تجزیہ و تحلیل کردے ہوئے انہاں نوں شیعہ نظریے دے نال مطابقت رکھنے تے اس اُتے دلالت کرنے دی کیفیت نوں بیان فرمایا اے۔ تے آخر وچ اہل سنت دی طرف توں وارد تمام اعتراضات نوں اک اک کردے نقل کردے ہوئے سب دا مدلل جواب دتا اے تے چہ بسا انہاں جوابات دے لئی وی خود اہل سنت دی کتاباں توں دلائل پیش کيتے نيں۔
مضامین کتاب
سودھو- پہلا باب: حدیث من کنت مولاه فهذا علی مولاه جو حدیث غدیر دے نام توں معروف اے دے نال مختص اے تے ایہ دو حصےآں اُتے مشتمل اے:
- اک لکھ توں زیادہ صحابہ، تابعین، تابع تابعین، حفّاظ تے اہل سنت دے علم حدیث دے ماہرین تا خود دہلوی دے زمانے تک دا نام انہاں دی مختصر حالات زندگی تے انہاں دی توثیق دے نال بیان کیتا اے۔
- حدیث دی مضمون دی تجزیہ و تحلیل تے اس دا حضرت علی(ع) دی امامت اُتے دلالت کرنے دی کیفیت نوں بیان کردے ہوئے دہلوی دے اعتراضات دا مدلل جواب دتا اے۔
پہلا حصہ ۱۲۵۱ صفحات اُتے مشتمل اک جلد وچ مرتب کیتا اے جدوں کہ دوسرا حصہ ہزار صفحات دے دو جلداں اُتے مشتمل اے تے خود مؤلف دے زمانے وچ ہی چاپ سنگی دے نال منظر عام اُتے آگئی سی تے ایہ تیناں مجلدات "غلام رضا مولانا بروجردی" دے تحقیق دے نال دس جلداں وچ قم المقدس وچ منظر عام اُتے آگئی اے۔ اس حصے دا خلاصہ فیض القدیر دے نام توں شیخ عباس قمی نے ۴۶۲ صفحات وچ منتشر کیتا اے۔
- دوسرا باب: حدیث متواتر یا علی أنت منی بمنزلة هارون من موسی إلا أنه لا نبی بعدی جو حدیث منزلت دے نام توں معروف اے توں مختص اے۔ اسنوں وی حدیث غدیر دی طرح دو حصےآں وچ بیان کیتا اے۔ ایہ جلد خود مؤلف دے زمانے وچ 977 صفحات اُتے مشتمل لکھنو وچ سنہ 1295ہ.ق وچ منتشر ہوئی تے مؤلف دے 100 سالواں برسی دی مناسب توں اصفہان وچ آفسٹ ہوئی اے۔
- تیسرا باب: حدیثإن علیا منی و أنا منه، و هو ولی کلّ مؤمن بعدی جو حدیث ولایت دے نام توں معروث اے توں مختص اے۔ ایہ حصہ ۵۸۵ صفحات اُتے مشتمل اے تے سنہ ۱۳۰۳ ه.ق وچ ہندوستان وچ منتشر ہوئی اے۔
- جوتھا باب:حدیث "... اللهم ائتنی بأحبّ خلقک إلیک یأکل معی من هذا الطیر جو حدیث طیر دے نام توں معروف اے، دے نال مختص اے۔ ایہ حصہ ۷۳۶ صفحات اُتے مشتمل دو جلداں وچ سنہ۱۳۰۶ ه.ق نوں لکھنو وچ منتشر ہوئی اے۔ (مطبعہ بستان مرتضوی)
- پانجواں باب: حدیث أنا مدینة العلم و علی بابها جو حدیث مدینۃ العلم دے نام توں معروف اے دے نال مختص اے۔ ایہ حصہ دو مجلدات اُتے مشتمل اے تے پہلی جلد ۷۴۵ صفحات اُتے مشتمل سنہ ۱۳۱۷ ه.ق وچ جدوں کہ دوسری جلد ۶۰۰ صفحات اُتے مشتمل سنہ ۱۳۲۷ ه.ق وچ منتشر ہوئی (بہ اہتمام سید مظفر حسین)
- چھٹا باب: حدیثمن أراد أن ینظر إلی آدم و نوح... فینظر إلی علی جو حدیث تشبیہ توں معروف اے، توں مختص اے۔ ایہ حصہ دو مجلّدات اک ۴۵۶ صفحات جدوں کہ دوسری ۲۴۸ صفحات اُتے مشتمل سنہ ۱۳۰۱ ه.ق وچ منتشر ہوئی اے . (لکھنو وچ )
- ساتواں بابا: حدیث من ناصب علیا الخلافة بعدی فهو کافر دے نال مختص اے جس دی پروف ریڈینگ نئيں ہوئی اے۔
- آٹھواں بابت: حدیث کنت أنا و علی نورا بین یدی اللّه قبل أن یخلق الله آدم جو حدیث نور توں معروف اے دے نال مختص اے .
- نواں باب: غزوہ خیبر وچ پیغمبر اکرم(ع) دی زبانی ارشاد ہونے والی حدیث رایت دے بارے وچ اے۔ (اک جلد وچ )
- دسواں باب: حدیث علی مع الحق و الحق مع علی(ع) دے نال مختص اے۔ اس حصے دا ہتھ توں لکہويا نسخہ کتابخانہ ناصریہ وچ موجود اے۔
- گیارہواس باب: خدیث إن منکم من یقاتل علی تأویل القرآن کما قاتلت علی تنزیله دے نال مختص اے۔ اس حصے دا وی پروف ریڈینگ شدہ نسخہ موجود نئيں اے۔(3 جلداں وچ )
- بارہواں باب: متواتر تے معروف حدیث ثقلین تے اس دے نال حدیث سفینہ دے نال مختص اے ایہ حصہ لکھنو وچ سنہ ۱۳۱۳ تے ۱۳۵۱ ه.ق وچ جدوں کہ اصفہان وچ سنہ ۱۳۸۰ ه.ق وچ ( ۶ جلداں وچ ) مدرسہ الامام المہدی ۱۴۰۶ ه.ق وچ منتشر ہوئی اے۔ خود مؤلف دے زمانے وچ ایہ حصہ چاپ سنگی وچ ( ۶ جلداں وچ ) سید محمد علی روضاندی دی کوششاں توں اصفہان وچ (عبقات تے اس دے مؤلف ہور "تحفہ اثنا عشریہ" دے بارے وچ اک مفید خط دے نال) منتشر ہوئی اے۔
اس طرح اس مجموعے دے مباحث دا تحقیقی تے مفید خلاصہ نفحات الأزہار فی خلاصۃ عبقات الأنوار دے نام توں عربی بولی وچ سید علی میلانی دے قلم توں ۲۰ جلداں وچ قم وچ منتشر ہوئی اے۔
درج بالا مجموعے دے پنج حصے مرحوم سید میرحامد حسین، تن حصے اندے بیٹے سید ناصر حسین تے دو حصے سید محمد سعید فرزند سید ناصر حسین نے اسی روش تے اسلوب دے مطابق پایہ تکمیل تک پہنچائے جسنوں سید میر حامد حسین نے اپنایا سی :
میر سید حامد حسین | سید ناصر حسین | سید محمد سعید |
---|---|---|
حدیث غدیر سندا و دلالتا | حدیث طیر سندا و دلالتا | حدیث مناصبت سندا و دلالتا (عربی وچ ) |
حدیث منزلت سندا و دلالتا | حدیث باب سندا و دلالتا | حدیث خیبر، فقط از حیث سند (عربی وچ ). |
حدیث ولایت سندا و دلالتا | حدیث ثقلین و سفینہ سندا و دلالتا | |
حدیث تشبیہ سندا و دلالتا | ||
حدیث نور سندا و دلالتا |
البتہ آخر الذکر دو حدیث حالے تک منظر عام اُتے نئيں آئی نيں۔
آخری پنج احادیث جو میر حامد حسین دے بیٹے تے پوتے دے توسط توں انجام پائے نيں انہاں نوں وی میر حامد حسین ہی دے نام اُتے شایع کیتا گیا اے تاکہ انہاں نوں خراج تحسین پیش کر سکن تے دوسری طرف توں انہاں نے وی اسی طریقے تے روش نوں اپنایا اے جسنوں میر حامد حسین نے اپنایا سی ۔
عبقات دے بارے وچ انجام پانے والی تحقیقاں
سودھوعبقات دے بارے وچ لکھی جانے والی کتاباں وچ درج ذیل کتاباں قابل ذکر نيں:
- تذییل عبقات مؤلف عبقات دے دوسرے بیٹے سید ذاکر حسین دے قلم سے.
- حدیث "مدینۃ العلم" دی تعریب سید محسن نواب لکھنوی دے قلم سے۔
- جدل دوم، پنچم، ششم تے جلد اول دے اک حصے دا خلاصہ تے انہاں تمام جلداں دی تعریب بنام "الثمرات" سید محسن نواب لکھنوی دے قلم سے۔
خصوصیات کتاب
سودھومؤلف دی علمی قابلیت تے صلاحیت
سودھومؤلف دی قدرت علمی، وسعت مطالعہ تے موضوع اُتے خارق العادہ احاطے نوں اس کتاب دے تمام مجلدات توں بخوبی اندازہ لگایا جا سکدا اے۔ مثلا اک جگہ اُتے حدیث ثقلین دی شیعہ مدعا اُتے دلالت نوں 66 طریقاں توں بیان کیتا اے۔ اسی طرح اک تے جگہ اس حدیث دی شیعہ مطلوب اُتے دلالت دے بارے وچ ابن جوزی دے اشتباہات نوں 165 نقض تے تالی فاسد دے نال جواب دتا اے تے کتاب تحفہ دے مؤلف دا ایہ دعوا کہ عترت دے معنی تمام اقارب نيں تے اس دا لازمہ تمام رشتہ داراں دی اطاعت دا واجب ہونا اے نہ فقط اہل بیت کی، اس دعوا نوں باطل کرنے دے لئی 51 نقض تے اعتراض وارد کیتا اے۔
اسی طرح انہاں نے جس مطلب یا بحث نوں وی چھیڑا اے اس دے تمام قابل بحث جوانب نوں مد نظر رکھدے ہوئے اس موضوع دے بارے کما حقہ تحقیقات نوں اس دے انتہائی درجہ تک پہنچایا اے تے قارئین دے لئی اس کتاب دے مطالعے دے بعد دوبارہ کسی منابع دی طرف رجوع کرنے دے حوالے توں بے نیاز کیتا اے۔
مناظرہ دے آداب تے گفتگو دے اصولاں دی رعایت
سودھوصاحب عبقات دوسرے شیعہ علماء دی طرح اہل سنت علماء دے نال مناظرہ تے بحث و مباحثہ کردے وقت مناظرہ تے گفتگو دے آداب تے قواعد دی رعایت کردے سن جدوں کہ طرف مقابل اگرچہ ایہ ادعا کردے سن لکین عملا اس اُتے پابند نئيں رہندے سن ۔
الف: بحث و گفتگو دے آداب وچوں اک ایہ اے کہ جدوں انسان کسی موضوع دے بارے وچ کسی دا کلام نقل کرے تو امانت دی رعایت کردے ہوئے بغیر کمی و زیادتی دے پورا کلام نقل کرے پھر محل اشکال تے اعتراض نوں مشخص کردے اس دا نقضی یا حلی جواب دے۔ اس صورت وچ سننے یا دیکھنے والا طرفین دے مدعا تے دلائل نوں سننے دے بعد صحیح فیصلہ کردے ہوئے درست تے صحیح نظریے دا انتخاب کر سدے۔
میر حامد حسین کتاب عبقات وچ خطبہ دے بعد دہلوی (صاحب تحفہ) دی عین عبارت نوں بغیر کسی کمی و زیادتی دے نقل کردے نيں ایتھے تک کہ کتاب دے حاشیے وچ اس نے خود یا کسی تے نے کوئی اضافہ کیتا ہو تو اسنوں وی من و عن نقل کردے نيں پھر انہاں دا جواب دیندے نيں۔ جدوں کہ دہلوی اس اصول دی رعایت نئيں کردا مثلا حدیث ثقلین نوں نقل کرنے دے بعد کہندا اے: "یہ حدیث وی پچھلے احادیث دے مطابق شیعہ مدعا دے نال کوئی ربط نئيں رکھدی" ایہ کہ کر اس حدیث دے بارے وچ شیعہ استدلال دی طرف کوئی اشارہ نئيں کردا اسی طرح حدیث نور نوں نقل کرنے دے بعد کہندا اے : "یہ حدیث وی مدعا اُتے دلالت نئيں کردی" لیکن اس حوالے توں شیعاں دے دلائل دی طرف اشارہ نئيں کردا۔
ب: گفتگو تے مناظرہ دے ہور آداب وچوں اک ایہ اے کہ مناظرے وچ اک ایسی چیز توں احتجاج کرے جسنوں طرف مقابل قبول کرت ہو تے اندے ہاں ایہ چیز حجت ہو نہ ایہ کہ خود ساڈے ہاں حجت ہوئے۔
صاحب عبقات جس مسئلے وچ وی وارد ہُندے نيں خود اہل سنت دی کتاباں توں احتجاج کردے نيں تے خود انہی دے حفاظ تے علماء و مشاہیر دے اقوال دے ذریعے انہاں اُتے استدلال کردے نيں۔ لیکن دہلوی اس قاعدے تے اصول اُتے وی عملی طور اُتے ملتزم نئيں رہندا اسی لئے دیکھدے نيں کہ حدیث ثقلین دے مقابلے وچ حدیث "علیکم بسنّتی و سنة الخلفاء الراشدین المهدیین من بعدی و عضوا علیها بالنواجذ " توں تمسک کردے ہیس حالنکہ اس حدیث نوں فقط اہل سنت نقل کردے نيں شیعہ اسنوں اصلا نقل ہی نئيں کردے۔
ج: مناظرہ دے ہور اصول وچوں اک ایہ اے کہ انسان احتجاج تے رد کردے وقت حقیقت دا اعتراف کرے۔ صاحب عبقات جے کسی حدیث توں استدلال کرنا چاہندے نيں تو اسنوں اہل سنت طرق توں استناد کردے نيں تے طرف مقابل نے جنہاں جن واسطےآں توں اسنوں استناد کیتا اے انہاں سب نوں ذکر کردے نيں تے اس حوالے توں صرف اک یا دو نفر دے نقل کرنے اُتے اکتفاء نئيں کردے نيں بلکہ تمام اسناد نوں نقل کردے نيں اس حوالے توں بطور نمونہ حدیث "اقتدوا باللذین من بعدی أبی بکر و عمر " دے حوالے توں صاحب عبقات دا رویہ دیکھ سکدے نيں جسنوں اہل سنت نے حدیث "طیر" دے مقابلے وچ نقل کردے نيں۔ لیکن انہاں دے مقابلے وچ دہلوی جدوں "حدیث ثقلین" نوں نقل کردا اے تو فقط زید بن ارقم دے توسط توں نقل کردے نيں حالنکہ اس حدیث نوں ۲۰ توں زیادہ افراد نے صحابہ توں نقل کیتا اے۔ اس دے علاوہ کہ حدیث نوں ناقص نقل کیتا اے جملہ "أهل بیندی و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض " نوں جسنوں مسند احمد تے صحیح ترمذی نے نقل کیتا اے اس توں حذف کیتا اے۔
ردّ کرنے دا طریقہ
سودھوالف: طرف مقابل دا پورا کلام نقل کرنا: جداں کہ پہلے اشارہ ہويا کہ آپ دہلوی دا پورا کلام بغیر کسی کمی و بیشی دے نقل کردے سن حتی اسنوں نقل بہ معنی اسيں نئيں کردے بلکہ عین اوہدی عبارات نوں نقل کردے سن ۔
ب: موضوع دے تمام جوانب دا مطالعہ کرنا: آپ جس موضوع اُتے وی بحث کردے اس دے تمام جوانب دا دقیق بررسی تے تحقیق کردے سن ۔ لہذا جدوں اپنے مد مقابل دی گل نوں رد کرنا چاہندے نيں تو صرف اک دو دلیل اُتے اکتفاء نئيں کردے بلکہ اس قدر دلائل تے شواہد پیش کردے کہ مد مقابل دی گل سرے توں ہی کعدم ہوکر رہ جاندتی۔ بطور نمونہ جدوں حدیث ثقلین دے بارے وچ جدوں ابن جوزی دی گل نوں رد کرنا چاہندا اے تو 156 طریقاں توں اسنوں رد کردے نيں۔
ج: مکمل تحقیق: میر حامد حسین مرحوم جدوں وی کسی موضوع اُتے بحث کرنا شروع کردے تو اس موضوع دے متعلق تمام اقوال نوں نقل کردے پھر انہاں سب دا اک اک کر دے جواب دیندے ایتھے تک کہ اس موضوع دے بارے وچ امکانی اقوال نوں وی نقل کردے انہاں دا وی جواب دیندے سن ۔ اسی لئے دہلوی دی گل نوں رد کردے وقت نصراللہ کابلی، ابن حجر تے طبری وغیرہ دے اقوال نوں وی نقل کردے انہاں دا وی جواب دیندے سن ۔ مثلا جدوں دہلوی حدیث سفینہ نوں پیش کردے نيں تے اس حدیث دی امام علی(ع) دی امامت اُتے دلالت دا انکار کردے نيں لیکن اس دے سند وغیرہ توں بحث نئيں کردے۔ لیکن صاحب عبقات شروع وچ اس حدیث نوں نقل کرنے والے ۹۲ افرد دا ذکر کردے نيں (کیونکہ آپ دی نظر وچ سند توں بحث دلالت توں بحث اُتے مقدم اے ) تے اس دے اسناد نوں ذکر کرنے دی وجہ وی ایہ سی کہ ابن تیمیہ اس حدیث نوں بے سند قرار دیندے ہوئے اس دے سند دا انکار کردا اے، اس دے بعد آپ اس حدیث نوں ذکر کرنے والے معتبر کتاباں دا تذکرہ کردے نيں۔
د: بحث کيتی ریشہ یابی: اک اصول جسنوں صاحب عبقات اپنے مد مقابل دی گل نوں رد کرنے وچ ہمیشہ مد نظر رکھدے نيں اوہ اس بارے وچ مطرح اقوال دی ریشہ یابی اے۔ اس کم توں آپ نوں درج ذیل اہداف نوں حاصل کرنا چاہندے سن :
- سب توں پہلے آپ ایہ ثابت کرنا چاہندے سن کہ دہلوی نے کوئی نويں گل نئيں دی اے بلکہ اوہدی ساری باتاں اس توں پہلے والے علماء نے اپنی کتاباں وچ ذکر کيتے سن ایويں آپ ثابت کردے نيں کہ دہلوی نے "نصراللہ کابلی" دی کتاب صواقع جوکہ فارسی وچ سی نوں اردو وچ ترجمہ کیتا اے اس دے علاوہ اپنے والد" حسام الدین سہارنبوری" -صاحب المرافض- دی کچھ باتاں نوں اضافہ کیتا اے ارو اسنوں "تحفہ اثنا عشریہ" دے نام توں پیش کیتا اے اسی طرح اوہدی کتاب "بستان المحدثین" "تاج الدین دھّان" دی کتاب "کفایۃ المتطلع" دا ترجمہ اے۔
- اقوال دی ریشہ یابی توں آپ اس نتیجے اُتے پہنچدے نيں کہ انہاں وچوں بعض نسبتاں دی کوئی حقیقت نئيں اے ۔مثلا جدوں کتاب یواقیت وچ حدیث طیر دے بارے وچ شعرانی دے زبانی ایہ مطرح ہُندا اے کہ اسنوں ابن جوزی نے جعلی احادیث دے زمرے وچ لیایا اے، اس بارے وچ آپ فرماندے نيں: "... اولا ایہ ادعا کرنا کہ ابن جوزی نے اسنوں کتاب "موضوعات" وچ ذکر کیتا اے خود سب توں وڈی جھوٹ اے تے سب توں وڈا افتراع اے۔ تے اس گل توں قطع نظر کہ ابن جوزی دی کتاب "الموضوعات" جس دا اک نسخہ بندے دے پاس موجود اے، وچ جدوں تفحص تے جستجو کردے نيں تو اس وچ اس حدیث دا کوئی نام و نشان تک نظر نئيں آندا، پہلے اسيں جان چدے نيں کہ "حافظ علا" نے اس گل کيتی تصریح دی اے کہ "ابوالفرج یعنی ابن جوزی" نے اس حدیث نوں "الموضوعات" وچ ذکر ہی نئيں کیتا اے اسی طرح " ابن حجر" نے وی صراحتا کہیا اے کہ "ابن جوزی" نے اس حدیث نوں "الموضوعات" وچ ذکر نئيں کیتا اے۔ پس جے شعرانی اصل کتاب الموضوعات نوں نہ دیکھیا ہو تے "حافظ علا" دی گل توں وی اوہ آگاہ نہ ہويا ہو تو اے کاش ابن حجر جس دے بارے وچ خود شعرانی نے "لواقح الانوار" خوب مدح سرائی کیتا اے، دی گل توں آگاہ ہو چدے ہُندے تے شرمندگی تے ذلت توں بچنے دی خاطر ہی کیوں نہ صحی اس قسم دے جھوٹ تے افتراع پردازی توں پرہیز کردے۔"
- صاحب عبقات نے اپنے اس روش دے ذریعے، بعض اقوال تے انہاں دی نسبتاں وچ انجام دینے والی تحریفات تے تصرفات نوں کشف کیتا اے ۔مثلا حدیث نور جس دے بارے وچ دہلوی کہندا اے: "اس حدیث دے بارے وچ اہل سنت دا اجماع اے کہ ایہ حدیث جعلی اے تے اس دے اسناد......." اسيں اس حوالے توں "ابن روزبہان" دے کلام دی طرف مراجعہ کردے نيں جو عموما "نصراللہ کابلی" توں مستند ہُندے نيں تے خود دہلوی وی انہاں توں مطالب اخذ کردے نيں، اوہ اس بارے وچ کہندے نيں: "ابن جوزی نے اس حدیث نوں "کتاب موضوعات" وچ معنا ذکر کیتا اے۔ تے ایہ حدیث جعلی اے تے اس دے اسناد..." اس دے بعد کابلی کہندے نيں: "یہ حدیث باطل اے کیونکہ اہل خبر دا اجماع اے کہ ایہ جعلی اے ارو اس دے اسناد..."
جداں کہ ملاحظہ فرمایا اہل خبر دے اجماع نوں ایتھے اُتے کابلی نے اضافہ کیتا اے لیکن ہن جوزی نے جس چیز نوں کتاب "موضوعات" وچ کہیا اے اوہ کسی تے حدیث دے بارے وچ اے نہ اس حدیث دے بارے وچ ۔ "… قال رسول اللّہ(ص) : خلقت أنا و هارون بن عمران و یحیی بن زکریا و علی بن أبی طالب من طینة واحدة"
دہلوی دی وعدہ خلافیاں دا تذکرہ
سودھوآپ متعدد مقامات اُتے دہلوی دی طرف توں گتفتگو تے مناظرہ دے اصولاں دی رعایت نہ کرنے دا تذکرہ کردے نيں جنہاں دے بارے وچ خود دہلوی نے رعایت کرنے دا وعدہ دتا سی ۔ مثلا خود دہلوی انہاں قوانین نوں اپنے اوپر ملزم قرار دیندے نيں:
- اہل سنت دے ہاں ایہ قاعدہ مسلم اے کہ جس حدیثی کتاب دا مصنف اپنے آپ نوں صرف صحیح حادیث دے نقل کرنے اُتے ملزم نہ کرے، اس کتاب دے احادیث قابل اعتبار تے احتجاج نئيں اے۔
- جس حدیث دی وی کوئی سند نہ ہو اسنوں اصلا قبول نئيں کیتا جائے گا۔
- شیعاں اُتے اعتراض تے احتجاج کرنے دے لئی خود انہاں دی کتاباں توں احادیث دے ذریعے احتجاج کرن گے کیونکہ ہر فرقے دے ہاں انہی دے احاادث معتبر تے حجت اے۔
- اہل سنت دے احادیث دے ذریعے شیعاں اُتے احتجاج جائز نئيں اے۔
لیکن عملا دیکھیا جائے تو متعدد مقامات اُتے دہلوی نے مذکورہ باتاں دے خلاف عمل کیتا اے تے صاحب عبقات نے انہاں موارد دی طرف نشاندہی دی اے۔
مخالفین نوں خود انہاں نوں دے کلام دے ذریعے رد کرنا
سودھوصاحب عبقات دہلوی دے مطالب نوں رد کرنے دے لئی کدی کبھار خود انہی دے کلمات یا اندے والد یا دوسرے اہل سنت علماء دے کلمات توں وی استفادہ کردے سن ۔ ز: بررسی احادیث از همه جوانب صاحب عبقات زمانی که وارد بحث از احادیث میشود آن را از نظر سند، شأن صدور و متن حدیث مورد بررسی قرار میدهد و در هر قسمت با کارشناسی دقیق مباحث لازم را مطرح میکند.
تناقض تے تعارض
سودھوآپ اکثر مقامات اُتے مخالفین دے استدلال نوں انہاں توں مشابہ مطالب -جن اُتے خود مخالفین اعتماد کردے ہیں- دے ذریعے باطل کردے سن ۔ مثلا جدوں دہلوی حدیث غدیر دے جواب وچ کہندا اے کہ: "جے پیغمبر(ص) دا مقصد مسئلہ امامت و خلافت نوں بیان کرنا سی تو اسنوں کیوں صراحتا بیان نئيں فرمایا تاکہ کوئی اختلاف پیدا نہ ہُندا؟" صاحب عبقات اسنوں حدیث "الأئمة من بعدی اثنا عشر " جو اہل سنت محدثین نوں وی قابل قبول اے دے ذریعے باطل کردے نيں۔
اس طرح انہاں دے استدلالات دا انہاں دی اپنی کتاباں وچ موجود متضاد مطالب دے ذریعے وی جواب دیندے نيں۔
لذا حدیث "اصحابی کالنجوم فبأیهم اقتدیتم اهدیتم " اُتے دہلوی دے استدلال نوں اہل سنت ہی دی کتاباں توں صحابہ دی مذمت وچ موجود موجود احادیث توں جواب دیندے نيں۔
عبقات الانوار دے مختلف ابعاد
سودھوبُعد علمی
سودھومیر حامد حسین نوں جداں ہی پتہ چلا کہ اک ایسی کتاب لکھی گئی اے جس دے بارے وچ دین، علم، سماج تے اپنی حیثیت دے مطابق اس دے اشتباہات دی توضیح تے اوہدی جہالتاں دا جبران تے اس دے تفرقہ اندازیاں تے دروغ پردازیاں نوں بر ملیا کرنا ضروری اے۔ تو سب توں پہلے آپ اپنے مطالعات تے معلومات وچ اضافہ کرنے دی خاطر اس موضوع دے بارے وچ موجود منابع تے مآخذ دی جستجو وچ نکل پڑے تے اس راہ وچ آپ نے اپنی زندگی دا اک حصہ صرف کیتا۔ حالنکہ "تحفہ انثا عشریہ" جیسی کتاباں نوں آپ دی ذاتی معلومات دے اک چوتھائی حصے دے ذریعے توں وی جواب دتا جا سکدا سی لیکن سیر میر حامد حسین نے اپنے اس اقدام دے ذریعے مکتب تشیع دی علمی تربیت تے اک شیعہ عالم دین دی علمی قابلیت تے شیعاں دے ہاں انسانی شعور دے قابل احترام ہونے نوں دنیا دے سامنے رکھ دتا۔
بُعد اجتماعی
سودھومذہب حقہ اہل بیت(ع) دے خلاف لکھی جانے والی کتاباں در حقیقت اسلام دے بلند و بالا مفاہیم دی تحقیر، امام معصوم دی حکومت دی مخالفت، طاغوتاں دی حکومتاں دی حمایت، مسلماناں نوں ظلم و ستم توں برسر پیرکار مکتب توں دور رکھنا تے اسلام و مسلمین توں خیانت توں بھری پئی ہُندیاں نيں۔ تے ایہ کتاباں اک شہر تے مملکت توں شروع ہو کے عالمی سطح دے مسائل نوں شامل کردیاں ناں۔ لہذا ایسی کتاباں دے جواب وچ لکھی جانے والی کتاباں مکتب تشیع دے بارے وچ پیدا ہونے والے غلط نظریات نوں ختم کردے آہستہ آہستہ حق و حقیقت دی شناخت تے مسلماناں دے درمیان اختلافات ختم ہو کے اک دوسرے دی نزدیک ہونے دا موجب بندی نيں۔
بُعد دینی
سودھوکسی وی دین یا عقیدے دی اہمیت اس دے عقلی تے علمی تعالیم اُتے منحصر ہُندا اے۔ دوسرے لفظاں وچ کسی وی دین یا عقیدے دا اہم ترین حصہ اس دے اجتہادی مسائل ہويا کردیاں ناں نہ اس دے تقلیدی مسائل۔ کیونکہ ایہ اجتہادی مسائل ہی نيں جو کسی شخص دی دینی یا اعتقادی شخصیت وچ نکھار پیدا کردیاں ناں۔ بنابراین جو اشخاص اپنی سعی و تلاش تے علمی جد و جہد تے بے پناہ تحقیقات دے ذریعے کسی عقیدے دی وضاحت کردے نيں تے دینی مستندات تے دلائل نوں مستحکم کردے نيں تے دین تے مذہب دی قوت استلال تے برہان وچ اضافہ کردے تے قابل وضاحت مسائل نوں بیان تے روشن کردے نيں، حقیقت وچ ایہ افراد دین تے مذہب دے حقیقی تے استوار چہرے نوں لوگاں دے سامنے پیش کردے نيں تے حقیقی آئین دی طرف لوگاں دی منطقی جاذبے وچ رونق پیدا کردے نيں۔
بُعد اخلاص
سودھواخلاص دا پہلو دینی علماء دی زندگی دا نمایاں پہلو ہويا کردا اے۔ جے انہاں علماء دی زندگی وچ زہد تے اخلاص نوں دوسرے ادیان و مذاہب تے اقوام و ملل دے علماء، اساتید، مؤلفین، تے اہل حل وعقد دے نال مقایسہ کیاجائے تو انہاں دی اہمیت تے واضح ہو جاندی اے۔
بُعد اقتدا
سودھوایسے علماء دی حالات زندگی، اندے کماں وچ پایا جانے والا خلوص تے قوم و ملت دے لئی انہاں دے انتھک محنت تے جد و جہد دے بارے وچ اطلاع پیدا کرنا یقینا انسان دی تربیت دے لئی اک مؤثر عامل بنے گا۔
چہ بسا بعض علماء دی بارے وچ ملدے نيں کہ اندے قلمی آثار دی تعداد 200 توں وی تجاوز کر گئے نيں تے انہاں نے اپنی پوری زندگی دا اک اک لمحہ دنیا دے تمام لذات تے خوہشات نفسانی توں ہتھ اٹھا کر اپنے وظیفے دی ادائیگی وچ صرف کردے سن ۔
صاحب عبقات نے اپنا دن رات لکھنے تے تحقیق کرنے وچ وقف کر دتا سی تے صرف ضروری کماں دے علاوہ اپنی جگہ توں بلند نئيں ہُندے سن تے ضرورت توں زیادہ نئيں سوندے تے نئيں کھاندے سن ایتھے تک کہ عبادات وچ وی فقط فرائض اُتے اکتفاء کردے سن ۔
ایتھے تک کہ دائاں ہتھ نے نال دینا چھڈ دتا تو بائاں ہتھ توں لکھنا شروع کیتا۔ بیٹھ کر تھک جاندے سن تو منہ دے بل لیٹ کر لکھدے جدوں اس توں وی تھک جاندے تو پیٹھ دے بل لیٹ کر کتاب سینے اُتے رکھ کر مطالعہ کردے ایتھے تک کہ آیت اللہ مرعشی نجفی اندے بیٹے سید ناصر حسین دی زبانی فرماندے نيں کہ: "جب انہاں دا جنازہ غسل دے لئی لے جایا جاندا اے تو انہاں دے سینے اُتے اک گھرا نشان نظر آندا اے جو سینے اُتے کتاباں رکھ کر مطالعہ کرنے دی وجہ توں کتاباں دے نشان پڑ گئے سن ۔"
آپ دے زیر استعمال کچھ مصادر جداں "زاد المسیر سیوطی" وغیرہ آپ والد محترم دی میراث سی جو بعد وچ کتابخانہ ناصریہ دا جز بنا۔ لیکن بعض منابع نوں آپ نے حج تے عتبات دی سفر دے دوران خریداری دی سن۔ انہاں مسافرتاں وچ آپ "حرمین شریفین" تے عراق دے مختلف معتبر لائبریریاں کافی استفادہ کیتا تے بعض اصل نسخاں تک رسائی حاصل کيتی۔ اسی طرح بعض کتاباں آپ دی درخواست اُتے بعض علماء نے انہاں دے لئی بھیجی سن انہاں دے علاوہ بعض کتاباں تے منابع دے لئی آپ مجبورا شخصی لائبریریاں حتی مخالفین دے لائبریریاں تک جانے دی زحمت فرماندے سن ۔
شیخ آقا بزرگ میر حامد حسین دی تالیفات نوں شمار کرنے دے بعد لکھدے نيں: "انتہائی تعجب دی گل اے کہ "میر حامد حسین" نے اِنّی ساری نفیس کتاباں تے وڈی وڈی "دائرۃ المعارف" نوں صرف اسلامی دنیا وچ موجود کاغذ تے سیاہی دے بغیر نئيں لکھدے سن ایہ انہاں دی نہایت تقوی تے پرہیزگاری دی دلیل اے۔ تے غیر مسلم صنایع دا استعمال نہ کرنا انہاں دے بارے وچ نہایت مشہور سی۔"
عبقات اُتے لکھی گئی تقریظات
سودھومیرزای شیرازی، شیخ زین العابدین مازندرانی، محدث نوری، سید محمد حسین شہرستانی، شریف العلماء خراسانی، حاج سید اسماعیل صدر، شیخ الشریعہ اصفہانی تے اس زمانے دے اکثر بزرگان نے اس کتاب اُتے تقریظات لکھے نيں تے شیخ عباس بن احمد انصاری ہندی شیروانی نے اک مخصوص رسالہ "سواطع الأنوار فی تقریظات عبقات الأنوار" تألیف کیتا اے تے اس وچ مختلف علماء دے 28 تقریظات نوں جمع کیتا اے تے انہاں وچوں بعض تقریظات وچ اس گل اُتے تصریح کيتی گئی اے کہ اس کتاب دی وجہ توں اک سال دے اندر کئی افراد مسلمان یا شیعہ ہو گئے نيں۔
این کتاب خود مؤلف دی حیات وچ ہی سنہ ۱۳۰۳ ہ.ق نوں لکھنو وچ منتشر ہوئی اے۔
اسی طرح اس کتاب دا خلاصہ سنہ ۱۳۲۲ ہ.ق نوں دو حصےآں وچ منتشر ہويا۔ پہلا حصہ اس اُتے لکھی گئی تقریظات تے صاحب عبقات نوں لکھی گئی خطوط اُتے مشتمل اے تے دوسرا حصہ انہاں دی وفات دے بعد انہاں دے بیٹے سید ناصر حسین دے نام لکھی گئی خطوط اُتے مشتمل اے۔
میرزای شیرازی اپنے خط وچ "صاحب عبقات" نوں مخاطب کردے لکھدے نيں: «… واحد أحد أقدس-عزت اسمائه- گواہ اے کہ وچ ہمیشہ آپ دی وجود مبارک دی نعمت دا شکر ادا کردا ہاں تے آپ دی تصنیفات میری انس دا وسیلہ اے تے دین اسلام وچ آپ دی خدمات نوں ہمیشہ خراج تحسین پیش کردا ہون۔ انصاف توں کہندا ہاں: ہن تک علم کلام وچ اس طرح دی نافع تے سودمند تے کامل کناب کسی نے نئيں لکھی اے۔ خصوصا "کتاب عبقات الانوار" جو اس زمانے دے حسنات تے غنائم وچوں اے۔ ہر مسلمان اُتے فرض اے کہ اپنے اعتقادات دی تکمیل تے اصلاح دے لئی اس کتاب دی طرف رجوع کراں تے اس توں استفادہ کراں۔ میرے خیال وچ جو وی جس طریقے اُتے وی اس کتاب دی نشر و اشاعت سعی و تلاش کرے تاکہ کلمہ حق سربلند تے کلمہ باطل سرنگون ہو، تو فرقہ حقہ تے ناجیہ دی اس توں زیادہ کوئی تے خدمت نئيں ہو سکدی اے۔"
اک تے خط جسنوں عربی بولی وچ لکھیا اے ایويں تحریر کیتا اے: "ميں نے آپ دی کتاباں وچ نہایت عالی تے قیمتی مطالب نوں پایا۔ انہاں مطالب نوں پیدا کرنے دی خاطر آپ نے جو تحقیقات انجام دئے نيں انہاں دی خشبو ہر مشک و عنبر دی خوشبو توں برتر اے۔ کتاب دی سلیس عبارت مصنیف دی پختگی دی علامت اے۔ تے جہل زدائی دی خاطر اس وچ موجود اشارات تے نکات مایہ دقت تے آموزندہ اے۔ کیوں ایسا نہ ہو؟ حالنکہ اس کتاب نے اک تابناک فکر توں سرچشمہ لیا اے تے اک اخلاق تے تقوا دے پیکر دے ہتھوں اوہدی تألیف ہوئی اے۔ کتاب ایسی ہی ہونی چاہئے کیوں ایسے مؤلف توں کسی تے چیز دی توقع نئيں رکھی جا سکدی اے۔ "
اسی طرح شیخ زین العابدین مازندرانی، ہندوستان دے بزرگان دے نام اک خط وچ میر حامد حسین تے انہاں دی تألیفات دی قدردانی کردے تے انہاں بزرگاں نوں آپ دے ہور آثار دی نشر و اشاعت دی ترغیب دلاندے نيں تے اک مفصل خط دے ضمن وچ میر حامد حسین توں ایويں مخاطب ہُندے نيں: "… اس قدر شائستگی، متانت تے اتقان دا حامل کوئی کتاب ہن تک کسی تحریری عمارت توں باہر نئيں آئی اے تے مذہب حقہ دی حقانیت نوں ثابت کرنے والی تصنیف ہن تک ميں نے کسی بیان تے تقریر وچ نئيں پایا اے۔ اس دے عبقات توں تحقیق دی بو آندی اے تے اوہدی استقصاء توں تمام دلائل دی استقصاء جھلکتی اے خدا اس دے مؤلف تے مصنف اُتے در باران ہوئے۔..."
شیخ عباس قمی فوائد الرضویہ وچ لکھدے نيں: "آپ دا وجود مبارک آیات الہیہ تے شیعاں دی حقانیت اُتے دلیل تے برہان اے۔ جو وی آپ دی کتاب "عبقات الانوار" دا مطالعہ کرے اوہ ایہ جان لیندا اے اے کہ علم کلام خصوصا امامت دی بحث وچ صدر اسلام توں لے کے ہن تک کسی نے وی اس طرح گفتگو تے اس طرز اُتے کوئی تحریر نئيں لکھی اے۔ الحق و الانصاب روز روشن دی طرح عیاں اے کہ آپ دی احاطہ علمی تے وسعت نظر صرف تے صرف حضرت حجت ارواح العالمین لہ الفداء دی تأئید دے بغیر ممکن نئيں اے "
مآخذ
سودھو- طباطبایی، سید عبدالعزیز، موقف الشيعۃ من ہجمات الخصوم.
- مجلۃ تراثنا (ج۶)، مؤسسۃ آل البیت، قم، ۱۴۰۷ق.
- تہرانی، آقابزرگ، الذریعہ، بیروت، دارالاضواء.
- کتابشناخت نرم افزار سیرہ نبوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
- لکنھوی، میرحامد حسین، عبقات الأنوار، اصفہان، کتابخانہ عمومی امام امیرالمومنین، ۱۳۶۶ش.