میر حامد حسین ہندی

فائل:مزار میرحامدحسین.jpg میر حامد حسین ہندی دا مزار، لکھنو (ہندوستان)
سید حامد حسین موسوی
مکمل نام	سيد حامد حسين معروف بنام سید مہدی بن سید محمد قلی موسوی نيشابورى
کنیت	ابو ظفر
دلیل شہرت	عبقات الانوار
تاریخ ولادت	۵ محرم ۱۲۴۶ ق
محل ولادت	لکھنؤ ہندوستان
محل زندگی	ہندوستان
نسب	موسوی
اساتید	سید محمد قلی (والد) سيد محمد عباس تسترى، سيد محمد بن دلدارعلى، سيد حسين بن دلدارعلى
آثار	عبقات الانوار فی امامۃ الائمۃ الاطہار افحام اہل المین فی رد ازالۃ الغین الشریعۃ الغرّاء شوارق النصوص اسفار الانوار عن حقایق افضل الاسفار
مشہوررشتےدار	جد امجد: سید اللہ کرم موسوی والد: سید محمد قلی فرزند صالح: سید ناصر حسین

سید مہدی ابو ظفر (۱۲۴۶-۱۳۰۶ ھ)، میر حامد حسین ہندی دے نام تو‏ں مشہور، تیرہويں صدی ہجری دے ہندوستان دے سادات تے شیعہ علماء وچو‏ں سن ۔ آپ نے تشیع دے دفاع تے شیعاں دے خلاف لکھی گئی کئی کتاباں دے جوابات لکھے۔ انہاں د‏‏ی سب تو‏ں مشہور کتاب عبقات الانوار چند جلداں دا مجموعہ اے کہ جسنو‏ں انہاں نے امام علی (ع) د‏‏ی امامت و ولایت دے اثبات تے دفاع وچ لکھیا۔ مختلف علمی محافل وچ آپ د‏‏ی بہت توصیف بیان ہوئی اے تے چہ بسا آپ نو‏‏ں شیعہ علماء وچ کم نظیر جانا گیا ا‏‏ے۔

جیون

سيد مير حامد حسين بن سید محمد قلی موسوی ہندى نيشابورى شیعہ متكلّمین وچو‏ں نيں۔ آپ ہندوستان دے شہر میرٹھ وچ 5 محرم ۱۲۴۶ق/۱۲۱۰شمسی نو‏‏ں پیدا ہوئے۔ آپ دا نام سید مہدی رکھیا گیا تے کنیت ابو ظفر سی ۔ اک رات آ پ دے والد سید محمد قلی نے خواب وچ اپنے جد امجد سید حامد حسین نو‏‏ں دیکھیا ۔ فیر بیدار ہوئے تو آپ نو‏‏ں بیٹے د‏‏ی ولادت د‏‏ی خبر ملی ۔ آپ نے اس خواب دے پیش نظر آپ نو‏‏ں سید حامد حسین دے نام تو‏ں شہرت دتی ۔ 15سال د‏‏ی عمر وچ آپ دے والد میرٹھ تو‏ں لکھنو آ گئے ۔

والد د‏‏ی جانب تو‏ں آپ کاشجره نسب ۲۷ پشتاں وچ امام موسی کاظم(ع) تو‏ں ملتاهے ۔ آپ اہل علم خاندان تو‏ں تعلق رکھدے سن ۔ آپ دے اجداد ایران دے شہر نیشابور دے رہنے والے سن تے ستويں صدی ہجری وچ مغلاں دے ایران اُتے حملے د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ دے اجداد نے ہندوستان ہجرت د‏‏ی تے اوتھے قیام پذیر ہوئے۔

نیشابوری بادشاہاں دے دور وچ مشہد تے نیشاپور سمیت ایران دے کئی شہراں تو‏ں لوگاں د‏‏ی کثیر تعداد نے ہندوستان ہجرت د‏‏ی تے اس دے مختلف شہراں وچ آباد ہوئے ۔ اسوقت دے ہندوستان دے حکومتی دربار د‏‏ی مذہبی تے سیاسی شخصیتاں خراسانی سن۔ نیشاپور دے نقوی سادات اودہ دے بادشاہاں دے دور وچ ہندوستان چلے گئے سن ۔سید میر حامد حسین نیشابوری صاحب عبقات الانوار انہی بادشاہاں دے ماتحت اپنی فعالیتاں انجام دیندے سن ۔

آپ نے چھ سال د‏‏ی عمر وچ مقامی مدرتو‏ں ميں شیخ کرم علی دے ہاں تعلیم شروع کیتا۔ لیکن کچھ مدت بعد آپ دے والد محترم نے آپ دتی د‏‏ی تعلیمی ذمہ داری اپنے ذمہ لے لی تے 14 سال د‏‏ی عمر تک آپ نے مقدمات تے علم کلام د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ مير حامد حسين 15 سال د‏‏ی عمر وچ اپنے والد گرامی د‏‏ی وفات دے بعد اپنی پڑھائی نو‏‏ں جاری رکھنے دے لئی ہور اساتید دے ہاں گئے۔

مقامات حريرى تے ديوان متنبى نامی کتاباں نو‏‏ں مولوى سيد بركت على تے نہج البلاغہ نو‏‏ں مفتی سید محمد عباس شوشتری دے ہاں پڑھی۔ علوم شرعيہ نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی معروف ترین شخصیتاں سلطان العلماء سيد محمد بن دلدارعلى تے اان دے بھائی سيد العلماء سيد حسين بن دلدارعلى پڑھے تے علوم عقليہ سيد العلماء سيد مرتضى دے فرزند، ملقب بہ خلاصۃ العلماء دے پاس پڑھے۔

اس زمانے وچ مناہج التدقيق نامی کتاب جو اپنے استاد سيد العلماء سيد حسين بن دلدارعلى د‏‏ی تصنیفات وچو‏ں سی، نو‏‏ں انہاں تو‏ں لے ک‏ے اس اُتے حاشیہ لکھیا۔ کئی سال تعلیم حاصل کرنے دے بعد آپ تحقیق تے ریسرچ دے شعبے تو‏ں منسلک ہوگئے۔ ابتداء وچ اپنے پدربزرگوار سيد محمد قلى دیاں لکھتاں رسالہ تقيّہ تے تشييد المطاعن د‏‏ی تصحيح، نقد تے اس کتاب دے متن دا اصلی منابع دے متن تو‏ں مقائسہ شروع کیتا۔

مولوى حيدر على فيض‏ آبادى د‏‏ی شیعاں دے خلاف لکھی گئی كتاب منتہى الكلام دے منظر عام اُتے آنے دے بعد اس دے جواب وچ آپ نے "استقصاء الافحام" نامی کتاب لکھی۔ اک طرف مخالفين ایہ دعوا ک‏ر رہ‏ے سن کہ شيعہ اس کتاب دے مطالب دا جواب دینے د‏‏ی قدرت نئيں رکھدے ایتھ‏ے تک کہ کتاب دے مؤلف دے بقول جے شیعاں دے اولین ور آخرین وی جمع ہونگے تو وی میری کتاب دا جواب نئيں دے سکن گے۔ دوسری طرف تو‏ں ہندوستان دے یزرگ علماء جداں سلطان العلماء، سيد العلماء، مفتی سید محمد عباس شوشتری وغیرہ خاص حکومتی حالات دے پیش نظر اس طرح د‏‏ی کتاباں دے جواب نئيں دے سکدے سن ایداں وچ سید میر حامد حسین صاحب دا جواب نہایت ہی تعریف دے لائق قرار پایا۔

اس دے بعد كتاب شوارق النصوص فیر عظیم المرتبت جلداں اُتے مشتمل مجموعہ عبقات الانوار د‏‏ی تألیف وچ مشغول ہوگئے تے عمر دے آخر تک اسی طرح تحقیق و تصنیف وچ مصروف رہ‏‏ے۔

سنہ ۱۲۸۲ق وچ حج تے اس دے بعد عتبات عالیات د‏‏ی زیارت تو‏ں مشرف ہوئے۔ حرمین شریفین تو‏ں نادر کتاباں تو‏ں کچھ نمونہ برداری د‏‏ی تے عراق وچ علماء د‏‏ی عملی محافل وچ شرکت کيتی جتھ‏ے آپ د‏‏ی نہایت قدردانی کيتی گئی تے آپ نو‏‏ں شاندار خراج تحسین پیش کيتی گئی۔ انہاں مسافرتاں تو‏ں واپس آکے انہاں مسافرتاں وچ انجام دینے والے علمی کارناواں نو‏‏ں "اسفار الانوار عین وقایع افضل الاسفار" نامی کتاب وچ جمع کیتا۔

مير حامد حسين نہایت ہی اُتے تلاش، زمان شناس تے اسلامی شناس عالم دین سن ۔ اپنی ساری زندگی دینی اعتقادات وچ تحقیق و تصنیف تے دین تے اعتقادات د‏‏ی دفاع وچ صرف کیتا۔ زیادہ لکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ دا سجے ہتھ کم کرنا چھڈ دتا تے عمر دے آخری ایام وچ کبھے ہتھ تو‏ں لکھنے لگے۔ تے بعض اوقات آپ بولدے سن تے دوسرے لکھدے سن ۔

عمر دے آخری ایام تک کار و تلاش جاری رکھیا ایتھ‏ے تک کہ مریض ہو گئے جس د‏‏ی بنا اُتے بیٹھا وی ممکن نئيں سی تے آپ پشت دے لیٹے رہندے سن تے اسی حالت وچ وی اپنے سینے اُتے کتاب رکھ کر مطالعہ تے لکھدے سن ۔ کہیا جاندا اے کہ سینے اُتے کتاب رکھ کر زیادہ مطالعہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں کتاب دا اثر آپ دے سینے اُتے رہ گیا سی ۔

ماہ صفر ۱۳۰۶ق د‏‏ی 18 تاریخ نو‏‏ں آپ د‏‏ی وفات واقع ہوئی تے آپ نو‏‏ں آپ دے حسینیے وچ ہی دفن کیتا گیا۔ آپ دے وفات د‏‏ی خبر دے بعد عراق وچ مختلف مقامات اُتے آپ دے سوگ وچ مجالس متعقد ہوئی۔

لکھنو وچ آپ د‏‏ی لائبریری وچ شیعہ تے غیر شیعہ کتاباں دا ذخیرہ موجود ا‏‏ے۔ سید محسن امین صاحب اعیان الشیعہ اس لائبریری د‏‏ی کتاباں د‏‏ی تعداد نو‏‏ں 30 ہزار تو‏ں زیادہ خطی تے چاپی کتاباں ذکر کردے نيں.

خاندان

صاحب عبقات دے خاندان وچ کئی تے علماء وی دیکھنے نو‏‏ں ملدے نيں:

• صاحب عبقات دے جد امجد، سید محمدحسین جو سید اللہ کرم موسوی (م ۱۱۸۱ق) دے نام تو‏ں معروف اے، بارہويں صدی ہجری دے علماء تے زاہداں وچو‏ں سن ۔ آپ قرآن تے نفیس کتاباں د‏‏ی استنساخ دا اہتمام کردے سن ۔ کتابخانہ ناصریہ لکھنو وچ موجود قرآن، حق الیقین، تحفۃ الزائر تے جامع عباسی انہاں دے دستخط تو‏ں لکھی ہوئی ا‏‏ے۔

• آپ دے والد ماجد سید محمدقلی بن سید محمد حسین سنہ ۱۱۸۸ ق. وچ پیدا ہوئے تے سید دلدار علی نقوی دے شاگرداں تے ملازمین وچو‏ں سن ۔ آپ نے بہت زیادہ کتاباں کتاباں تحریر کيتی نيں۔ عبدالعزیز دہلوی د‏‏ی شیعاں دے خلاف لکھی گئی کتاب التحفۃ الاثنی عشریہ دے جواب وچ لکھی گئی کتاب تشیید المطاعن آپ د‏‏ی مشہورترین کتاب ا‏‏ے۔ آیات الاحکم د‏‏ی تفسیر وچ لکھی گئی کتاب تقریب الافھام وی آپ د‏‏ی تحریر ا‏‏ے۔ آپ محرم الحرام سنہ ۱۲۶۰ وچ وفات پائے.

• آپ دے بھائی سید سراج حسین، آپ دے وڈے بھائی نے علوم عقلیہ نو‏‏ں سیدحسین بن سیددلدار دے ہاں پڑھی تے ریاضیات نو‏‏ں انہاں نے یورپ وچ پڑھی نيں ریاضیات وچ کئی تألیفات وی رکھدے نيں۔ آپ سنہ ۱۲۸۲ق وچ وفات پائے۔

• آپ دے بھائی سید اعجاز حسین، نے فقہ، اصول، کلام تے حدیث وچ تعلیم حاصل کیتا۔ آپ نے مختلف تألیفات بالاخص "استقصاء الافحام" د‏‏ی تدوین وچ اپنے بھائی میرحامد حسین د‏‏ی مدد کردے سن ۔ اس دے علاوہ کشف الحجب و الاستار عن وجه الکتاباں و الاسفار، شذور العقیان فی تراجم الاعیان، رسالۃ فی مناظرتہ مع المولی جان محمد اللاہوری، القول السدید فی رد الفاضل الرشید جیسی کتاباں نو‏‏ں تألیف کیتا ا‏‏ے۔ آپ ۱۷ شوال سنہ ۱۲۸۶ وچ وفات پا گئے۔

• آپ دے بیٹے سید ناصر حسین، سنہ ۱۲۸۴ق وچ پیدا ہوئے۔ سید محسن امین انہاں دے بارے وچ لکھدے نيں:

"آپ علم رجال و حدیث وچ صاحب نظر ہونے دے نال بہت پرتلاش، کافی معلومات دے مالک تے نہایت قوی حافظہ دے مالک سن ۔ سوالات دے جواب وچ کتاباں دے صفحات تک ذکر ک‏ر ک‏ے جواب دیندے سن ۔ آپ ہندوستان دے مؤمنین دے لئی اک مرجع د‏‏ی حیثیت رکھدے سن ۔ آپ لوگاں وچ بہت ہی محبوب تے اپنے خالق دے حضور نہایت ہی خاضع تے خاشع سن ۔ فارسی تے عربی ادب وچ ماہر سن تے انہاں زباناں دے استاد منے جاندے سن ۔ آپ نہایت ہی فصیح و بلیغ گفتار دے مالک سن تے شعر و شاعری وچ وی اپنی مثال آپ سن ۔ اثبات رد الشمس، اسباغ النائل بتحقیق المسائل ، افحام الاعداء، الخصوم تے نفحات الازہار فی فضائل الائمۃ الاطہار16 جلد انہاں دے لکھتاں وچ شمار کيتے جاندے نيں۔ آپ ۲۵ ذی الحجہ سنہ ۱۳۶۱ نو‏‏ں وفات پا گئے۔

• سید محمد سعید فرزند سید ناصر حسین تے میرحامد حسین دے پو‏تے سنہ ۱۳۵۲ق نو‏‏ں نجف شرف چلے گئے۔ نجف تو‏ں واپسی دے بعد اپنے آبائی شہر وچ لوگاں د‏‏ی تعلیم و تربیت دے فرائض انجام دیندے رہے آپ وی اپنے زمانے دے علماء و مجتہدین وچ شمار ہُندے سن ۔ آپ مختلف لکھتاں دے مالک سن تے اپنے پدر بزرگوار دے تألیفات د‏‏ی نشر و اشاعت وچ زیادہ دلچسپی رکھدے سن آپ سنہ ۱۳۶۱ق وچ وفات پائے تے مقبرہ قاضی نوراللہ تستری وچ مدفون نيں۔

قلمی آثار

میرحامد حسین ہندی مختلف موضوعات وچ کئی تألیفات دے مالک سن ۔ آپ د‏‏ی بعض کتاباں مذہب تشیع دے خلاف لکھی گئی کتاباں دے رد وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔ آپ نے کلام، فقہ، سفرنامہ، شعر وغرہ وچ کتاباں لکھایاں ناں۔ آپ د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ مشہور کتاب "عبقات الانوار" ا‏‏ے۔ آپ د‏‏ی کتاباں فہرست درج ذیل اے:

• عبقات الانوار فی امامۃ الائمۃ الاطہار (کتاب)
• استقصاء الفحام: حیدرعلی فیض آبادی حنفی د‏‏ی کتاب منتہی الکلام دا جواب ا‏‏ے۔ ایہ کتاب فارسی وچ ا‏‏ے۔ اسماں تحریف قرآن دے بارے وچ مفصل بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ اہل سنت د‏‏ی بعض علماء د‏‏ی حالات زندگی دے علاوہ اصول دین تے فروع دین دے بعض مسائل جنہاں وچ شیعہ تے سنیاں دے درمیان اختلاف پایا جاندا اے، اس کتاب وچ بحث ہوئی ا‏‏ے۔

• افحام اہل المین فی رد ازالۃ الغین؛ حیدرعلی فیض آبادی
• العشرۃ الکاملۃ، دس مشکل مسئلاں دا حل
• اسفار الانوار عن حقایق افضل الاسفار، مکہ و مدینہ تے عتبات عالیات وچ ائمہ اطہار د‏‏ی زیارتی سفرنامہ
• کشف المعضلات فی حل المشکلات
• النجم الثاقب فی مسألۃ الارث
• الدرر السنیۃ فی المکاتیب و المنشأت العربیۃ
• الذرایع فی شرح الشرایع،
• شوارق النصوص فی تکذیب فضائل اللصوص (شوارق النصوص ) ایہ کتاب پنج جلداں وچ لکھی گئی۔
• زین المسائل الی تحقیق المسائل، فقہی تے متفرق مسائل وچ
• درۃ التحقیق
• الغصب البتار فی مبحث آیة الغار

دوسرےآں د‏‏ی نگاہ وچ

بہت سارے معاصر علماء نے "میرحامد حسین" د‏‏ی تمجید د‏‏ی ا‏‏ے۔

میرزا شیرازی عبقات د‏‏ی تقریظ وچ لکھدے نيں:

ذی الفضل الغزیر و القدر الخطیر و الفاضل النحریر و الفائق التحریر و الرائق التعبیر، العدیم النظیر المولوی حامد حسین۔"

آقا بزرگ تہرانی لکھدے نيں:

میرحامد حسین عالمی پرتلاش، زمان شناس تے دین شناس عالم دین سن ۔ آپ اپنی تلاش تے علمی مقام وچ اس قدر اگے نکل گئے نيں کہ معاصرین بلکہ متاخرین وچو‏ں وی کوئی وی انہاں دا اسيں پلہ نئيں ا‏‏ے۔ آپ نے اپنی پوری زندگی دینی اعتقادات وچ تحقیق و تفحص تے سچے دین د‏‏ی حفاظت تے تے اوہدی دفاع وچ صرف د‏‏ی اے ...."

علامہ امینی نے مختلف موارد وچ "میرحامد حسین" تے آپ د‏‏ی کتاب "عبقات الانوار" دے بارے وچ گفتگو د‏‏ی ا‏‏ے۔ الغدیر د‏‏ی پہلی جلد،فصل "المولفون فی حدیث الغدیر" وچ "عبقات الانوار" دا ذکر کردے نيں:

«یہ سید بزرگوار اپنے والد ماجد د‏‏ی طرح دشمناں دے سر اُتے خدا د‏‏ی اک تیز دھار تلوار دین مبین دا محافظ تے خدا د‏‏ی آیات تے نشانیاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ آپ د‏‏ی کتاب "عبقات الانورا" جسکی نسیم حیات بخش نے دنیا نو‏‏ں معطر کیتا تے اس دا چرچا پوری دنیا وچ پھیل گیا جس نے وی اس کتاب نو‏‏ں دیکھیا اوہ اس دے حق و حقیقت نو‏‏ں روشن کرنے وچ اس دے معجز آسا ہونے تے کسی باطل نو‏‏ں اس وچ راہ نہ ہونے دا اعتراف کیتا۔

اعیان الشیعہ آپ دے بارے وچ ایويں رقمطراز نيں:

«کن من اکابر المتکلمین الباحثین عن اسرار الدیانة و الذابین عن بیضة الشریعة و حوزة الدین الحنیف علامة نحریرا ماهرا بصناعة الکلام و الجدل محیطا بالاخبار و الآثار واسع الاطلاع کثیر التتبع دائم المطالعة لم یر مثله فی صناعة الکلام و الاحاطة بالاخبار و الاثار فی عصره بل و قبل عصره بزمان طویل و بعد عصره حتی الیوم و لو قلنا انه لم ینبغ مثله فی ذلک بین الامامیة بعد عصر المفید و المرتضی لم نکن مبالغین‎ ​. »

کتاب "ریحانۃ الادب" دے مؤلف آپ دے بارے وچ "صاحب عبقات الانوار" دے ذیل وچ لکھدے نيں:

«میرحامد حسین موسوی ہندی... فقاہت دے علاوہ ہور علوم دینیہ جداں علم حدیث، اخبار و آثار، معرفت و احوال رجال فریقین، علم کلام، خصوصاً امامت دے بحث وچ نہایت بلند علمی مقام دے مالک سن ۔ آپ د‏‏ی علمی قابلیت دے مسلما‏ن و غیر مسلم، عرب و عجم تے عامہ و خاصہ سب قائل سن ۔ اسلام ناب تے مذہب حقہ د‏‏ی دفاع وچ پوری زندگی صرف د‏‏ی ایتھ‏ے تک کہ سجے ہتھ نے نال دینا چھڈ دتا تے عمر دے آخری ایام وچ کبھے ہتھ دے نال لکھنے اُتے مجبور ہو گئے۔ آپ د‏‏ی کتاب "عبقات" دے مطالعے تو‏ں بخوبی آشکار ہو جاندا اے کہ صدر اسلام تو‏ں عصر حاضر تک علم کلام خصوصا "امامت" د‏‏ی بحث وچ انہاں دتی طرح کسی نے وی بحث و گفتگو نئيں کيت‏‏ی اے .

حوالے

منابع

• میرحامد حسین، عبقات الانوار فی امامۃ الائمۃ الاطہار، ج ۱، مقدمہ
• پایگاہ کنگرہ بین المللی بزرگداشت علامہ میر حامد حسین لکہنوی Archived 2019-11-02 at the وے بیک مشین
• بازخوانی حیات علمی علامہ میر حامد حسین ہندی کتاب «الدرر السنیۃ» موسوی،سید جواد؛ سفینہ، بہار ۱۳۸۹ - شمارہ ۲۶
• تقریظات میرزای شیرازی در ستایش از آثار میرحامد حسین، فخرالشریعہ،حسن؛ علوم حدیث » زمستان ۱۳۷۷ - شمارہ ۱۰
• میرحامد حسین؛ بزرگ شیعہ در ہند، کیہان فرہنگی » تير ۱۳۷۲ - شمارہ ۹۹
• سید جواد موسوی، بازخوانی حیات علمی علامہ میرحامد حسین ہندی کتاب الدرر السنیہ، مجلہ سفینہ، سال ہشتم، شمارہ ۲۶، بہار ۱۳۸۹
• محسن امین، اعیان الشیعہ.
• محمدرضا حکیمی، میرحامد حسین، انتشارات دلیل ما، قم، ۱۳۸۲ش.
• مرتضی مطہری، مجموعہ آثار، انتشارات صدرا