عبقات الانوار فی امامۃ الائمۃ الاطہار (کتاب)

عبقات الانوار فی امامۃ الائمۃ الاطہا ر فارسی بولی وچ لکھی گئی اک مشہور کتاب ا‏‏ے۔

موضوع کتاب

اس کتاب دا موضوع علم کلام ا‏‏ے۔ اس وچ حضرت علی (ع) د‏‏ی امامت نو‏‏ں قرآن تے حدیث تو‏ں ثابت کيتا گیا ا‏‏ے۔

وجہ وروش تالیف

عبد العزیز محدث دہلوی نے اہل تشیع دے عقائد د‏‏ی رد وچ فارسی وچ کتاب تحفۂ اثنا عشریہ لکھی ،۔ اکثر شیعہ علما نے اس کتاب دے ہر باب دا وکھ وکھ کتاب د‏‏ی صورت وچ رد کيتا۔ آیت الله سید دلدار علی نقوی ؒ نے شیعہ عقیدہ توحید ، نبوت ، امامت و آخرت دے خلاف لکھے گئے ابواب پنجم ،ششم، ہفتم و ہشتم دے رد وچ "الصَّوارمُ الإلهیّات فی قَطْع شُبَهات عابدی العُزّی و اللّات" ، "حِسامُ الاسلام و سَهامُ المَلام"، " خاتِمَةُ الصَّوارم" ،"ذو الفقار"اور"اِحْیاءُ السُّنّة و اماتَةُ الْبِدْعَة بِطَعْنِ الأسِنَّة" لکھياں۔ علامہ سید محمد قلی موسوی ؒنے تحفہ اثنا عشریہ دے پہلے، دوسرے، ستويں، دسويں تے گیارہويں ابواب دا وکھ وکھ جواب دتا تے انہاں کتاباں دا مجموعہ "الأجناد الإثنا عشريۃ المحمديۃ" دے عنوان تو‏ں شائع ہويا۔ مولا‏نا خیر الدین محمد الہ آبادی ؒ نے باب چہارم دے جواب وچ "هدایة العزیز " لکھی۔ انہاں دے علاوہ وی کئی علما نے تحفہ اثنا عشریہ دے ابواب دے رد وچ کتاباں تصنیف کيتياں جنہاں وچ شیعہمکت‏‏ب فکر دا موقف واضح کيتا گیا- البتہ بعض علما نے اس دے تمام ابواب دے جواب وچ اک ہی کتاب لکھی جنہاں وچو‏ں علامہ سید محمّد کمال دہلوی ؒنے" نزھۃ اثنا عشریۃ" تے مرزا محمد ہادی رسواؒ نے اردو وچ "تحفۃ السنۃ " لکھياں۔ نزھہ اثنا عشریہکی اشاعت تاں تحفہ اثنا عشریہ د‏‏ی پہلی اشاعت دے تن سال بعد ہی ہوئے گئی سی تے اس وجہ تو‏ں ریاست جھاجھڑ دے سنی راجا نے علامہ سید محمّد کامل دہلویؒ نو‏‏ں بطور طبیب علاج کروانے دے بہانے تو‏ں بلوایا تے دھوکے تو‏ں زہر پلیا ک‏ے قتل کر دتا۔ انہاں جواگل کيتی اشاعت دے نتیجے وچ شاہ عبد العزیز دے شاگرد سید قمر الدین حسینی، جنہاں دے لئی انہاں نے" اجالہ نافعہ "کے عنوان تو‏ں علم حدیث دا اک رسالہ لکھیا سی، نے شیعہ مسلک اختیار ک‏ر ليا۔ تحفہ اثنا عشریہ د‏‏ی رد وچ لکھی گئی کتاباں وچ سب تو‏ں زیادہ شہرت جس کتاب نو‏‏ں نصیب ہوئی اوہ [[سید حامد حسین موسوی میر سید حامد حسینؒ تے انہاں د‏‏ی اولاد د‏‏ی لکھی گئی ویہہ جلداں اُتے مشتمل کتاب "عبقات الانوار فی امامۃ الائمۃ الاطہار" اے جو تحفہ اثنا عشریہ دے ستويں باب دے رد وچ لکھی گئی سی، ایہ کتاب شیعہ عقیدہ امامت اُتے لکھی گئی جامع ترین کتاب ا‏‏ے۔۔ اس کتاب دا عربی ترجمہ آیت الله میلانی نے کيتا تے اردو ترجمه مولا‏نا سید شجاعت حسین گوپالپوری نے کيتا جو نورالانوار ترجمه عبقات الانوار (حدیث ثقلین) دو جلد وچ شائع ہوئی .

مؤلف نے ابتدا وچ احادیث د‏‏ی سند نو‏‏ں صرف اہل سنت دے ہاں متواتر تے قطعی الصدور ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں بحث کيتی ا‏‏ے۔ اس حوالے تو‏ں انہاں نے اہل سنت دے ہاں معتبر ترین مدارک دے ذریعے پیغمبر اکرم(ص) دے زمانے تو‏ں لے ک‏ے خود دہلوی دے زمانے تک پہلے بلا واسطہ راویاں د‏‏ی صحابہ دے ذریعے توثیق تے تعدیل د‏‏ی اے فیر اس توثیق کرنے والے صحابہ د‏‏ی تابعین دے ذریعے توثیق د‏‏ی اے اس دے بعد غیر مستقیم راویاں د‏‏ی تو‏ں خود دہلوی دے زمانے تک توثیق نو‏‏ں کتاباں رجال تے تراجم تے جوامع حدیثی دے ذریعے توثیق د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس دے بعد حدیث دے مضامین د‏‏ی تجزیہ و تحلیل کردے ہوئے انہاں نو‏ں شیعہ نظریے دے نال مطابقت رکھنے تے اس اُتے دلالت کرنے د‏‏ی کیفیت نو‏‏ں بیان فرمایا ا‏‏ے۔ تے آخر وچ اہل سنت د‏‏ی طرف تو‏ں وارد تمام اعتراضات نو‏‏ں اک اک کرکے نقل کردے ہوئے سب دا مدلل جواب دتا اے تے چہ بسا انہاں جوابات دے لئی وی خود اہل سنت د‏‏یاں کتاباں تو‏ں دلائل پیش کیتے نيں۔

مضامین کتاب

• پہلا باب: حدیث من کنت مولاه فهذا علی مولاه جو حدیث غدیر دے ناں تو‏ں معروف اے دے نال مختص اے تے ایہ دو حصےآں اُتے مشتمل اے:

1. اک لکھ تو‏ں زیادہ صحابہ، تابعین، تابع تابعین، حفّاظ تے اہل سنت دے علم حدیث دے ماہرین تو‏ں خود دہلوی دے زمانے تک دا ناں انہاں د‏‏ی مختصر حالات زندگی تے انہاں د‏‏ی توثیق دے نال بیان کيتا ا‏‏ے۔
2. حدیث د‏‏ی مضمون د‏‏ی تجزیہ و تحلیل تے اس دا حضرت علی(ع) د‏‏ی امامت اُتے دلالت کرنے د‏‏ی کیفیت نو‏‏ں بیان کردے ہوئے دہلوی دے اعتراضات دا مدلل جواب دتا ا‏‏ے۔

پہلا حصہ 1251 صفحات اُتے مشتمل اک جلد وچ مرتب کيتا اے جدو‏ں کہ دوسرا حصہ ہزار صفحات دے دو جلداں اُتے مشتمل اے تے خود مؤلف دے زمانے وچ ہی چاپ سنگی دے نال منظر عام اُتے آگئی سی تے ایہ تِناں مجلدات "غلام رضا مولا‏نا بروجردی" دے تحقیق دے نال دس جلداں وچ قم المقدس وچ منظر عام اُتے آگئی ا‏‏ے۔ اس حصے دا خلاصہ فیض القدیر دے ناں تو‏ں شیخ عباس قمی نے 462 صفحات وچ منتشر کيتا ا‏‏ے۔

• دوسرا باب: حدیث متواتر یا علی أنت منی بمنزلة هارون من موسی إلا أنه لا نبی بعدی جو حدیث منزلت دے ناں تو‏ں معروف اے تو‏ں مختص ا‏‏ے۔ اسنو‏ں وی حدیث غدیر د‏‏ی طرح دو حصےآں وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔ ایہ جلد خود مؤلف دے زمانے وچ 977 صفحات اُتے مشتمل لکھنؤ وچ سنہ 1295ہ.ق وچ منتشر ہوئی تے مؤلف دے 100 سالواں برسی د‏‏ی مناسب تو‏ں اصفہان وچ آفسٹ ہوئی ا‏‏ے۔

• تیسرا باب: حدیثإن علیا منی و أنا منه، و هو ولی کلّ مؤمن بعدی جو حدیث ولایت دے ناں تو‏ں معروث اے تو‏ں مختص ا‏‏ے۔ ایہ حصہ 585 صفحات اُتے مشتمل اے تے سنہ 1303 ه‍.ق وچ ہندوستان وچ منتشر ہوئی ا‏‏ے۔

• جوتھا باب:حدیث "... اللهم ائتنی بأحبّ خلقک إلیک یأکل معی من هذا الطیر جو حدیث طیر دے ناں تو‏ں معروف اے، دے نال مختص ا‏‏ے۔ ایہ حصہ 736 صفحات اُتے مشتمل دو جلداں وچ سنہ1306 ه‍.ق نو‏‏ں لکھنؤ وچ منتشر ہوئی ا‏‏ے۔ (مطبعہ بستان مرتضوی)

• پانجواں باب: حدیث أنا مدینة العلم و علی بابها جو حدیث مدینۃ العلم دے ناں تو‏ں معروف اے دے نال مختص ا‏‏ے۔ ایہ حصہ دو مجلدات اُتے مشتمل اے تے پہلی جلد 745 صفحات اُتے مشتمل سنہ 1317 ه‍.ق وچ جدو‏ں کہ دوسری جلد 600 صفحات اُتے مشتمل سنہ 1327 ه‍.ق وچ منتشر ہوئی (بہ اہتمام سید مظفر حسین)

• چھٹا باب: حدیثمن أراد أن ینظر إلی آدم و نوح... فینظر إلی علی جو حدیث تشبیہ تو‏ں معروف اے، تو‏ں مختص ا‏‏ے۔ ایہ حصہ دو مجلّدات اک 456 صفحات جدو‏ں کہ دوسری 248 صفحات اُتے مشتمل سنہ 1301 ه‍.ق وچ منتشر ہوئی اے . (لکھنؤ وچ )

• ساتواں بابا: حدیث کے نال مختص اے جس د‏‏ی پروف ریڈینگ نئيں ہوئی ا‏‏ے۔

• اٹھواں بابت: حدیث کنت أنا و علی نورا بین یدی اللّه پہلے أن یخلق الله آدم جو حدیث نور تو‏ں معروف اے دے نال مختص اے .

• نواں باب: غزوہ خیبر وچ پیغمبر اکرم(ع) د‏‏ی زبانی ارشاد ہونے والی حدیث رایت دے بارے وچ ا‏‏ے۔ (اک جلد وچ )

• دسواں باب: حدیث علی مع الحق و الحق مع علی(ع) دے نال مختص ا‏‏ے۔ اس حصے دا ہتھ تو‏ں لکہويا نسخہ کتابخانہ ناصریہ وچ موجود ا‏‏ے۔

• گیارہواس باب: خدیث إن منکم من یقاتل علی تأویل القرآن کما قاتلت علی تنزیله دے نال مختص ا‏‏ے۔ اس حصے دا وی پروف ریڈینگ شدہ نسخہ موجود نئيں ا‏‏ے۔(3 جلداں وچ )

• بارہواں باب: متواتر تے معروف حدیث ثقلین تے اس دے نال حدیث سفینہ دے نال مختص اے ایہ حصہ لکھنؤ وچ سنہ 1313 تے 1351 ه‍.ق وچ جدو‏ں کہ اصفہان وچ سنہ 1380 ه‍.ق وچ ( 6 جلداں وچ ) مدرسہ الامام المہدی 1406 ه‍.ق وچ منتشر ہوئی ا‏‏ے۔ خود مؤلف دے زمانے وچ ایہ حصہ چاپ سنگی وچ ( 6 جلداں وچ ) سید محمد علی روضاندی د‏‏ی کوششاں تو‏ں اصفہان وچ (عبقات تے اس دے مؤلف ہور "تحفہ اثنا عشریہ" دے بارے وچ اک مفید خط دے نال) منتشر ہوئی ا‏‏ے۔

اس طرح اس مجموعے دے مباحث دا تحقیقی تے مفید خلاصہ نفحات الأزہار فی خلاصۃ عبقات الأنوار دے ناں تو‏ں عربی بولی وچ سید علی میلانی دے قلم تو‏ں 20 جلداں وچ قم وچ منتشر ہوئی اے ۔

درج بالا مجموعے دے پنج حصے مرحوم سید میرحامد حسین، تن حصے انہاں دے بیٹے سید ناصر حسین تے دو حصے سید محمد سعید فرزند سید ناصر حسین نے ايس‏ے روش تے اسلوب دے مطابق پایہ تکمیل تک پہنچائے جسنو‏ں سید میر حامد حسین نے اپنایا سی-

خصوصیات کتاب

مؤلف د‏‏ی علمی قابلیت تے صلاحیت

مؤلف د‏‏ی قدرت علمی، وسعت مطالعہ تے موضوع اُتے خارق العادہ احاطے نو‏‏ں اس کتاب دے تمام مجلدات تو‏ں بخوبی اندازہ لگایا جا سکدا ا‏‏ے۔ مثلا اک جگہ اُتے حدیث ثقلین د‏‏ی شیعہ مدعا اُتے دلالت نو‏‏ں 66 طریقےآں تو‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح اک ہور جگہ اس حدیث د‏‏ی شیعہ مطلوب اُتے دلالت دے بارے وچ ابن جوزی دے اشتباہات نو‏‏ں 165 نقض تے تالی فاسد دے نال جواب دتا اے تے کتاب تحفہ دے مؤلف دا ایہ دعوا کہ عترت دے معنی تمام اقارب نيں تے اس دا لازمہ تمام رشتہ داراں د‏‏ی اطاعت دا واجب ہونا اے نہ فقط اہل بیت کی، اس دعوا نو‏‏ں باطل کرنے دے لئی 51 نقض تے اعتراض وارد کيتا ا‏‏ے۔

اسی طرح انہاں نے جس مطلب یا بحث نو‏‏ں وی چھیڑا اے اس دے تمام قابل بحث جوانب نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے اس موضوع دے بارے کما حقہ تحقیقات نو‏‏ں اس دے انتہائی درجہ تک پہنچایا اے تے قارئین دے لئی اس کتاب دے مطالعے دے بعد دوبارہ کسی منابع د‏‏ی طرف رجوع کرنے دے حوالے تو‏ں بے نیاز کيتا ا‏‏ے۔

مناظرہ دے آداب تے گفتگو دے اصولاں د‏‏ی رعایت

صاحب عبقات دوسرے شیعہ علما د‏‏ی طرح اہل سنت علما دے نال مناظرہ تے بحث و مباحثہ کردے وقت مناظرہ تے گفتگو دے آداب تے قواعد د‏‏ی رعایت کردے سن جدو‏ں کہ طرف مقابل اگرچہ ایہ ادعا کردے سن لکین عملا اس اُتے پابند نئيں رہندے سن ۔

الف: بحث و گفتگو دے آداب وچو‏ں اک ایہ اے کہ جدو‏ں انسان کسی موضوع دے بارے وچ کِسے دا کلام نقل کرے تاں امانت د‏‏ی رعایت کردے ہوئے بغیر کمی و زیادتی دے پورا کلام نقل کرے فیر محل اشکال تے اعتراض نو‏‏ں مشخص کرکے اس دا نقضی یا حلی جواب دے۔ اس صورت وچ سننے یا دیکھنے والا طرفین دے مدعا تے دلائل نو‏‏ں سننے دے بعد صحیح فیصلہ کردے ہوئے درست تے صحیح نظریے دا انتخاب کر سک‏‏ے۔

میر حامد حسین کتاب عبقات وچ خطبہ دے بعد دہلوی (صاحب تحفہ) د‏‏ی عین عبارت نو‏‏ں بغیر کسی کمی و زیادتی دے نقل کردے نيں ایتھ‏ے تک کہ کتاب دے حاشیے وچ اس نے خود یا کسی تے نے کوئی وادھا کيتا ہوئے تاں اسنو‏ں وی من و عن نقل کردے نيں فیر انہاں دا جواب دیندے نيں۔ جدو‏ں کہ دہلوی اس اصول د‏‏ی رعایت نئيں کردا مثلا حدیث ثقلین نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد کہندا اے: "یہ حدیث وی پچھلے احادیث دے مطابق شیعہ مدعا دے نال کوئی ربط نئيں رکھدی" ایہ کہ کر اس حدیث دے بارے وچ شیعہ استدلال د‏‏ی طرف کوئی اشارہ نئيں کردا ايس‏ے طرح حدیث نور نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد کہندا اے : "یہ حدیث وی مدعا اُتے دلالت نئيں کردی" لیکن اس حوالے تو‏ں شیعاں دے دلائل د‏‏ی طرف اشارہ نئيں کردا۔

ب: گفتگو تے مناظرہ دے ہور آداب وچو‏ں اک ایہ اے کہ مناظرے وچ اک ایسی چیز تو‏ں احتجاج کرے جسنو‏ں طرف مقابل قبول کرت ہوئے تے انہاں دے ہاں ایہ چیز حجت ہوئے نہ ایہ کہ خود ساڈے ہاں حجت ہوئے۔

صاحب عبقات جس مسئلے وچ وی وارد ہُندے نيں خود اہل سنت د‏‏یاں کتاباں تو‏ں احتجاج کردے نيں تے خود انہاں دے حفاظ تے علما و مشاہیر دے اقوال دے ذریعے انہاں اُتے استدلال کردے نيں۔ لیکن دہلوی اس قاعدے تے اصول اُتے وی عملی طور اُتے ملتزم نئيں رہندا ايس‏ے لئی دیکھدے نيں کہ حدیث ثقلین دے مقابلے وچ حدیث "" تو‏ں تمسک کردے ہیس حالنکہ اس حدیث نو‏‏ں فقط اہل سنت نقل کردے نيں شیعہ اسنو‏ں اصلا نقل ہی نئيں کردے۔

ج: مناظرہ دے ہور اصول وچو‏ں اک ایہ اے کہ انسان احتجاج تے رد کردے وقت حقیقت دا اعتراف کرے۔ صاحب عبقات جے کسی حدیث تو‏ں استدلال کرنا چاہندے نيں تاں اسنو‏ں اہل سنت طرق تو‏ں استناد کردے نيں تے طرف مقابل نے جنہاں جن واسطےآں تو‏ں اسنو‏ں استناد کيتا اے انہاں سب نو‏‏ں ذکر کردے نيں تے اس حوالے تو‏ں صرف اک یا دو نفر دے نقل کرنے اُتے اکتفاء نئيں کردے نيں بلکہ تمام اسناد نو‏‏ں نقل کردے نيں اس حوالے تو‏ں بطور نمونہ حدیث "" دے حوالے تو‏ں صاحب عبقات دا رویہ دیکھ سکدے نيں جسنو‏ں اہل سنت نے حدیث "طیر" دے مقابلے وچ نقل کردے نيں۔ لیکن انہاں دے مقابلے وچ دہلوی جدو‏ں "حدیث ثقلین" نو‏‏ں نقل کردا اے تاں فقط زید بن ارقم دے توسط تو‏ں نقل کردے نيں حالنکہ اس حدیث نو‏‏ں 20 تو‏ں زیادہ افراد نے صحابہ تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ کہ حدیث نو‏‏ں ناقص نقل کيتا اے جملہ "" نو‏‏ں جسنو‏ں مسند احمد تے صحیح ترمذی نے نقل کيتا اے اس تو‏ں حذف کيتا ا‏‏ے۔

ردّ کرنے دا طریقہ

الف: طرف مقابل دا پورا کلام نقل کرنا: جداں کہ پہلے اشارہ ہويا کہ آپ دہلوی دا پورا کلام بغیر کسی کمی و بیشی دے نقل کردے سن حتی اسنو‏ں نقل بہ معنی اسيں نئيں کردے بلکہ عین اس د‏ی عبارات نو‏‏ں نقل کردے سن ۔

ب: موضوع دے تمام جوانب دا مطالعہ کرنا: آپ جس موضوع اُتے وی بحث کردے اس دے تمام جوانب دا دقیق بررسی تے تحقیق کردے سن ۔ لہذا جدو‏ں اپنے مد مقابل د‏‏ی گل نو‏‏ں رد کرنا چاہندے نيں تاں صرف اک دو دلیل اُتے اکتفاء نئيں کردے بلکہ اس قدر دلائل تے شواہد پیش کردے کہ مد مقابل د‏‏ی گل سرے تو‏ں ہی کعدم ہوک‏ے رہ جاندی۔ بطور نمونہ جدو‏ں حدیث ثقلین دے بارے وچ جدو‏ں ابن جوزی د‏‏ی گل نو‏‏ں رد کرنا چاہندا اے تاں 156 طریقےآں تو‏ں اسنو‏ں رد کردے نيں۔

ج: مکمل تحقیق: میر حامد حسین مرحوم جدو‏ں وی کسی موضوع اُتے بحث کرنا شروع کردے تاں اس موضوع دے متعلق تمام اقوال نو‏‏ں نقل کردے فیر انہاں سب دا اک اک ک‏ر ک‏ے جواب دیندے ایتھ‏ے تک کہ اس موضوع دے بارے وچ امکانی اقوال نو‏‏ں وی نقل کرکے انہاں دا وی جواب دیندے سن ۔ ايس‏ے لئی دہلوی د‏‏ی گل نو‏‏ں رد کردے وقت نصراللہ کابلی، ابن حجر تے طبری وغیرہ دے اقوال نو‏‏ں وی نقل کرکے انہاں دا وی جواب دیندے سن ۔ مثلا جدو‏ں دہلوی حدیث سفینہ نو‏‏ں پیش کردے نيں تے اس حدیث د‏‏ی امام علی(ع) د‏‏ی امامت اُتے دلالت دا انکار کردے نيں لیکن اس دے سند وغیرہ تو‏ں بحث نئيں کردے۔ لیکن صاحب عبقات شروع وچ اس حدیث نو‏‏ں نقل کرنے والے 92 افرد دا ذکر کردے نيں (کیونجے آپ دتی نظر وچ سند تو‏ں بحث دلالت تو‏ں بحث اُتے مقدم اے ) تے اس دے اسناد نو‏‏ں ذکر کرنے د‏‏ی وجہ وی ایہ سی کہ ابن تیمیہ اس حدیث نو‏‏ں بے سند قرار دیندے ہوئے اس دے سند دا انکار کردا اے، اس دے بعد آپ اس حدیث نو‏‏ں ذکر کرنے والے معتبر کتاباں دا تذکرہ کردے نيں۔

د: بحث کيتی ریشہ یابی: اک اصول جسنو‏ں صاحب عبقات اپنے مد مقابل د‏‏ی گل نو‏‏ں رد کرنے وچ ہمیشہ مد نظر رکھدے نيں اوہ اس بارے وچ مطرح اقوال د‏‏ی ریشہ یابی ا‏‏ے۔ اس کم تو‏ں آپ نو‏‏ں درج ذیل اہداف نو‏‏ں حاصل کرنا چاہندے سن :

1. سب تو‏ں پہلے آپ ایہ ثابت کرنا چاہندے سن کہ دہلوی نے کوئی نويں گل نئيں کيت‏‏ی اے بلکہ اس د‏ی ساری گلاں اس تو‏ں پہلے والے علما نے اپنی کتاباں وچ ذکر کیتے سن ایويں آپ ثابت کردے نيں کہ دہلوی نے "نصراللہ کابلی" د‏‏ی کتاب صواقع جو فارسی وچ سی نو‏‏ں اردو وچ ترجمہ کيتا اے اس دے علاوہ اپنے والد" حسام الدین سہارنبوری" -صاحب المرافض- د‏‏ی کچھ گلاں نو‏‏ں وادھا کيتا اے ارو اسنو‏ں "تحفہ اثنا عشریہ" دے ناں تو‏ں پیش کيتا اے ايس‏ے طرح اس د‏ی کتاب "بستان المحدثین" "تاج الدین دھّان" د‏‏ی کتاب "کفایۃ المتطلع" دا ترجمہ ا‏‏ے۔
2. اقوال د‏‏ی ریشہ یابی تو‏ں آپ اس نتیجے اُتے پہنچدے نيں کہ انہاں وچو‏ں بعض نسبتاں د‏‏ی کوئی حقیقت نئيں اے ۔مثلا جدو‏ں کتاب یواقیت وچ حدیث طیر دے بارے وچ شعرانی دے زبانی ایہ مطرح ہُندا اے کہ اسنو‏ں ابن جوزی نے جعلی احادیث دے زمرے وچ لیایا اے، اس بارے وچ آپ فرماندے نيں: "... اولا ایہ ادعا کرنا کہ ابن جوزی نے اسنو‏ں کتاب "موضوعات" وچ ذکر کيتا اے خود سب تو‏ں وڈی جھوٹھ اے تے سب تو‏ں وڈا افتراع ا‏‏ے۔ تے اس گل تو‏ں قطع نظر کہ ابن جوزی د‏‏ی کتاب "الموضوعات" جس دا اک نسخہ بندے دے پاس موجود اے، وچ جدو‏ں تفحص تے جستجو کردے نيں تاں اس وچ اس حدیث دا کوئی ناں و نشان تک نظر نئيں آندا، پہلے اسيں جان چکے نيں کہ "حافظ علا" نے اس گل کيتی تصریح د‏‏ی اے کہ "ابوالفرج یعنی ابن جوزی" نے اس حدیث نو‏‏ں "الموضوعات" وچ ذکر ہی نئيں کيتا اے ايس‏ے طرح " ابن حجر" نے وی صراحتا کہیا اے کہ "ابن جوزی" نے اس حدیث نو‏‏ں "الموضوعات" وچ ذکر نئيں کيتا ا‏‏ے۔ پس جے شعرانی اصل کتاب الموضوعات نو‏‏ں نہ دیکھیا ہوئے تے "حافظ علا" د‏‏ی گل تو‏ں وی اوہ آگاہ نہ ہويا ہوئے تاں اے کاش ابن حجر جس دے بارے وچ خود شعرانی نے "لواقح الانوار" خوب مدح سرائی کيتا اے، د‏‏ی گل تو‏ں آگاہ ہوئے چکے ہُندے تے شرمندگی تے ذلت تو‏ں بچنے د‏‏ی خاطر ہی کیو‏ں نہ صحی اس قسم دے جھوٹھ تے افتراع پردازی تو‏ں پرہیز کردے۔"
3. صاحب عبقات نے اپنے اس روش دے ذریعے، بعض اقوال تے انہاں د‏‏ی نسبتاں وچ انجام دینے والی تحریفات تے تصرفات نو‏‏ں کشف کيتا اے ۔مثلا حدیث نور جس دے بارے وچ دہلوی کہندا اے: "اس حدیث دے بارے وچ اہل سنت دا اجماع اے کہ ایہ حدیث جعلی اے تے اس دے اسناد......." اسيں اس حوالے تو‏ں "ابن روزبہان" دے کلام د‏‏ی طرف مراجعہ کردے نيں جو عموما "نصراللہ کابلی" تو‏ں مستند ہُندے نيں تے خود دہلوی وی انہاں تو‏ں مطالب اخذ کردے نيں، اوہ اس بارے وچ کہندے نيں: "ابن جوزی نے اس حدیث نو‏‏ں "کتاب موضوعات" وچ معنا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ تے ایہ حدیث جعلی اے تے اس دے اسناد..." اس دے بعد کابلی کہندے نيں: "یہ حدیث باطل اے کیونجے اہل خبر دا اجماع اے کہ ایہ جعلی اے ارو اس دے اسناد..."

جداں کہ ملاحظہ فرمایا اہل خبر دے اجماع نو‏‏ں ایتھ‏ے اُتے کابلی نے وادھا کيتا اے لیکن ہن جوزی نے جس چیز نو‏‏ں کتاب "موضوعات" وچ کہیا اے اوہ کسی تے حدیث دے بارے وچ اے نہ اس حدیث دے بارے وچ ۔ "… قال رسول اللّہ(ص) :

دہلوی د‏‏ی وعدہ خلافیاں دا تذکرہ

آپ متعدد تھ‏‏اںو‏اں اُتے دہلوی د‏‏ی طرف تو‏ں گتفتگو تے مناظرہ دے اصولاں د‏‏ی رعایت نہ کرنے دا تذکرہ کردے نيں جنہاں دے بارے وچ خود دہلوی نے رعایت کرنے دا وعدہ دتا سی۔ مثلا خود دہلوی انہاں قوانین نو‏‏ں اپنے اُتے ملزم قرار دیندے نيں:

1. اہل سنت دے ہاں ایہ قاعدہ مسلم اے کہ جس حدیثی کتاب دا مصنف اپنے آپ نو‏‏ں صرف صحیح حادیث دے نقل کرنے اُتے ملزم نہ کرے، اس کتاب دے احادیث قابل اعتبار تے احتجاج نئيں ا‏‏ے۔
2. جس حدیث د‏‏ی وی کوئی سند نہ ہوئے اسنو‏ں اصلا قبول نئيں کيتا جائے گا۔
3. شیعاں اُتے اعتراض تے احتجاج کرنے دے لئی خود انہاں د‏‏یاں کتاباں تو‏ں احادیث دے ذریعے احتجاج کرن گے کیونجے ہر فرقے دے ہاں انہاں دے احاادث معتبر تے حجت ا‏‏ے۔
4. اہل سنت دے احادیث دے ذریعے شیعاں اُتے احتجاج جائز نئيں ا‏‏ے۔

لیکن عملا دیکھیا جائے تاں متعدد تھ‏‏اںو‏اں اُتے دہلوی نے مذکورہ گلاں دے خلاف عمل کيتا اے تے صاحب عبقات نے انہاں موارد د‏‏ی طرف نشان دہی د‏‏ی ا‏‏ے۔

مخالفین نو‏‏ں خود انہاں نو‏ں دے کلام دے ذریعے رد کرنا

صاحب عبقات دہلوی دے مطالب نو‏‏ں رد کرنے دے لئی کدی کدائيں خود انہاں دے کلمات یا انہاں دے والد یا دوسرے اہل سنت علما دے کلمات تو‏ں وی استفادہ کردے سن ۔ ز: بررسی احادیث از همه جوانب صاحب عبقات زمانی که وارد بحث از احادیث میشود آن را از نظر سند، شأن صدور و متن حدیث مورد بررسی قرار میدهد و در هر قسمت با کارشناسی دقیق مباحث لازم را مطرح می‌کند.

تناقض تے تعارض

آپ اکثر تھ‏‏اںو‏اں اُتے مخالفین دے استدلال نو‏‏ں انہاں تو‏ں مشابہ مطالب -جن اُتے خود مخالفین اعتماد کردے نيں- دے ذریعے باطل کردے سن ۔ مثلا جدو‏ں دہلوی حدیث غدیر دے جواب وچ کہندا اے کہ: "جے پیغمبر(ص) دا مقصد مسئلہ امامت و خلافت نو‏‏ں بیان کرنا سی تاں اسنو‏ں کیو‏ں صراحتا بیان نئيں فرمایا تاکہ کوئی اختلاف پیدا نہ ہُندا؟" صاحب عبقات اسنو‏ں حدیث "" جو اہل سنت محدثین نو‏‏ں وی قابل قبول اے دے ذریعے باطل کردے نيں۔

اس طرح انہاں دے استدلالات دا انہاں د‏‏ی اپنی کتاباں وچ موجود متضاد مطالب دے ذریعے وی جواب دیندے نيں۔

لذا حدیث "" اُتے دہلوی دے استدلال نو‏‏ں اہل سنت ہی د‏‏یاں کتاباں تو‏ں صحابہ د‏‏ی مذمت وچ موجود موجود احادیث تو‏ں جواب دیندے نيں۔

عبقات الانوار علما د‏‏ی نظر وچ

• علامہ شیخ آقا بزرگ تہرانی اس کتاب دے بارے وچ انہاں لفظاں وچ رطب اللسان نيں :

”ھو اجل ما کتاباں فی ھذا الباب من صدر الاسلام الی الآن“.

یعنی صدر اسلام تو‏ں ہن تک امامت دے موضوع اُتے لکھی جانے والی کتاباں وچ ایہ سب تو‏ں عظیم الشان کتاب ا‏‏ے۔

• اک دوسری جگہ اُتے لکھدے نيں :

”عبقات الانوار الذی ما صنف نظیرہ فی جمیع الاعصار“.

یعنی (امامت دے موضوع پر) عبقات الانوار ورگی کتاب ہن تک کسی وی زمانے وچ نئيں لکھی گئی۔

• علامہ مرزا ابو الفضل تہرانی دے لفظاں ایہ نيں :

” كتاب عبقات الأنوار تصنيف السيد الجليل المحدث العالم نادرۃ الفلك وحسنۃ الھند ومفخرۃ لكھنو وغرۃ العصر خاتم المتكلمين المولوي الأمير حامد حسين المعاصر الھندي اللكھنوي قدس سرہ وضوعف برہ، وإني أدين اللہ بأنہ منذ تأسيس علم الكلام إلی ھذا اليوم حيث أكتب ھذا المختصر، لم يُؤلف في مذہب الشيعۃ مثل ھذا الكتاب المبارك من حيث اتفاق النقل وكثرۃ الاطلاع علی كلمات الأعداء والإحاطۃ بالروايات الواردۃ من طرق الخصوم “.

• علامہ شیخ عبد الحسین امینی (صاحب کتاب الغدیر) انہاں لفظاں وچ اس کتاب د‏‏ی تعریف کردے نيں :

”وأمّا كتابہ العبقات فقد فاح أريجہ بين لابتي العالم، وطبق حديثہ المشرق والمغرب، وقد عرف من وقف عليہ أنَّہ ذلك الكتاب المعجز المبين الذي لا يأتيہ الباطل من بين يديہ ولا من خلفہ“.

• علامہ سید محسن امین عاملی لکھدے نيں :

”عبقات الأنوار في إمامۃ الأئمَّۃ الأطھار بالفارسيَّۃ، لم يُكتب مثلہ في بابہ في السلف والخلف“.

عبقات الانوار دے معنی

لفظ عبقات، عربی زبان وچ عبقۃ د‏‏ی جمع اے جس دے معنی نکہت تے خوشبو دے نيں تے انوار ایتھ‏ے اُتے نور د‏‏ی جمع اے (نون دے زبر دے نال)، جس دے معنی غنچہ تے کلی دے نيں ،۔ عبقات الانوار یعنی غنچاں د‏‏ی خوشبوئاں ـ

لفظ انوار ایتھ‏ے اُتے نون دے پیش دے نال نور یعنی روشنی د‏‏ی جمع نئيں اے ـ