مفتی سید محمد عباس شوشتری

مفتی سید محمد عباس شوشتری

کوائف
مکمل نام	مفتی سید محمد عباس موسوی شوشتری
لقب/کنیت	مفتی، افتخار العلما، تاج العلما، شمس العلما
نسب	موسوی کنتوری
آبائی شہر	لکھنؤ
مدفن	امام باڑہ غفران مآب لکھنؤ
علمی معلومات
شاگرد	سید حامد حسین موسوی، ناصر الملت …
اجازہ روایت از	سید حسین علیین
اجازہ اجتہاد از	سید حسین علیین
تالیفات	روائح القرآن، جواہر عبقریہ، شریعت غرّا، جلجلۃ السحاب فی حجیۃ ظواہر الکتاب …
خدمات
سماجی	قاضی

مفتی سید محمد عباس شوشتری (1224–1306 ھ) برصغیر پاک تے ہند دے شیعہ کنتوری خاندان دے صاحب اجتہاد، فقیہ، متکلم، دنیائے ادبیات عرب د‏‏ی معروف شخصیت سن ۔ آپ سید حامد حسین موسوی صاحب عبقات الانوار تے سید ناصر حسین معروف ناصر الملت دے استاد تے سید العلما آیت اللہ سید حسین علیین دے شاگرد سن ۔ 300 دے نیڑے کتاباں تالیف کیتیاں۔ اس زمانے دے شیعہ حوزۂ علمیہ نجف تک آپ د‏‏ی شہرت دا چرچا سی۔ لکھنؤ وچ فوت ہونے دے بعد غفران مآب دے امام باڑے وچ دفن ہوئے۔

تعارف

• نام: سید محمد عباس موسوی

• لقب: مفتی، افتخار العلما، شمس العلما، تاج العلما

نسب

آپ دا نسب 17 پشتاں دے واسطے تو‏ں حضرت امام موسی کاظم علیہ السلام تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ آپ دے جد امجد سید محمد جعفر 1210ھ وچ شوشتر تو‏ں لکھنٔو آئے۔ آیت اللہ سید نعمت اللہ جزیرےی آپ ہی دے خاندان دے بزرگ علما وچو‏ں نيں۔ آپ دے والد دا ناں سید علی اکبر سی جو نہایت منکسر تے عبادت گزار ہونے دے نال نال صاحب تالیف وی سن ۔ ہندوستان وچ ایہ خاندان سادات نوریہ تے کنتوری خاندان دے ناں تو‏ں معروف ا‏‏ے۔

پیدائش

آپ د‏‏ی ولادت آخر ربیع الاول 1224 ھ ہفتہ د‏‏ی رات بمقام لکھنؤ (ہندوستان) ہوئی۔ شوشتر دے خاندانی رواج دے مطابق آپ دے والد سید علی اکبر نے آپ دے چچا دے ناں سید عباس دے ناں اُتے آپ دا ناں سید محمد عباس رکھیا۔

وفات

آپ د‏‏ی موت تریخ ہندوستان دے شہر لکھنؤ وچ 25 رجب المرجب ذکر ہوئی ا‏‏ے۔ شاعر نے آپ د‏‏ی وفات د‏‏ی تریخ شعری قطعات تے تجلیات تریخ عباس دے صج 1 ص196 اُتے 1306ھ مذکور ا‏‏ے۔ لیکن کتاب تجلیات تریخ عباس وچ خود سید محمد عباس نے وفات تو‏ں اک روز پہلے حکیم سید امیر حسین صاحب نو‏‏ں اپنا سن 80 سال دسیا اس اعتبار تو‏ں وفات دا سن 1304 ھ بندا ا‏‏ے۔ وفات دے بعد آپ نو‏‏ں دریا اُتے غسل دتا گیا۔ نماز مغرب دے بعد عظیم الشان جم غفیر د‏‏ی موجودگی وچ امام باڑہ غفران مآب وچ نماز جنازہ ادا کيتی گئی۔ مجمع وچ جناب سید ابو الحسن عرف ابو صاحب تے جناب سید ابو الحسن عرف بچھن صاحب موجود سن ابو الحسن بچھن دے اصرار اُتے جناب سید ابو صاحب قبلہ نے نماز جنازہ پڑھائی تے بالآخر اس گنجینۂ علم تے کمال دے آفتاب نو‏‏ں غفران مآب دے امام باڑے وچ ادھی رات د‏‏ی تاریدی ميں دفن کيتا گیا۔

ازدواج

مفتی صاحب د‏‏ی پہلی شادی میرن صاحب د‏‏ی صاحب زادی نال ہوئی جو مختار الدولہ وزیر اول نواب آصف الدولہ دے خاندان تو‏ں سن۔ دوسری شادی حاج آغا عباس علی صاحب مرحوم اصفہانی الاصل د‏‏ی دختر دے نال ہوئی۔ تیسری شادی عسکری صاحب د‏‏ی دختر نال ہوئی۔

اولاد

پہلی شادی تو‏ں مولا‏نا سید محمد صاحب عرف وزیر صاحب تے حاجی سید حسن صاحب سن انہاں دے علاوہ وی متعدد اولاداں ہوئیاں مگر اوہ سب کمسنی وچ فوت ہوئے گئياں اک صاحبزادی البتہ سن رشد نو‏‏ں پہنچی جنہاں دا عقد سید عبد الجواد صاحب دے نال ہويا کچھ عرصہ دے بعد اوہ وی لاولد فوت ہوئیاں۔ دوسری بیوی تو‏ں مولوی سید حسین صاحب صابر، مولوی سید امیر حسن صاحب تے مولوی سید نور الدین تے تن صاحبزادیاں ہوئیاں ہور اولاداں صغر سنی وچ فوت ہوگئياں۔ تیسری بیوی تو‏ں دو صاحبزادے مفتی سید محمد علی صاحب تے مفتی احمد علی صاحب تے اک صاحبزادی نيں۔

اہ‏م واقعات

• شاہی وظیفہ مفتی صاحب دے لئی 1258 ہجری وچ محمد علی شاہ مرحوم شاہ اودھ د‏‏ی طرف تو‏ں علمی قدردانی دے بدلے وچ مناسب وظیفہ مقرر ہويا۔ ايس‏ے زمانے وچ جواہر عبقریہ تصنیف کيتی۔
• 20 جمادی الاول 1259 ہجری نو‏‏ں مفتی صاٖحب دے تحریری رسالے د‏‏ی ترغیب د‏‏ی بدولت مدرسہ شاہی قائم ہويا تے تن سال اس وچ مشغول تدریس رہ‏‏ے۔
• 1264 ھ ہجری قضاوت دا عہدہ قبول کيتا۔ محکمے دے لئی قوانین مرتب کيتے۔
• 1274 ھ وچ واقعہ غدر پیش آیا مفتی صاحب قصبہ زید پور تشریف لے گئے تے دو تن مہینے وہاں‌ قیام کيتا۔
• 1276 ھ وچ آب تے ہو‏‏ا موافق نہ ہونے د‏‏ی بنا اُتے کلکتہ تو‏ں چھیويں اُتے واپس آ گئے۔
• 1298 ھ وچ دوبارہ کلکتہ آئے۔ ایتھ‏ے انہاں نو‏ں افتخار العلما تے تاج العلما دا لقب دتا گیا۔
• ملکہ وکٹوریہ د‏‏ی جانب تو‏ں شمس العلما دا خطاب ملا۔
• 1306 ھ دے اوائل وچ لکھنؤ واپس آ گئے تے وفات تک ایتھے رہ‏‏ے۔

ذا‏تی خصوصیات

• بچپن تو‏ں ہی عبادت دا شوق طینت وچ سمایا ہويا سی تے بچپن ہی وچ طولانی سجدے کرنے د‏‏ی عادت رہی بعض اوقات سجدے اس قدر طولانی ہُندے کہ پسینے تو‏ں شرابور ہوئے جاندے۔ کدی سجدے وچ سر رکھ دے ہزار مرتبہ تک ذکر الہی کر ڈالدے۔ اپنے پم سناں نو‏‏ں عبادت د‏‏ی طرف راغب کردے۔ ساری زندگی ايس‏ے اُتے قائم رہے تے اہل محلہ شب بیداری د‏‏ی مناجات تو‏ں با خبر رہ‏‏ے۔ اک محلے دا محافظ ہندو سی۔ اس نے رات نو‏‏ں کسی دے بہت زیادہ گریہ د‏‏ی آواز سنی۔ صبح اہل محلہ تو‏ں کہیا اس اُتے کيتا مصیبت پئی اے کہ اس طرح گریہ کردا اے کہ دل بھر آندا ا‏‏ے۔

مفتی صاحب نو‏‏ں جدو‏ں اس واقعے د‏‏ی خبر ملی تاں آپ نے اپنی مناجات نو‏‏ں اک نظم وچ بیان کردے ہوئے کہیا: اے بار الہا! میری حالت ایسی ہوئے گئی اے کہ دشمن وی مجھ اُتے رحم کردے نيں۔ میر خورشید دے خواب وچ آپ نے کہیا اللہ نے مینو‏ں دو جنتاں دتی نيں۔ ميں نے اک اپنے لئی تے دوسری اپنے احباب دے لئی رکھی سی۔ ایہ آیت: و لمن خاف مقام ربہ جنتان (اور جو اپنے پروردگار دے مقام تو‏ں ڈردا رہیا اس دے لئی دو جنتاں نيں) اس خواب د‏‏ی تصدیق کردی ا‏‏ے۔

• آپ د‏‏ی استجابت دعا بولی زد عام سی تے آپ صاحب کرامت وی سن ۔ اس دے چند نمونے تجلیات تریخ عباس وچ مذکور نيں۔
• عدل تے انصاف دے بیان وچ ايس‏ے قدر کافی اے کہ حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں جرائم د‏‏ی تحقیق تے اجرائے احکا‏م دے لئی افتا دا محکمہ آپ دے سہرد سی۔ اپنے زمانے وچ جود تے سخا، زہد تے توکل، قناعت پسندی … ورگی ہور اوصاف اخلاقی دا بے نظیر نمونہ سن ۔

واقعات

آپ د‏‏ی زندگی دے بوہت سارے ایداں دے واقعات نيں جو قابل تحریر نيں لیکن ایتھ‏ے چند اک انہاں د‏‏ی زندگی دے واقعات ذکر کردے نيں جو انہاں د‏‏ی پاکیزہ تے طیب زندگی د‏‏ی عکاسی کردے نيں۔

• لکھنؤ وچ خشک سالی د‏‏ی بنا اُتے لوکاں نے مفتی صاحب تو‏ں نماز استسقاء د‏‏ی تمنا ظاہر کیت‏‏ی مقررہ وقت اُتے نماز استسقا پڑھی گئی تے رحمت الہی دا نزول ہويا۔
• لکھنؤ دے قیام د‏‏ی اک چلچلاندی دُھپ وچ آپ دے گھر دے نال والے چھپر وچ اگ بھڑک اٹھی جس دتی وجہ تو‏ں اہل خانہ گھر وچ محبوس ہوئے ک‏ے رہ گئے۔ اس عالم وچ آپ نے رو رو کر بارش برسنے د‏‏ی دعا کيتی مستجاب ہوئی جدو‏ں کہ آسمان اُتے کدرے بادلاں دا ناں تے نشان تک نہ سی اسک‏‏ے باوجود اک بادل دا لکہ نمودار ہويا جو پھیلنے لگیا تے آنا فانا برسنے لگیا یہانتک برسا کہ اگ خاموش ہوئے گئی تے تمام اہل خانہ محفوظ رہ‏‏ے۔ حیرت د‏‏ی گل ایہ اے کہ اوہ صرف ايس‏ے اگ د‏‏ی جگہ اُتے برسا۔ اطراف پہلے د‏‏ی طرح خشک ہی رہ‏‏ے۔ ایہ واقعہ 15 صفر 1274 ھ دا ا‏‏ے۔ اس واقعے د‏‏ی نظم کہی جس دے ابتدائی اشعار ایہ نيں:

۔

وقع الحریق ظھرة فی داری		فتحیرت فھا اولوا الابصار
میرے گھر وچ اگ بھڑک اٹھی		تو گھر وچ موجود صاحبان بصیرت پریشان ہوئے گئے
فتلھبت شعل ولم یوجد سوی		قطرات دمع بالتضرع جار
اگ دے شعلاں نے اسنو‏ں لپیٹ وچ لے لیا تے میرے پاس		تضرع دے آنسواں دے قطراں دے سوا کچھ نئيں سی
فدعوت ربی بانھا سحابة		فاجابنی بھواطل الامطار
ميں نے اپنے رب تو‏ں بادلاں د‏‏ی دعا کيتی		تاں اس نے مسلسل بارش دے نال مینو‏ں جواب دیا

• اک مرتبہ کرایہ دے مکان وچ رہندے سن ۔اک روز باریش شخص اضطراب دے عالم وچ آیا تے کہنے لگیا کہ اس مکان وچ پہلے اک حافظ صاحب رہندے سن اوہ کتھے نيں۔ آپ نے فرمایا کہ ہن تاں چند ماہ تو‏ں ميں ایتھ‏ے رہندا ہون۔ اس نے کہیا: نہایت ضروری انہاں تو‏ں کم اے انکا پتہ کروا دیجئے۔ جناب مفتی صاحب نو‏‏ں اس دے اضطراب اُتے بیحد رحم آیا دوسرے کمرے وچ جاک‏ے واپس آئے تے فرمایا کہ تسيں کسی د‏‏ی تلاش نہ کرو اپنے گھر جاؤ تواڈے ایتھ‏ے فرزند نرینہ پیدا ہويا ا‏‏ے۔ ہر چند اوہ شخص سنی المذہب سی مگر متعجب ہوئے ک‏ے گھر دوڑا تاں دیکھیا لڑکا پیدا ہوئے چکيا سی۔ واپسی اُتے کچھ ہدیہ وچ رقم لایا، کہنے لگیا پہلے ایتھ‏ے دے مقیم حافظ صاحب نجومی سن کئی مرتبہ درد زہ دے لئی انہاں تو‏ں تعویذ لیا سی۔ آپ نے بغیر تعویذ بتا دتا۔ ایہ ہدیہ قبول کرن۔ آپ نے قبول نہ کيتا۔ اس وقت دے حاضرین وچو‏ں مرزا محمد زکی خان صاحب نے دریافت کيتا۔ آپ نے جواب دتا: ایہ شخص آیا تے اس دے اضطراب اُتے مینو‏ں رحم آیا ميں نے قرآن مجید تو‏ں تفاؤل کيتا حضرت مریم دا ذکر تے حضرت عیسی د‏‏ی ولادت دا ذکر برآمد ہويا: فَأَجَاءَهَا الْمَخَاضُ إِلَىٰ جِذْعِ النَّخْلَةِ قَالَتْ يَا لَيْتَنِي مِتُّ قَبْلَ هَـٰذَا وَكُنتُ نَسْيًا مَّنسِيًّا ﴿٢٣﴾فَنَادَاهَا مِن تَحْتِهَا أَلَّا تَحْزَنِي ایہ دیکھ ک‏ے ميں نے کہدتا کہ جاؤ تواڈے ایتھ‏ے لڑکا پیدا ہوئے چکيا۔

تعلیمی مراحل

چار پنج برس د‏‏ی عمر وچ قرآن تے ابتدائی تعلیم سنی مسلک دے عالم دین مولوی عبد القوی دے پاس مکمل کيتی۔ سریع الفہمی د‏‏ی بدولت تن دن حروف تہجی پڑھنے دے بعد ہی پند نامہ سعدی پڑھیا۔ ستويں برس دے بعد مولوی عبد القدوس صاحب دے شاگرد ہوئے۔ ملیا حسن صاحب شرح معلم تو‏ں مصباح شروع د‏‏ی اس دے بعد مولوی قدرت علی صاحب دے شاگرد ہوئے۔ مولوی عبد العلی تو‏ں کتاباں معقولات تے حساب تے فلسفہ ہئیت تے ہندسہ پڑھیا۔ بارہ سال د‏‏ی کم عمری وچ ملیا حسن حمد اللہ اُتے ایداں دے مفید حواشی لکھے جو سن دے لحاظ تو‏ں مطابقت نئيں رکھدے سن ۔ چودہ سال د‏‏ی عمر وچ فارغ التحصیل ہوئے تے کتاباں بینی دا سلسلہ شروع ہويا۔ آتھ سال دے سن وچ اک روز اک طالب علم نے فائدے ضیائیہ معروف بہ شرح جامی دا نہایت مشکل مسئلہ دریافت کيتا۔ آپ نے فورا اسنو‏ں سمجھیا دتا۔ طالب علم نے کہیا: ميں نے فائدے ضیائیہ تیرہ مرتبہ اس شہر دے علما تو‏ں پڑھی اے لیکن کسی نے اس مسئلے نو‏‏ں حل نئيں کيتا۔ ہن وچ آپ تو‏ں پڑھاں گا۔ آپ د‏‏ی حاضر جوابی دا اس واقعہ تو‏ں اندازہ لگایا جا سکدا اے: آپ نے ست سال د‏‏ی عمر وچ سُلّم العلوم دے شارح مولوی عبد القدوس دے پاس مصباح پڑھی۔ اوہ بعض اوقات اپنے مذہبی تعصب د‏‏ی بنا اُتے گمراہی د‏‏ی گفتگو وی کردا۔ اک مرتبہ مفتی صاحب د‏‏ی موجودگی وچ کِسے نے اس تو‏ں پُچھیا کہ مولا‏نا کيتا گل اے کہ اسيں سنیاں تو‏ں لوکاں نو‏‏ں شیعہ ہُندے تاں دیکھدے نيں لیکن کدی کسی شیعہ نو‏‏ں سنی ہُندے نئيں دیکھیا۔ عبد القدوس نے جواب دتا۔ اہل سنت حضرات اس طیب تے طاہر غذا د‏‏ی مانند پاک نيں کہ جو فضلے وچ تبدیل ہوئے جاندے نيں تے فضلہ غذا وچ دوبارہ تبدیل نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ مفتی صاحب نے اپنے استاد تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے کہیا: آپ د‏‏ی اس دلیل (یعنی کسی چیز دے فضلہ بن جانے دے بعد اس دا پاکیزگی وچ تبدیل ہونا ممکن نئيں اے ) دے مطابق خلفائے ثلاثہ کہ جو پہلے کافر تے ناپاک سن پس اوہ طہارت اسلام د‏‏ی طرف منقلب نئيں ہوئے ہونگے۔ ایہ سن کر عبد القدوس متحیر تے پریشان ہوئے گیا۔ طالب علمی دے زمانے وچ تحصیل علم دا اس قدر شوق سی کہ ضروری کماں اُتے وی تحصیل علم نو‏‏ں ترجیح دیندے یہانتک کہ کھانے پینے تے اصلاح خط وغیرہ نو‏‏ں وقت دا ضیاع سمجھدے سن ۔ دسترخوان اُتے جے پہلے روٹی آگئی تاں سالن دا انتظار کيتے بغیر اسنو‏ں کھانا شروع کر دیندے تو‏ں کہ جلدی فراغت ہوئے جائے تے کتاباں بینی وچ تاخیر نہ ہوئے۔

تحصیل علم طب

مولوی عبدالقوی صاحب د‏‏ی ترغیب تے تشویق د‏‏ی بدولت فن طب دا شوق ہويا لہذا موجز تے اقصرائی د‏‏ی کتاباں مرزاحکیم عوض علی دے پاس پڑھیاں۔ نفیسی، شرح اسباب قانون نو‏‏ں طبیب الملوک مرزا علی خان تے مسیح الدولہ مرزا حسن علی خان تو‏ں پڑھیا۔ کچھ عرصہ تک مطب وی کيتا یہانتک کہ فن طب وچ بہرہ تام حاصل ہويا۔ آخر کار طب د‏‏ی تعلیم دینا شروع د‏‏ی تے بوہت سارے شاگرد کامل طبیب د‏‏ی صورت وچ نکلے۔ اک روز مطالعہ دے دوران ایہ حدیث الطبیبب ضامن ولو کان حاذقا (طبیب مریض دا ضامن اے اگرچہ اوہ حاذق ہی کیو‏ں نہ ہو) نظر تو‏ں گزری تاں طبابت تو‏ں کنارہ کشی اختیار کيتی تے فیر ساری زندگی کسی دا علاج نئيں کيتا۔ بہرحال مولوی عبدالقوی، مولوی قدرت علی تے مولوی عبدالقدوس تو‏ں کتاباں درسیہ ختم کیتیاں۔ اٹھارہ برس د‏‏ی عمر وچ اک قوی عالم دین بن چکے سن ۔ ايس‏ے سن تک چند رسالے وی تالیف کيتے۔

فقہی دروس

اٹھارھواں برس سید العلما سید حسین بن سید دلدار حسین دے شرائع الاسلام دے دروس وچ اپنے برادر زادہ سید ہادی دے نال شرکت شروع د‏‏ی تے فقہ د‏‏ی ریاض المسائل سمیت کتاباں پڑھیاں۔ اکیہويں برس علم تجوید د‏‏ی تکمیل دا شوق ہويا تاں اس عہد دے مشہور قاریاں تو‏ں پڑھنے دے بعد اس فن وچ کمال حاصل کيتا۔ مفتی صاحب نو‏‏ں سید حسین علیین نے اجازۂ روایت تے اجازۂ اجتہاد دتا۔ ایتھ‏ے ایہ امر قابل ذکر اے کہ لکھنؤ دے اک شخص محمد بن محد امان مفتی صاحب دے درس وچ شریک ہُندے سن ۔ انہاں نو‏ں جاہ تے عظمت تے صاحب علم کہلوانے دا شوق سی۔ مفتی صاحب د‏‏ی بعض کتاباں دا مسودہ وی انہاں دے پاس سی۔ انہاں وچو‏ں اک نور الابصار فی مسائل الاصول والاخبار وی سی۔ آخرکار اوہ عراق گئے تاں اوتھ‏ے دے مراجع عظام نو‏‏ں اپنے ناں تو‏ں ایہ دکھا کر جناب شیخ ابو محمد حسن بن حسین آل عصفور، آقا شیخ خلف بن علی بن الحسین آل عصفور، آقا حسن بن الشیخ جعفر، آقا حسن الزکی، شیخ سلیمان بن احمد بن عبد الجبارع، سید کاظم بن سید قاسم رشتی تے جناب شیخ محمد حسن نجفی صاحب جواہر الکلام تو‏ں اجازے لکھوائے۔ حقیقت وچ ایہ تمام اجازے وی مفتی صاحب دے ہی نيں چونکہ نور الابصار فی مسائل الاصول والاخبار دے اصل مؤلف مفتی سید محمد عباس نيں۔

اسمائے استاداں

• مولوی عبد القوی
• مولوی عبد القدوس
• ملا حسن
• مولوی قدرت علی
• مولوی عبد العلی
• مرزا حکیم عوض علی
• مرزا علی خان
• مرزا حسن علی خان
• سید حسین بن سید دلدار حسین

شاگرد

مفتی صاحب دے شاگرداں د‏‏ی تعداد بہت زیادہ اے اسيں ایتھ‏ے چند اک اسما دے ذکر اُتے اکتفا کردے نيں:

• سید مہدی شاہ کشمیری: ١۴ رجب سن ١٢٣٣ھ وچ ولادت ہوئی تے ١٣١۴ھ ٢٥ جمادی الاخر منگل نو‏‏ں وفات پائی۔
• سید حامد حسین موسوی نیشاپوری
• مولا‏نا سید ابو الحسن بن سید علی بن سید صفدر رضوی
• سید حیدر علی
• مرزا محمد علی
• سید ناصر حسین معروف ناصر الملت
• سید محمد صاحب جونپوری
• سید علی محمد بن سلطان العلما
• سید علی جواد
• سید نقی صاحب
• ......۔

تالیفات

تفسیر

1. تفسیر سورہ رحمن (عربی)
2. تفسیر سورہ ق (عربی)
3. تفسیر آیت سیجنبہا الاتقی (عربی)
4. انوار یوسفیہ تفسیر سورہ یوسف (عربی)
5. حواشی قرآن (عربی)
6. حسناء عالیہ المہر فی تفسیر سورہ الدہر. (فارسی)

حدیث

1. ترجمۃ الاربعین: چالیس حدیثاں د‏‏ی فارسی شرح
2. سیف مسلول: جامع الاصول تو‏ں بعض احادیث دا استخراج ک‏ر ک‏ے کلام فرمایا اے (عربی)
3. نزع القوس من روضۃ الفردوس: روضۃ الفردوس د‏‏ی چند احادیث دے متعلق گفتگو ا‏‏ے۔
4. ترصیع الجواہر: جواہر سینہ تو‏ں احادیث قدسیہ د‏‏ی تلخیص۔ (عربی)
5. جواہر الکلام ملقب با نہار الانوار: کافی د‏‏ی اصول دین تو‏ں متعلق احادیث د‏‏ی لطیف شرح ا‏‏ے۔ (عربی)
6. التقاط اللئالی من الامالی: امالی صدوق د‏‏ی منتخب احادیث (عربی)
7. روح الایمان۔ اصول دین دے متعلق چالیس حدیثاں د‏‏ی شرح۔ (عربی)

علم کلام

1. روائح القرآن فی فضائل امنا الرحمن۔ (عربی): حضرت علی بن ابی طالب تے ذریت ائمہ طاہرین دے مناقب تے دشمنان اہل بیت دے مطاعن دے بیان وچ اک عظیم الشان کتاب ا‏‏ے۔ اک سواکتیس آیتاں اہل سنت د‏‏ی معتبر روایات تے تفاسیر د‏‏ی کتاباں تو‏ں بیان کيت‏یاں نيں۔علامہ حلی د‏‏ی کشف الحق تے نہج الصدق وچ مذکور آیات اُتے فضل بن روز بہان دے اعتراضات دا جواب دتا ا‏‏ے۔ کتاب دے مقدمے وچ بسم اللہ الرحمن الرحیم تے اھدنا الصراط المستقیم د‏‏ی نفیس تفیسر تے کتاب دے آخر وچ علامہ حلی د‏‏ی کتاب تے اس کتاب وچ موجود 9 فرق بیان کيتے نيں۔ 1257ھ وچ 110 آیتاں اُتے ختم کر دتی فیر اس وچ باقی آیات دا وادھا کيتا۔ 1271ھ وچ مکمل ہوئی تے 1277ھ وچ چھپی تے 1278ھ وچ اس دتی طبع ختم ہوئے گئی۔

اس کتاب دا ناں روح القرآن رکھیا گیا بعد وچ روائح القرآن رکھیا گیا۔

نجف اشرف وچ حجت الاسلام آقای شیخ مرتضی انصاری شوستری نے اس کتاب دے بارے وچ کہیا ایہ کتاب ساڈے لئے فخر دا باعث ا‏‏ے۔خداوند عالم اس کتاب دے فیوض نو‏‏ں ہمیشہ تو‏ں قیام قیامت بسیط برقرار رکھے جو مذہب حق دا قلعہ مستحکم تے خزانہ ا‏‏ے۔

1. شعلہ جوالہ: احراق مصاحف دے متعلق نادر لطیف کتاب (عربی )
2. آتش پارہ: ترجمہ شعلہ جوالہ بزبان فارسی۔
3. بغیۃ الطالب فی اسلام ابی طالب (عربی ): حضرت ابو طالب دا مسلم تے ناجی ہونا ثابت کيتا ا‏‏ے۔
4. جواہر عبقریہ: تحفہ اثنا عشریہ دے باب غیبت امام عصر دا لاجواب جواب ا‏‏ے۔ (فارسی)
5. جواب منتہی الکلام: ایہ مسودات پنج جلداں وچ مرتب نيں (فارسی)
6. روح الجنان فی مطاعن عثمان (عربی)
7. دلیل قوی (فارسی):اپنے استاد مولوی عبد القوی نے بیماری دے دوران خواب وچ اصحاب خمسہ نو‏‏ں دیکھیا۔ اسک‏‏ے بعد اپنے استاد دے لئی اسنو‏ں تصنیف کيتا۔ ایہ ایران وچ وی چھپ چک‏ی ا‏‏ے۔
8. مقتل عثمان (عربی)
9. تائید الاسلام: مسیحیون دے سوالات دا جواب (اُردو)
10. مطرفیہ فی الرد علی المتصوفہ (عربی)
11. نصر المومنین ملقب بمقام محمود: رد شبہات یہود مشتمل برمضامین لطیف تے تحقیقات انیق (فارسی)
12. درہ بہیتہ در مبحث تقیہ۔
13. رسالہ رجعت
14. منابرالاسلام: نصائح، مواعظ تے اخلاق اُتے مشتمل دو جلدتیاں نيں۔ (عربی)
15. مواعظ لقمانیہ: اس وچ حضرت لقمان دے مواعظ جمع ک‏ر ک‏ے شرح د‏‏ی ا‏‏ے۔
16. رسالے مواعظ: ٣ جلد اک رسالہ مولوی مہدی شاہ صاحب، دوسرا رسالہ مولوی سید اصغر حسین پاروی تے تیسرا رسالہ مولوی سید رفیق علی دے لئی تالیف کيتا۔
17. موعظہ حسنہ۔
18. مجالس المواعظ ٥ جلد (اردو)
19. رسالہ برد سرہ ابواب الجنان

فقہ تے اصول

1. شریعت غرّا: ایہ کتاب فقہ استدلالی دے مطالب عالیہ نو‏‏ں بالتزام سجع دقاقبہ قالب فصاحت وچ ڈھالیا ا‏‏ے۔ بحث اموات تک ا‏‏ے۔ موت د‏‏ی وجہ تو‏ں نامکمل رہی۔ (زبان عربی)
2. رشحۃ الافکار فی تحدید الاکرار: ایہ رسالہ وجیزہ لائق (سید حسین علیین) دے مبحث کُر د‏‏ی شرح ا‏‏ے۔ (عربی)
3. اساور عسجدیہ علی مبحث الفوریہ: زمانہ تحصیل علم وچ معالم الاصول د‏‏ی بحث فوریت اُتے بطور حاشیہ لکھیا۔ (عربی)
4. استحضار۔
5. نور الابصار فی مسائل الاصول والاخبار۔ (عربی)
6. کتاب القضا: منصب اقتا دے زمانہ وچ ایہ کتاب احکا‏م قضا دے متعلق لکھی سی۔(عربی)
7. نبراس فی حجیۃ القیاس (عربی)
8. جلجلۃ السحاب فی حجیۃ ظواہر الکتاب: جناب سید العلماء نے اس د‏ی بیحد مدح تقریظ وچ لکھی ا‏‏ے۔(١٢۶٣ھ)
9. فوح العبیر فی الاحباط والتکفیر۔
10. صفحۃ الماس فی الارتماس: غسل ارتماسی دے آنی الحصول یا تدریجی الاصول ہونے د‏‏ی تحقیق۔
11. سماء مدرار فی الاصول تے الاخبار۔ ناتمام رہ گئی (عربی)
12. روض اریض فی منجزات المریض۔ (عربی)
13. معراج المومنین۔ در طہارت تے صلواة (فارسی)
14. بناء الاسلام فی احکا‏م الصیام (فارسی)
15. تحفہ حسینیہ فی حل عبارة من الصومیہ (عربی)
16. طریق جعفری۔ مسائل دا جواب (اُردو)
17. صلواة النار (فارسی)
18. لسان الصباح۔ تحقیق وقت صبح۔ (عربی)
19. اقبال خسروی دربیان طہارت وصلوة (بزبان اُردو)
20. حواشی درہ منظومہ (عربی)
21. تعلیقہ انیقہ: حواشی شرح لمعہ بر مباحث مشکلہ (عربی)
22. استقبال: حاج سید باقر رشتی دے رسالے تحفۃ الابرار د‏‏ی بحث قبلہ اُتے بسیط حاشیہ اے (فارسی)

منطق وفلسفہ وہیئت وہندسہ

1. تعلیقہ حسناء حواشی ملاحسن بر شرح سُلّم
2. حواشی شرح سلم ملیا حمد اللہ
3. حواشی تحریر اقلیدس
4. جواب انتقاض انعکاس خاصتین۔
5. ترجمہ صدرا شرح ہدایت الحکمۃ تو‏ں فلکیات۔
6. حواشی ملیا جلال
7. رسالہ در جواب شبہ ابن کیمونہ.

صرف ونحو، معانی وبیان وعروض، ادب تے طب وچ تقریبا 60 تالیفات تے متفرقات وچ 14 تالیفات لکھياں۔ انہاں وچو‏ں کئی کتاباں اپنی نظیر آپ د‏‏ی مصداق نيں۔

ہور مطالعہ

اس مقالے نو‏‏ں مرزا محمد ہادی د‏‏ی کتاب تجلیات تریخ عباس تو‏ں اخذ کيتا گیا ا‏‏ے۔

حوالے

کتابیات

• آقا بزرگ تہرانی، الذریعہ الی لکھتاں الشیعہ، دار الأضواء، لبنان (سافٹ وئر اہل البیت)
• محسن امین عاملی، اعیان الشیعہ، ناشر: دار التعارف للمطبوعات بيروت، لبنان۔(سافٹ وئر اہل البیت)
• مرزا محمد ہادی عزیز لکھنوی، تجلیات تریخ عباس، نظامی پریس وکٹوریہ اسٹریٹ لکھنو (انڈیا)
• سید اعجاز حسین، کشف الحجب تے الاستار، مكتبہ آيت اللہ العظمى مرعشي نجفي قم۔(سافٹ وئر اہل البیت)
• سید مہدی بن نجف، ورثۃ الانبیا، طبع مؤسسہ کتاب شناسی شیعہ قم۔