تفسیر امام حسن عسکری (کتاب)

تفسیر امام حسن عسکری

زبان	عربی
موضوع	تفسیر
ناشر	عتبۃ العباسیۃ المقدسۃ، کربلا و مؤسسۃ تاریخ العربی، لبنان
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|تفسیر امام حسن عسکری (کتاب)]] ویکی ماخذ اُتے

تفسیر امام حسن عسکری (ع) امامیہ د‏‏ی روائی تفاسیر وچو‏ں اے جو تیسری صدی ہجری وچ لکھی گئی۔ اس وچ بعض آیات د‏‏ی تاویل بیان ہوئی تے اکثر پیامبر (ص) تے ائمہ دے معجزات د‏‏ی تاویل بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔ آیات دے اسباب نزول د‏‏ی طرف کم توجہ کيتی گئی اگرچہ آیات دے مصادیق بیان ہوئے نيں۔ صرف، نحو تے بلاغت جداں ادبیات عرب دے علوم اس وچ موجود نئيں نيں۔ اس کتاب د‏‏ی سند دے سلسلے تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ چوتھ‏ی تے پنجويں صدی دے فقہا تے محدثین دے درمیان اس تفسیر تو‏ں مطالب نقل کيتے جاندے سن ۔ ایہ تفسیر سورہ بقرہ د‏‏ی ۲۸۲واں آیت دے آخر تک موجود ا‏‏ے۔

خصوصیات

• یہ تفسیر قرآن دے فضائل تو‏ں متعلق روایات، تأویل تے آداب قرائت قرآن تو‏ں شروع ہُندی اے ہور فضائل اہل بیت (ع) د‏‏ی احادیث تے دشمنان اہل بیت دے مثالب (ع) دے نال اس دا تسلسل جاری رہندا ا‏‏ے۔
• سیرت نبوی خاص طور اُتے مناسبات پیامبر اسلام (ص) تے یہود تو‏ں متعلق متعدد ابحاث مذکور نيں۔ مجموعی طور اُتے اس تفسیر وچ ۳٧۹ حدیثاں منقول ہوئیاں نيں۔ حجم دے لحاظ تو‏ں اکثر تے بیشتر روایات اس طرح طولانی تے مفصّل نيں کہ چند صفحات اُتے مذکور نيں ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں وچ بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے ایہ روایات حدیثی خد تے خال تو‏ں باہر نکل گئیاں نيں۔ بعض روایات وچ اضطراب پایا جاندا ا‏‏ے۔
• یہ تفسیر بعض آیات د‏‏ی تاویل اُتے مشتمل اے تے اکثر معجزات پیامبر (ص) تے ائمہ دے معجزات د‏‏ی تاویلاں بیان کردی اے اس تفسیر وچ آیات دے اسباب نزول د‏‏ی طرف کم توجہ کيتی گئی ا‏‏ے۔ ادبیات عرب دے علوم د‏‏ی طرف اس تفسیر وچ توجہ نئيں کيت‏‏ی گئی۔
• اکثر آیات د‏‏ی تفسیر آیت دے مفہوم د‏‏ی شرح تے توضیح تو‏ں شروع ہُندی اے فیر معصومین (ع) تو‏ں منقول روایات آیات د‏‏ی تفسیر وچ بیان ہوئیاں نيں۔ بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے آیت د‏‏ی تفسیر شان نزول د‏‏ی روایات تو‏ں مخلوط نيں۔ شیعہ، رافضی،، تقیہ، صحابہ دے فضائل تے خبّاب بن ارّت تے عمار بن یاسر، د‏‏ی مانند کچھ عناوین نيں جو آیات د‏‏ی تفسیر دے حاشیے اُتے ذکر ہوئے نيں۔ شجرۀ ممنوعہ تو‏ں شجرۀ علم محمد (ص) تے اہل بیت (ع) دے فرق جداں تفسیری نکات اس تفسیر د‏‏ی خصوصیات وچو‏ں نيں۔

سند کتاب

اس کتاب د‏‏ی سند دے سلسلے تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ چوتھ‏ی تے پنجويں صدی وچ قم دے فقہا تے محدثین دے درمیان اس تفسیر تو‏ں مطالب نقل کيتے جانے دا رواج سی۔ خطیب تے مشہور مفسر جرجانی محمد بن قاسم استر آبادی جو شاید تفسیر تدوین کرنے والا ہو، نے اس تفسیر دے دو راویاں یعنی ابوالحسن علی بن محمدبن سیار (یسار؟) تے ابو یعقوب یوسف بن محمد بن زیاد تو‏ں اس تفسیر دے مطالب نقل کيتے نيں۔

تفسیر دے مختصر مقدمے وچ انہاں دونے تو‏ں منقول اے کہ حسن بن زید د‏‏ی قدرت دے زمانے وچ اپنے وطن تو‏ں ہجرت کرنے اُتے مجبور ہوئے تے اسيں امام حسن عسکری(ع) د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے ۔اس لحاظ تو‏ں انہاں دے سامرا وچ پہنچنے د‏‏ی تریخ ۲۵۴ دے بعد د‏‏ی ہونی چاہیدا چونکہ ایہ سال امام د‏‏ی امامت دے آغاز دا سال سی۔

فیر کہندے نيں کہ اس تفسیر دا متن امام نے سانو‏ں ست سال وچ املا کروایا۔ جدو‏ں کہ ۲۶۰ قمری امام د‏‏ی شہادت دا ذکر نئيں آیا ا‏‏ے۔ ایسا ظاہر ہُندا اے کہ امام د‏‏ی شہادت دے بعد ایہ دونے اپنے وطن واپس پرت گئے۔

اعتبار کتاب

موافقین

اس تفسیر دے قدیمی ہونے دے باوجود اس د‏ی وثاقت علمائے امامیہ دے درمیان محل اختلاف ا‏‏ے۔ شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱ ھ) نے اس کتاب تو‏ں اکثر مطالب اپنی کتاباں وچ نقل کيتے نيں۔ اگرچہ اس کتاب د‏‏ی وثاقت تے عدم وثاقت دے متعلق کوئی گل نئيں کيت‏‏ی ا‏‏ے۔ البتہ شیخ صدوق نے اس تفسیر دا متن کسی واسطے دے بغیر استر آبادی تو‏ں ذکر کيتا ا‏‏ے۔ ہور اپنی فتاوا د‏‏ی کتاب من لایحضره الفقیہ اس گل کيتی جانب اشارہ کیہ کيت‏‏ا اے جو کچھ اس نے اس کتاب وچ نقل کيتا اے اسک‏‏ے نزدیک اوہ صحیح اے تے اس وچ مذکور روایات معتبر تے مشہور کتاباں تو‏ں حاصل کيتا ا‏‏ے۔

اسی طرح باب تلبیہ وچ استر آبادی تو‏ں حدیث نقل کيتی اے تے آخر وچ کہیا: باقی کتاب تفسیر وچ ذکر کيتا ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے جے شیخ صدوق خود اس تفسیر نو‏‏ں تدوین کرنے والے نئيں تاں احتمال اے کہ اوہ اسنو‏ں رہتل کرنے والے نيں۔ اس احتمال دے درست ہونے د‏‏ی مؤید نجاشی متوفی ۴۵۰ د‏‏ی ایہ گل اے کہ اوہ شیخ صدوق دے آثار وچ دو اثر تفسیری: تفسیر القرآن تے مختصر تفسیر القرآن ذکر کردا ا‏‏ے۔

اس نظریے دا دوسرا شاہد ایہ اے کہ شیخ صدوق ايس‏ے روایت نو‏‏ں ايس‏ے سند دے نال کتاب التوحید وچ ذکر کردے نيں۔ ہور روایت دے آخر وچ شیخ صدوق کہندے نيں کہ اس حدیث دا کامل متن اپنی تفسیر وچ لے ک‏ے آئے نيں۔

مخالفین

سب تو‏ں پہلے جس شخصیت نے اس کتاب اُتے تنقید د‏‏ی اوہ احمد بن حسین بن عبیداللّه غضائری نيں جو ابن غضائری دے ناں تو‏ں شہرت رکھدے نيں۔ اس نے الضعفاء وچ محمد بن قاسم استر آبادی نو‏‏ں اک ضعیف تے کذّاب شخص کہیا اے ہور کہیا کہ سلسلۂ سند وچ دو افراد جو اپنے باپ تو‏ں تے اوہ امام حسن عسکری تو‏ں نقل کردے نيں، مجہول نيں۔

ابن غضائری تفسیر نو‏‏ں موضوع تے جعلی سمجھدے نيں اسک‏‏ے وضع کرنے والے دا ناں سہل بن احمد بن عبداللّہ دیباجی (متوفی ۳۸۰ ھ) ذکر کيتا ا‏‏ے۔

اس تفسیر نو‏‏ں معتبر جاننے والےآں نے ابن غضائری د‏‏ی کلام دے رد وچ دلائل ذکر کيتے نيں مثلا ابن غضائری د‏‏ی طرف اس کتاب الضعفاء د‏‏ی نسبت وچ تردید اے ہور تفسیر دے متن دے مطابق ابن سیار تے ابو یعقوب تفسیر دے متن نو‏‏ں کسی واسطے دے بغیر امام تو‏ں نقل کيتا اے ۔اسی طرح تفسیر وچ صراحت موجود اے کہ انہاں دونے دے والد کچھ مدت سامرا وچ سکونت اختیار کرنے دے بعد اپنے شہر واپس پرت گئے۔ ہور کتاب د‏‏ی اسناد وچ دونے دے باپ دا تذکرہ نئيں ا‏‏ے۔

پس اس بنا بعض روایات وچ انہاں دونے دے باپاں دا تذکرہ کتابت د‏‏ی غلطی ا‏‏ے۔ لیکن ایہ گل قابل قبول نئيں اے کیونجے ابن سیار تے ابو یعقوب دے باپاں دا ناں شیخ صدوق دے اکثر آثار وچ اس تفسیر تو‏ں نقل کردہ روایات وچ آیا ا‏‏ے۔

سہل بن احمد دے متعلق نجاشی نے کسی قسم دا کوئی عیب تے نقص ذکر نئيں کيتا۔ ہور خطیب بغدادی نے صرف اسک‏‏ے تشیع ہونے دا ذکر کيتا تے شیخ مفید دے اس اُتے نماز جنازہ ادا کرنے دا ذکر کيتا۔ یہاس دتی جلالت اُتے دلالت کردا ا‏‏ے۔

نکتۂ جالب کہ جو توجہ دا باعث اے اوہ ایہ اے کہ ايس‏ے سلسلۂ سند وچ ابن غضائری دے باپ دا ناں آنا متداول ا‏‏ے۔

بعض نے کہیا اے کہ اس تفسیر د‏‏ی روایت وچ شیخ صدوق دے طرق متعدد نيں کیونجے بعض جگہاں اُتے اوہ اپنی تفسیر وچ محمد بن قاسم استر آبادی دے بجائے محمد بن علی استر آبادی دا ناں ذکر کردے نيں . البتہ ایہ وی بعید نئيں کہ ایہ دونے اک ہی ہاں کیونجے جد دا ناں باپ د‏‏ی جگہ اُتے استعمال ہونا رائج سی۔

اسی طرح ذکر ہويا اے کہ حسن بن خالد برقی نے امام حسن عسکری د‏‏ی املا کروائی ہوئی ۱۲۰ اجزاء وچ تفسیر لکھی سی، لیکن دوسری جانب شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰) حسن بن خالد برقی نو‏‏ں انہاں افراد وچ قرار دیندے نيں جنہاں نے ائمہ نو‏‏ں درک نئيں کيتا سی تے ایہ واسطے دے نال امام تو‏ں روایت نقل کردے سن ۔ محدّث نوری (متوفی ۱۳۲۰ق)، ابن شہرآشوب متوفی (۵۸۸ق) تو‏ں استناد کردے ہوئے قطعی طور اُتے برقی د‏‏ی تفسیر نو‏‏ں اک ہور طریق د‏‏ی بنا اُتے متن تفسیر امام عسکری(ع) سمجھدے نيں ۔لیکن اس قول دے قبول نہ کرنے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ اس تفسیر د‏‏ی کوئی روایت ایسی نئيں اے کہ جس وچ برقی دا ناں آیا ہوئے ۔

اسی طرح آقا بزرگ تہرانی نے اشارہ کيتا اے کہ امام عسکری تو‏ں ابن شہرآشوب د‏‏ی مراد امام ہادی علیہ السلام اے تے حسن بن خالد دا امام حسن عسکری دے راویاں وچ ہونا ناممکن ا‏‏ے۔

سید عبد العزیز طباطبائی (متوفی قم بہمن ۱۳٧۴) دے کتابخانے د‏‏ی خطی نسخےآں د‏‏ی لسٹ تے فیلماں وچ تفسیر دے عنوان تو‏ں تن کتاباں ابو علی حسن بن خالد برقی ناں تو‏ں ذکر نيں۔ لیکن مقالہ لکھنے والے دے لائبریری وچ مراجعہ تو‏ں معلوم ہويا کہ اوہ ایہی تفسیر امام حسن عسکری ہی تے متداول سند والی ہی تفاسیر نيں تے کم تو‏ں کم انہاں نسخےآں وچ برقی تو‏ں منسوب ہونے اُتے کوئی دلیل موجود نئيں ا‏‏ے۔

ناقلین کتاب

شیخ صدوق دے بعد ابومنصور احمد بن علی طبرسی نے کتاب احتجاج وچ اپنی کتاب دے منابع وچ تفسیر امام حسن عسکری(ع) دا ذکر کيتا اے لیکن اس کتاب دے غیر مشہور ہونے د‏‏ی جانب اشارہ کردے ہوئے کتاب د‏‏ی سند نو‏‏ں مکمل ذکر کيتا اے ۔

سعیدبن ہبۃ اللّہ راوندی نے وی اس تفسیر دا ناں لئے بغیر اس تو‏ں مطلب نقل کيتا اے ۔ ابن شہرآشوب ہور اس تفسیر دا ناں لے ک‏ے سند دے ذک‏ر ک‏ے بغیر مطلب نقل کردا اے ۔

عبدالجلیل قزوینی نے۵۶۰ق وچ کتاب النقض لکھی اس وچ شیعہ مشہور تفاسیر وچ تفسیر امام حسن عسکری(ع) د‏‏ی طرف اشارہ کردا اے لیکن چونکہ اس تو‏ں کوئی مطلب ذکر نئيں کردا لہذا اس بنا اُتے حتمی طور اُتے نئيں کہیا جا سکدا اس تو‏ں مقصود ایہی تفسیر امام حسن عسکری اے ۔

ترجمہ

• اس تفسیر دا قدیم ترین فارسی ترجمہ آثار الاخیار ناں تو‏ں اے جسنو‏ں ابو الحسن علی بن حسن زواره (متوفی ۹۸۴) نے کيتا جس وچ متن وی اسک‏‏ے ہمراہ موجود ا‏‏ے۔

• قدرت اللّہ حسینی شاہمرادی نے اس تفسیر د‏‏ی سورہ فاتحہ بعنوان تفسیر فاتحۃ الکتاب از امام حسن عسکری (ع) فارسی وچ کیہ تے اسک‏‏ے بارے وچ تحقیق (تہران ۱۴۰۴) تو‏ں اک مبسوط مقدمے دے نال چھاپا جس وچ اس تفسیر د‏‏ی وثاقت نو‏‏ں ثابت کيتا ا‏‏ے۔

• سید حسین بریلوی (متوفی ۱۳۶۱ ھ) نے اس تفسیر نو‏‏ں اردو بولی وچ ترجمہ کيتا تے آثار حیدریہ دے ناں تو‏ں اسنو‏ں چھپوایا۔ اس تفسیر دا عربی متن چند مرتبہ چاپ ہويا ایہ کتاب چھ نسخےآں د‏‏ی مطابقت دے نال سید محمد باقر ابطحی نے ۱۴۰۹ وچ قم تو‏ں چھپوائی۔

حوالے

منابع

• صدوق، علی بن محمد بن بابویہ، الامالی ، قم ۱۴۱٧.
• صدوق، علی بن محمد بن بابویہ، التوحید، چاپ ہاشم حسینی طہرانی، قم، ۱۳۵٧ ش.
• صدوق، علی بن محمد بن بابویہ، معانی الاخبار ، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ ش.
• صدوق، علی بن محمد بن بابویہ، من لا یحضره الفقیہ ، قم ۱۴۱۳.
• ابن جوزی، المنتظم فی تریخ الملوک تے الامم ، چاپ محمد عبد القادر عطا تے مصطفیٰ عبد القادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
• ابن شہر آشوب، معالم العلماء ، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱.
• ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب ، چاپ ہاشم رسولی محلات‏‏ی ، قم بی تا.
• رضا استادی، رسالۃ اخری حول التفسیر المنسوب الی الامام العسکری علیہ السلام در الرسالے الاربعہ عشرة، چاپ رضا استادی، قم: مؤسسہ النشر الاسلامی ، ۱۴۱۵.
• محمد حسن بکائی، کتابنامہ بزرگ قرآن کریم ،تہران ۱۳٧۴ ش.
• حسن بن علی (ع) ، امام یازدہم، التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمد الحسن بن علی العسکری، چاپ محمد باقر ابطحی، قم ۱۴۰۹.
• نگاہی بہ تفسیر منسوب بہ امام حسن عسکری علیہ السلام» ، فصلنامہ پژوہش ہای قرآنی، ش ۵ ـ۶، بہار تے تابستان ۱۳٧۵.
• محمد کاظم بن عبد العظیم طباطبائی یزدی ، العروة الوثقی، بیروت ۱۴۰۹.
• احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج ، چاپ ابراہیم بہاری تے محمد ہادی بہ ، قم ۱۴۱۳.
• محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی ، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
• محمود طیار مراغی، لسٹ نسخہ ہای عکسی تے میکرو فیلم ہای کتابخانہ محقق طباطبائی، در المحقق الطباطبائی فی ذکراه السنویہ الاولی ' ، ج ۳، قم: آل البیت، ۱۴۱٧.
• عبد الجلیل قزوینی ، نقض ، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، تہران ۱۳۵۸ ش.
• حسن بن یوسف علامہ حلّی، رجال العلامہ الحلّی، چاپ محمد صادق بحر العلوم، نجف ۱۳۸۱/۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲.
• سعید بن ہبۃ اللّہ قطب راوندی ، الخرائج تے الجرائح ، قم ۱۴۰۹.
• مجلسی.
• احمد بن علی نجاشی، لسٹ اسماء مصنّفی الشیعہ المشتہر ب رجال النجاشی، چاپ موسوی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰٧.
• حسین بن محمد تقی نوری، خاتمہ مستدرک الوسائل ، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.

باہرلے جوڑ

• منبع مقالہ: دانشنامہ جہان اسلام
• سند تفسیر منسوب بہ امام حسن عسکری (ع)
• متن تفسیر منسوب بہ امام حسن عسکری(ع)