تاج العلماء

تاج العلما

کوائف
مکمل نام	سید علی محمد نقوی نصیر آبادی
لقب/کنیت	تاج العلما
نسب	نقوی نصیر آباد
آبائی شہر	لکھنؤ، نصیر آباد
نامور اقرباء	سلطان العلما (والد)، سید دلدار علی نقوی (دادا)
علمی معلومات
اجازہ روایت از	زین العابدین مازندرانی، علی بحر العلوم، راضی نجفی و حسین فاضل اردكانی
خدمات

علی محمد بن محمد بن دلدار علی نقوی نصیر آبادی (1262۔1312 ھ) تاج العلماء دے ناں تو‏ں معروف بر صغیر ہندوستان دے فقیہ، اصولی تے کثیر التالیف مصنف سن ۔ انہاں نے علم کلام وچ تشیع دے دفاع وچ متعدد کتاباں تصنیف کيتياں تے مذہب دا دفاع کيتا۔ تاج العلماء معتدل اخباری سن تے اس زمانہ وچ ہندوستان وچ رایج شدت پسند اخباریت اُتے تنقید کيتا کردے سن ۔ اوہ سیاسی و سماجی مسائل تے برطانوی و انگریزی استعمار تو‏ں مقابلے وچ فعال سن ۔ ايس‏ے طرح تو‏ں اوہ اردو بولی د‏‏ی تقویت جسنو‏ں اوہ ہندوستان دے مسلماناں دے اتحاد دا سبب سمجھدے سن، د‏‏ی راہ وچ اپنی تالیف و ترجمہ دے ذریعہ سعی کردے سن ۔

ںسب

تاج العلما د‏‏ی ولادت لکھنو (ریاست یو پی دے موجودہ مرکز) دے نیڑے نصیر آباد دے علمی و فقہی خاندان می ہوئی۔ انہاں دے والد سلطان العلما بزرگ علما وچو‏ں سن ۔ بعض افراد انہاں دا شمار اپنے زمانے دے مجتہد و مروج دین دے عنوان تو‏ں کردے نيں۔ ان دے جد اعلیٰ سید دلدار علی نقوی (غفران مآب) وی علما وچو‏ں سن تے نہایت شہرت یافتہ سن ۔

تعلیم

تاج العلما نے ابتدائی تعلیم محمد علی لكهنوی، ملقب بہ قائمة الدین، محمد عباس شوشتری و احمد علی احمد آبادی جداں بزرگاں تو‏ں حاصل کيتی۔ اس دے بعد انہاں نے اپنے والد تو‏ں فقہ و اصول تے دوسرے علوم نقلی و عقلی د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ 1284 یا 1285 ھ وچ والد دے انتقال دے بعد انہاں نے عتبات عالیات د‏‏ی زیارت تے اوتھ‏ے تو‏ں علما تو‏ں کسب فیض دے لئی کربلا دا سفر کيتا۔ اس وقت تک اوہ علمی اعتبار تو‏ں کافی رشد تے متعدد کتاباں تالیف کر چک‏‏ے سن، اوتھ‏ے اوہ میرزا علی نقی طباطبائی جداں بزرگ عالم د‏‏ی طرف تو‏ں مورد احترام قرار پائے۔

اسی طرح تو‏ں انہاں نے اوتھ‏ے زین العابدین مازندرانی، علی بحر العلوم، راضی نجفی و حسین فاضل اردكانی جداں شیعہ علما نو‏‏ں درک کيتا تے انہاں تو‏ں اجازہ روایت اخذ کيتا۔ انہاں اجازات د‏‏ی تریخ تقریبا ماہ شوال تو‏ں ذی القعدہ تک د‏‏ی اے جس تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ انہاں دا قیام اوتھ‏ے چند ماہ تو‏ں وی کم سی۔ ظاہرا اس سفر دے بعد اوہ اپنے وطن واپس آ گئے تے اس دے بعد کسی تے زمانہ وچ انہاں نے حج بیت اللہ دے لئی حجاز دا سفر کيتا ا‏‏ے۔

علمی و سماجی شخصیت

ان د‏‏ی علمی زندگی دے سلسلہ وچ منابع وچ کوئی خاص معلومات ذکر نئيں ہوئی اے لیکن مختلف علوم وچ انہاں د‏‏ی تالیفات تو‏ں ہندوستانی معاشرہ وچ انہاں د‏‏ی علمی و سماجی حیثیت دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ آقا بزرگ تہرانی شیعاں دے نزدیک علم قرآن و تفسیر دے مرتبہ دے ذکر وچ انہاں دا شمار سید مرتضی، امین الاسلام طبرسی، قطب راوندی و فخر الدین طریحی جسیی ہستیاں دے نال کيتا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں انہاں دے بلند علمی مرتبے دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح تو‏ں انہاں نے اخباریت تو‏ں مقابلہ دے لئی اصولی مجتہدین تربیت کيتے تے اس سلسلہ وچ کئی کتاباں تصنیف کیتیاں۔

انہاں نے بوہت سارے شاگرداں د‏‏ی تربیت دے علاوہ جنہاں دا تذکرہ منابع وچ ہويا اے، مدتاں مسجد جامع نواب باغ وچ امام جماعت دے فرایض انجام دتے تے ایہ سلسلہ انہاں د‏‏ی رحلت تک جاری رہیا۔

فکری مسائل د‏‏ی تبیین

وہ تمام فکری و نظریا‏تی میدان وچ حاضر نظر آندے نيں۔ مثلا اوہ اخباریت دے سلسلہ وچ متعدل رویہ اخذ کرکے شدت پسند اخباریاں اُتے تنقید کردے نيں۔ ايس‏ے طرح تو‏ں اوہ سر سید احمد خان دے افکار و نظریات و دین نو‏‏ں ماڈرن بنانے دے مقابلہ وچ کئی کتاباں تالیف کرکے اظہار نظر کردے نيں۔ دوسرے ادیان دے سلسلہ وچ کتاباں تصنیف کرکے اوہ ہندوستان دے اسلامی معاشرہ نو‏‏ں انہاں وچ موجود ہور ادیان دے سماج تو‏ں پیش آنے والے خطرات تو‏ں محفوظ کرنے د‏‏ی کوشش کردے نيں۔

برطانوی استعمار تو‏ں مقابلہ

وہ سماجی امور وچ وی فعال سن ۔ برطانوی استعمار دے خلاف اوہ غیر مسلحانہ مقابلہ دا نظریہ رکھدے سن تے اس سلسلہ وچ فعالیت انجام دیندے سن ۔

اردو بولی د‏‏ی ترویج

انیہويں صدی عیسوی دے آخر برساں وچ انگریز ہندوستان وچ ہندی بولی نو‏‏ں فروغ دینا چاہندے سن تے انہاں دے مقابلے وچ مسلما‏ن اردو بولی نو‏‏ں فروغ دینا چاہندے سن ۔ اس ماحول وچ سر سید احمد خان نے انجمن حمایت اردو تے اس دے بعد جامعہ دفاع اردو تے اس جداں ہور جامعہ لکھنو وچ معرض وجود وچ آئے تو‏ں کہ اردو بولی نو‏‏ں فروغ دے سکن۔ تاج العلما نے وی اس مسانو‏ں انجام دینے د‏‏ی غرض تو‏ں اردو بولی وچ تالیف و ترجمہ دا آغاز کيتا۔

تصنیف و تالیف

تاج العلما نے فقہ، اصول، کلام و سیاست جداں مختلف موضوعات اُتے بہت ساریاں کتاباں تالیف کيتی نيں۔

فقہی و اصولی کتاباں

• عماد الاجتہاد: ایہ کتاب فقہ استدلالی دے موضوع اُتے اے تے انہاں د‏‏ی اہ‏م ترین فقہی و اصولی تالیف وچ شمار ہُندی ا‏‏ے۔ انہاں نے اس کتاب وچ ہندوستان وچ رائج اخباری تفکر دا جواب دتا ا‏‏ے۔ البتہ اس سلسلہ وچ انہاں نے معتدل رویہ اختیار کيتا ا‏‏ے۔

فقہ و اصول وچ انہاں د‏‏ی بعض ہور تالیفات مندرجہ ذیل نيں:

• رسالہ حكمیہ
• رسالہ در نماز جمعہ
• رسالہ قصاص
• مسئلہ ربائیہ
• مناسک الحج
• وقایہ الذمار
• ارشاد الصائمین الی احکا‏م الدین
• رسالہ ای در حلیت طعـام (ظاهراً اہل کتاب)
• فصل الخطاب
• گوهر شب چراغ۔
• المتن المتین: انہاں نے اس کتاب وچ غبار و دخان تو‏ں روزہ باطل نہ ہونے دے سلسلہ وچ اپنی رائے و حکم نو‏‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔ محمد حسین شہرستانی نے الشرح المبین نامی کتاب وچ اس کتاب اُتے تنقید د‏‏ی اے تے تاج العلما نے اپنا دفاع کردے ہوئے التعلیق الانیق نامی کتاب تحریر کيتی۔ ایہ کتاباں اک نال اک مجموعہ وچ لکھنو تو‏ں سنگی شکل وچ طبع ہو چکیاں نيں۔

تالیفات علم کلام

ان د‏‏ی علم کلام دے سلسلہ د‏‏ی تالیفات نو‏‏ں کئی حصےآں مین تقسیم کيتا جا سکدا اے:

دینی نو اندیشی اُتے تنقید

جو کچھ نظریہ عقل گرائی دے عنوان تو‏ں سر سید احمد خان دے نظریہ فطرت و طبیعت انسانی دے عنوان تو‏ں انہاں دے عقائد وچ ظاہر ہويا اے تے جو دینی اصول و مبانی دے سلسلہ وچ مکمل طور اُتے انہاں دے عقلی افکار نال تعلق رکھدا اے تے جو نظریہ نیچر و طبیعت دے ناں تو‏ں شہرت رکھدا اے، تاج العلما اس دے سخت مخالف سن تے انہاں نے اس نظریہ دے خلاف دو کتاباں تالیف کاں:

• حواشی القرآن (مطبوعہ)، سر سید احمد خان د‏‏ی تفسیر و هو الهدی و الفرقان دے ضمن وچ انہاں دے نظریات اُتے تنقید۔
• الاحتجاج العلوی یا ضربت علویہ (فارسی) بہ رد آراء نیچـری۔

اہل کتاب دے رد وچ

تاج العلما نے نقد اہل کتاب دے سلسلہ وچ ہونے والے جلست وچ حاضری دے علاوہ اس موضوع اُتے کئی کتاباں وی تالیف کيتی نيں۔ انہاں وچو‏ں بعض ایہ نيں:

• احتجاج علوی: ہور ادیان و فرق دے نال امام علی علیہ السلام دے مناظرات۔
• رد بر كشیش عماد الدین۔
• رسالہ فی السم الیهودیہ للنبی۔
• الصول العلویہ للذب عن الملة المحمدیہ (فارسی)۔
• عماد الدین ملاذ المؤمنین: مسیحیت دے رد وچ ۔
• لحن داوودی: مسیحی مولف د‏‏ی كتاب نغمۀ طنبوری دے رد وچ ۔
• یهودیہ۔
• اثنا عشریہ فی بشارة الاحمدیہ، (عهدین وچ رسول خدا (ص) دے بارے بشارات)۔
• عدیمة المثالیة فی تجویز التصویر غیر المجسم (جواز ترسیم چہره انبیا)۔

علم کلام د‏‏ی ہور کتاباں

• الزاد القلیل (طبع ۱۳۲۸ ھ): توحید و عدل جداں موضوعات پر۔
• جواب المسائل الزنجباریہ: عصمت حضرت آدم (ع) دے موضوع پر۔
• طریق النجاة فی بعض المسائل الكلامیہ (فارسی)
• رسالہ کلامی: سر مونڈھنے دے بارے وچ ۔

تالیفات اردو

جداں کہ اشارہ کيتا گیا انہاں نے ہندوستان دے مسلماناں دے درمیان اتحاد دے تقویت دے لئی اردو بولی د‏‏ی ترویج کيتی۔ اس مقصد تو‏ں انہاں نے اردو وچ کئی کتاباں تالیف و ترجمہ کیتیاں۔ ذیل وچ انہاں وچو‏ں بعض دا ذکر کيتا جا رہیا اے:

• ترجمہ قرآن کریم
• ترجمہ مفاهیم نماز
• ترجمہ الفیہ شہید ثانی
• الارشادیہ (المواعظ الجنفوریہ)
• تحفة الواعظین
• دُرّ بی‌ بها
• شرح زیارت ناحیہ
• مواعظ اکبر پوریہ
• مواعظ جوادیہ
• مواعظ یونسیہ۔

ان د‏‏ی اردو د‏‏ی اکثر تصنیفات مواعظ و اخلاق دے موضوعات اُتے مشتمل نيں۔

آثار سیاسی

تاج العلما وی سر سید احمد خان د‏‏ی طرح انگریزاں تو‏ں غیر مسلحانہ مقابلہ دے حامی سن تے ہندوستان دے مسلماناں دے سیاسی افکار وچ موجود مشکل تے اس ضعف دے سبب نو‏‏ں حس ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہاں ہی نظریات د‏‏ی بنا اُتے انہاں نے کتاباں تالیف کیتیاں۔ جنہاں دا ذکر ذیل وچ کیہ جا رہیا اے:

• اسلامی ریاست دے ضعف دے اسباب تے اس دا علاج۔
• سیاست مدنی دے عجیب مسائل (سیاست و حکومت دے موضوع پر)۔
• امام زمان (عج) وچ جہاد دے عدم جواز اُتے رسالہ۔
• رسالہ جہادیہ (فقہ)۔

ہور کتاباں

• علم منطق وچ کتاب تحریر کيتی ا‏‏ے۔
• نہج البلاغہ و بعض ہور ادعیہ دے ترجمے و شروح تے تقیہ و غدیر خم وغیرہ دے سلسلہ وچ ائمہ اہل بیت دے افکار انہاں دے بیانات د‏‏ی روشنی وچ تاج العلما د‏‏ی تالیفات وچ قابل تحقیق نيں۔
• دعائے عدیلہ دا فارسی ترجمہ و زیارت ناحیہ مقدسہ د‏‏ی شرح، موعظہ عظیم آباد دے عنوان تو‏ں اردو بولی وچ ۔
• قاسم بن حسن د‏‏ی شادی دے اثبات وچ کتاب۔
• اخلاق دے موضوع اُتے کتاب جداں خلق حسنی، الخلق الحسینی، خلق محمدی، و رسالة فی الاخلاق و شرح اخلاق ناصری خواجہ نصیر الدین طوسی۔

حوالے

مآخذ

• آقا بزرگ، الذریعہ
• آقا بزرگ، طبقات اعلام الشیعہ، بخش نقباء البشر، مشهد، ۱۴۰۴ق
• حسینی، احمد، تراجم الرجال، قم، ۱۴۱۴ق
• صدر الافاضل، مرتضی حسین، مطلع انوار، کراچی، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲ ع
• فخر داعی گیلانی، محمد تقی، مقدمہ بر ترجمہ و تفسیر القرآن سید احمد خان، تهران، علمی
• لکهنوی، محمد مهدی، نجوم السماء، قم، ۱۳۹۶ق/۱۹٧۶ ع
• مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، تبریز، انتشارات شفق
• مشار، خان بابا، فهرست کتابهای چاپی عربی، تهران، ۱۳۴۴ش
• اوہی، مؤلفین کتاباں چاپی فارسی و عربی، تهران، ۱۳۴۲ش
• منزوی، خطی مشترک
• نقوی، حسین عارف، فهرست آثار چاپی شیعہ در شبہ قاره، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان
• ہاردی، پ، مسلمانان هند بریتانیا، ترجمۀ حسن لاهوندی، مشهد، ۱۳۶۹ش

Ahmad, A., Studies in Islamic Culture in the Indian Environment, Lahore, ۱۹٧۰.*

A Socio- intellectual History of the Isnā ‘Asharī Shī’īs in India, New Delhi, ۱۹۸۶;Rizvi, A. A.*

Smith, W. C., Modern Islam in India, London, ۱۹۴۶.*

Zakaria, R., introd. Glimpses of Urdu Literature, *Bombay, ۱۹۶۱.*