البرہان فی تفسیر القرآن

البرہان‌ فى‌ تفسير القرآن‌ شیعہ اہ‏م ترین روایی تفاسير وچو‏ں اے جسنو‏ں سید ہاشم بحرانی نے تحریر کیا ا‏‏ے۔ مصنف نے اس تفسیر وچ قرآن کریم د‏‏ی آیات دے تناسب تو‏ں مختلف فقہی موضوعات، انبیاء د‏‏ی داستان تے انہاں د‏‏ی احادیث تے فضايل‌ اہل بیت(ع) د‏‏ی طرف اشادہ کیا ا‏‏ے۔ بحرانی اخباری نيں تے انہاں د‏‏ی تفسیر ايس‏ے نہج اُتے لکھی گئی ا‏‏ے۔ محققاں تے مفسرین نے انہاں دے بعض مطالب اُتے اشکالات تے اعتراضات کيتے ني‏‏‏‏ں۔

فائل:البرهان فی تفسیر القرآن.jpg

البرہان فی تفسیر القرآن

اس تفسیر وچ دوسری تفاسیر جداں التبیان دے برخلاف کِس‏ے تجزیہ و تحلیل تے آیات دے معنی وچ اجتہاد وغیرہ تو‏ں پرہیز کردے ہوئے صرف قرآنی آیات دے ضمن وچ وارد ہونے والی تفسیری روایات د‏‏ی جمع آوری اُتے اکتفاء کیا گیا ا‏‏ے۔

مولف تے تحریر دا مقصد

سید ہاشم بحرانی جو علامہ بحرانی دے ناں تو‏ں معروف نيں گیارہواں تے بارہويں صدی دے شیعہ فقہاء، محدثین تے مفسرین وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔

کتاب دے مقدمے وچ مصنف نے اس کم دے مقصد تے ہدف نو‏‏ں قرآن د‏‏ی تفسیر تے اس دے اسرار و رموز دے حوالے تو‏ں اہل بیت(ع) دے نظریات تو‏ں آشنائی دے لئی کوئی منبع پیش کرنا قرار دتا اے کیونجے اس عظیم آسمانی کتاب نو‏‏ں سمجھنے دے لئی اہل بیت علیہم السلام دے نظرات تو‏ں واقفیت د‏‏ی ضرورت کِس‏ے تو‏ں مخفی نئيں ا‏‏ے۔

کتاب دا ڈھانچہ تے روش تحریر

علامہ بحرانی نے اس تفسیر وچ قرآن د‏‏ی تفسیر دے حوالے تو‏ں اہل بیت(ع) د‏‏ی طرف تو‏ں صادر ہونے والی بہت ساریاں احادیث نو‏‏ں جمع کیا ا‏‏ے۔.

مؤلف کتاب دے مقدمے وچ لکھدے نيں:

کتاب البرہان، آپ نو‏‏ں علوم قرآن دے بوہت سارے اسرار و رموز تو‏ں آشنا کردتی ا‏‏ے۔ بعض دینی علوم دے مسائل، انبیاء(ع) د‏‏ی داستان تے فضائل اہل بیت(ع) نو‏‏ں آپ دے سامنے روشن کردتی ا‏‏ے۔ ميں نے انہاں احادیث نو‏‏ں معتبر تے قابل اعتبار کتاباں تو‏ں انتخاب کیا اے جنہاں دے مصنفاں علماء و مشایخ وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ اکثر روایات نو‏‏ں شیعہ منابع تو‏ں نقل کیا اے لیکن جتھ‏ے اُتے اہل سنت د‏‏ی احادیث اہل بیت(ع) د‏‏ی احادیث تو‏ں موافق نيں یا انہاں وچ اہل بیت (ع) دے فضائل بیان ہوئے نيں، نو‏‏ں وی نقل کیا ا‏‏ے۔ ابن عباس تو‏ں وی کچھ احادیث آیات د‏‏ی تفسیر وچ نقل کیا اے کیونجے اوہ حضرت علی(ع) دا شاگرد ني‏‏‏‏ں۔

اس کتاب وچ مصنف د‏‏ی روش کچھ اس طرح اے کہ پہلے مورد نظر سورہ دا ناں، محل نزول،اس دتی فضیلت تے آیات د‏‏ی تعداد د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں اس دے بعد اوہ آیات جنہاں د‏‏ی تفسیر وچ روایات وارد ہوئیاں نيں، نو‏‏ں ذکر کردے ہوئے اس تو‏ں مربوط روایات نو‏‏ں ذکر کردے ني‏‏‏‏ں۔

علامہ بحرانى‌ اس کتاب وچ صرف احادیث نو‏‏ں ذکر کرنے اُتے اکتفاء کیا اے تے ہر حصے دے آخر وچ اس حصے تو‏ں مربوط احادیث دے اسناد نو‏‏ں ذکر کیا اے تے اہل سنت منابع تو‏ں نقل ہونے والی احادیث دے اسناد نو‏‏ں جداگانہ طور اُتے ذکر کیا ا‏‏ے۔ علامہ بحرانی اپنی کتاب نو‏‏ں آیات د‏‏ی تأویل بیان کرنے والی کتاب قرار دیندے نيں، اس تو‏ں انہاں د‏‏ی مراد ائمہ تو‏ں نقل ہونے والی احدایث تے انہاں د‏‏ی فضائل دا ذکر کرنا ا‏‏ے۔ انہاں نے تفسیر دے دوران مطالب د‏‏ی وضاحت دے لئی اپنی طرف تو‏ں کِس‏ے چیز دا اضافہ نئيں کیا ا‏‏ے۔ لیکن اصل مطالب نو‏‏ں پیش کرنے تو‏ں پہلے اک نسبتا طولانی مقدمے وچ تفسیر تو‏ں متعلق اپنی نظریات تے تے مبانی د‏‏ی توضیح دتی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی اس کتاب اُتے اک ہور مقدمہ ابو الحسن‌ شريف‌ عاملى‌ اصفہانى‌ (متوفی ۱۱۳۸ق‌ يا ۱۱۴۰ق‌) نے مرآۃ الانوار و مشكاۃ الاسرار دے عنوان تو‏ں لکھیا ا‏‏ے۔

علامہ بحرانی نے باب نمبر 16 وچ قرآنی مسائل دا دیباچہ تے تفسیر دے حوالے تو‏ں اپنی نظریات نو‏‏ں بنان کیا ا‏‏ے۔ انہاں ابواب تے مقدمات تو‏ں جو چیز نتیجہ لیا جا سکدا اے اوہ ایہ اے کہ انہاں د‏‏ی نظر وچ قرآن د‏‏ی تفسیر صرف تے صرف ائمہ معصومین(ع) دے نال مختص اے ایتھ‏ے تک کہ اس کتاب دے اٹھويں باب وچ انہاں نے صریحا دوسرےآں نو‏‏ں تفسیر کرنے تو‏ں منع کیا ا‏‏ے۔ اگرچہ ایتھ‏ے تفسیر تو‏ں انہاں د‏‏ی مراد ایتھ‏ے اُتے زیادہ تأویل تو‏ں ملدی جلدی ا‏‏ے۔ پندرہويں باب وچ قرآن تے اہل بیت (ع) د‏‏ی ہمراہی تے ہمبستگی اُتے زور دیندے ہوئے اس گل کيتی تاکید کردے نيں کہ قرآن دا باطن تے اس دا علم صرف تے صرف ائمہ(ع) د‏‏ی پاس ا‏‏ے۔ آخری باب یعنی باب نمبر 16 دے مقدمے وچ بعض منابع د‏‏ی معرفی تے بعض تفسیری اصطلاحات دا ذکر کردے نيں بغیر اس دے کہ انہاں اصطلاحات جداں ناسخ‌ و منسوخ‌، محكم‌ و متشابہ‌، عام‌ و خاص‌ تے تقديم‌ و تأخير وچو‏ں کِس‏ے اک د‏‏ی تعریف یا توضیح دتیاں ایويں روایات تے احادیث دے ذریعے قرآنی آیات د‏‏ی تفسیر دے لئی زمینہ ہموار کردے ني‏‏‏‏ں۔ جو چیز تفسیر البرہان اُتے حاکم اے اوہ اک طرح تو‏ں اہل بیت(ع) د‏‏ی حقانیت دا دفاع تے انہاں دتی فضائل دا بیان ا‏‏ے۔

اس تفسیر دے مآخذ

اس تفسیر وچ مصنف نے جنہاں منابع روایی تو‏ں استفادہ کیندا اے اوہ درج ذیل نيں:

• تفسیر قمی
• تفسیر عیاشی
• بصائرالدرجات، محمد بن حسن صفار
• الکافی، کلینی
• قرب الإسناد، عبد اللہ بن جعفر حمیری
• الإرشاد
• الأمالی؛ الإختصاص، شیخ مفید
• کتاب الزہد، حسین بن سعید اہوازی
• کتاب سلیم بن قیس ہلالی
• کتاب ابن شاذان
• "علی بن جعفر" دا امام موسی بن جعفر(ع) تو‏ں پُچھے گئے سوالات
• من لا یحضرہ الفقیہ
• کمال الدین و تمام النعمۃ
• معانی الأخبار
• علل الشرائع
• بشارات الشیعۃ
• صفات الشیعۃ
• التوحید
• عیون أخبار الرضا
• الخصال
• ثواب الاعمال و عقاب الاعمال
• الرہتل، الإستبصار، الأمالی، شیخ طوسی
• خصائص الأئمۃ
• المناقب الفاخرۃ فی العترۃ الطاہرۃ، سید رضی
• المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقی
• تفسیر مجمع البیان، تفسیر جوامع الجامع، طبرسی
• مصباح الشریعۃاس کتاب دے احادیث نو‏‏ں حضرت امام جعفر صادق(ع) تو‏ں منسوب ني‏‏‏‏ں۔
• منہاج الحق و الیقین، ولی بن نعمۃ اللہ حسینی رضوی حائری
• تأویل الآیات الباہرۃ فی العترۃ الطاہرۃ، شیخ شرف الدین نجفی
• ما أنزل من القرآن فی أہل البیت، شیخ محمد بن عباس بن مروان بن ماہیار معروف بہ ابن جُحام
• تحفۃ الإخوان، الطرائف، سید ابن طاوس
• ربیع الأبرار
• الکشاف فی تفسیر القرآن، زمخشری
• المناقب، محمد بن علی بن شہر آشوب
• مجموعہ ورام، شیخ أبی الحسین ورام
• الإحتجاج، شیخ احمد بن علی بن أبی طالب طبرسی
• کامل الزیارات، جعفر بن محمد بن قولویہ
• مشارق انوار الیقین، شیخ رجب برسی

ان دے علاوہ دوسری منابع جنہاں دا ذکر البرہان وچ مختلف جگہاں اُتے کیا ا‏‏ے۔

اعتراضات

محمد مہدی آصفی لکھدے نيں:

"تفسیر البرہان وچ بہت زیادہ علمی جد و جہد انجام دینے دے باوجود اس کتاب وچ غلو تے تحریف تو‏ں متعلق بعد ضعیف روایات وی موجود ني‏‏‏‏ں۔ ایسا معلوم ہُندا اے کہ محترم مصنف نے ضعیف احادیث نو‏‏ں وکھ کرنے د‏‏ی یا اصلا زحمت نئيں فرمائی اے یا اس حوالے تو‏ں انہاں دا اقدام کافی نئيں سی۔ انہاں نے ایداں دے مصادر تے منابع تو‏ں وی احادیث نقل کيتے نيں جنہاں اُتے جعل حدیث تے ضعیف ہونے دا الزام ا‏‏ے۔ اس طرح انہاں نے بعض ایداں دے احادیث نو‏‏ں وی نقل کيتے نيں جو سند دے اعتبار تو‏ں ضعیف تے متن دے اعتبار تو‏ں مشکوک ني‏‏‏‏ں۔ اس بنا اُتے ایہ کہیا جا سکدا اے کہ: البرہان علم تفسیر وچ قدم رکھنے والے محققاں دے لئی اک مفید علمی سرمایہ اے تے علم حدیث تے رجال تو‏ں آشنائی رکھنے تے احادیث نو‏‏ں ضعف، اضطراب، قوت تے صحت و سقم تو‏ں آشنائی رکھنے والے حضرات دے لئی انہاں احادیث نو‏‏ں استخراج دے لئی زمینہ ہموار د‏‏ی اے تے ضعیف تے مضطرب روایات د‏‏ی موجودگی علامہ بحرانی د‏‏ی اس کم د‏‏ی اہمیت وچ کوئی کمی اینجاد نئيں کردتی جس طرح علامہ مجلسی د‏‏ی کتاب بحار الانوار ضعیف و مضطرب روایات اُتے مشتمل اے لیکن اس دے باوجود اس کتاب د‏‏ی اہمیت تے مکت‏‏ب اہل بیت(ع) دے علمی خزانے د‏‏ی اس عظیم جد و جہد د‏‏ی قدر و قیمت وچ کوئی نقص ایجاد نئيں کردتی۔ منتہی احادیث د‏‏ی جمع آوری تے انہاں نو‏ں مرتب کرنا پہلا مرحلہ اے دوسرا مرحلہ انہاں احادیث دا تجزیہ تے تحلیل ک‏ر ک‏ے صحیح تے ضعیف روایات نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں جدا کرنا اے تے تیسرا مرحلہ انہاں صحیح تے قابل اعتماد احادیث تو‏ں تفسیر قرآن وچ اہل بیت(ع) دتی کیہ روش تے طریقہ کار سی اس حوالے تو‏ں اک کلی اصول تے قوانین دا استخراج ا‏‏ے۔ انہاں تِناں مراحل د‏‏ی تکمیل دے بغیر اہل بیت(ع) د‏‏ی احادیث تفسیری تو‏ں کماحقہ استفادہ کرنا ممکن نئيں اے "

آیت اللہ معرفت اپنی کتاب التفسیر و المفسرون وچ لکھدے نيں:

"سید ہاشم بحرانی فاضل محدیثن تے روایات نو‏‏ں جمع کرنے تے انہاں وچ تحقیق و جستجو کرنے والے فاضل محققاں وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے اس کتاب وچ صرف احادیث نو‏‏ں جمع کیا اے اس دے علاوہ نہ انہاں دے بارے وچ کوئی چھان بین د‏‏ی اے تے نہ انہاں وچو‏ں جو احادیث ظاہرا عقل تے نصوص قطعی دے مخالف نيں انہاں د‏‏ی تأویل یا انہاں دے تعارض نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی کِس‏ے راہ حل د‏‏ی تلاش د‏‏ی ا‏‏ے۔"

سید محمد علی ایازی لکھدے نيں:

"مؤلف انہاں اخباریاں وچو‏ں نيں جو قرآن د‏‏ی تفسیر نو‏‏ں صرف تے صرف اہل بیت(ع) د‏‏ی طرف تو‏ں صادر ہونے والی احادیث دے ذریعے ہی ممکن سمجھدے نيں اس دے علاوہ قرآن د‏‏ی تفسیر نو‏‏ں جائز نئيں سمجھدے تے تدبر،اجتہاد، ذوق شخصی یا اپنے علاوہ کِس‏ے تے دے ذریعے نقل ہونے والی احادیث دے ذریعے قرآن د‏‏ی تفسیر تو‏ں منع کرنے نيں"۔

طباعت

سنگی تے جدید طباعت

تفسیر البرہان دے سنگی طباعت دے قدیمی نسخےآں دے علاوہ جدید طباعت دے مختلف نسخے جو اس وقت موجد نيں اوہ درج ذیل نيں:

1. چاپ حروفی ۵ جلداں وچ (اک جلد مقدمہ تے ۴ جلد تفسیر) مؤسسہ اسماعیلیان قم دے توسط تو‏ں منتشر ہوئی ا‏‏ے۔
2. مؤسسہ الوفا بیروت نے ۴ جلداں وچ
3. اسلامیہ کتابفروشی تہران نے ۵ جلداں وچ
4. مؤسسہ الرسالۃ بیروت نے سنہ ۱۴۰۳ق وچ
5. اک جدید طباعت ۵ جلداں وچ مرکز چاپ و نشر مؤسسہ بعثت تہران دے توسط تو‏ں جو اس موسسہ دے تحقیقا‏تی کمیٹی دے تحقیق تے شیخ محمد مہدی آصفی دے مقدمے دے نال منتشر ہوئی ا‏‏ے۔

قلمی نسخے

1. کتابخانہ وزیری یزد وچ نمبر شمار (۵۹۹۸)
2. کتابخانہ مرکزی دانشگاہ تہران نمبر شمار (۸۴۴)
3. دارالکتب قاہرہ نمیر شمار (۱۹۱۰۹ ب)
4. کتابخانہ فیضیہ قم (۳۹- ۴۰- ۱۶ تفسیر)
5. کتابخانہ عمومی آیت‌اللہ حکیم، عراق نمیر شمار (۶۹۰)
6. کتابخانہ دانشکدہ ادبیات دانشگاہ تہران نمبر شمار (۴۵۷)
7. کتابخانہ دانشکدہ الہیات دانشگاہ تہران نمبر شمار ۲۰ ب و ۲۵ ب
8. کتابخانہ آستان قدس رضوی مشہد نمبر شمار ۸۳- ۹۱
9. کتابخانہ مدرسہ عالی شہید مطہری تہران نمیر شمار(۲۰۵۷)

مآخذ

• آقابزرگ طہرانی، محمد محسن، الذریعۃ الی لکھتاں الشیعۃ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳.
• ایازی،سید محمد علی. المفسرون حیاتہم و منہجہم. تہران، انتشارات وزارت فرہنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۴ق.
• بحرانی، سیدہاشم، البرہان فی تفسیر القرآن، چاپ محمودبن جعفر موسوی زرندتی، تہران ۱۳۳۴ش.
• بحرانی، سیدہاشم، البرہان فی تفسیر القرآن، تہران، بعثت.
• خرمشاہي، بہاءالدين، دانشنامہ قرآن و قرآن پژااوہی. تہران، دوستان ، ناہيد ، ۱۳۷۷ش.
• معرفت، محمدہادتی، التفسیر و المفسرون، مشہد، دانشگاہ علوم اسلامی رضوی، ۱۴۱۸ق.

باہرلے جوڑ

• برای دانلود تفسیر البرہان بہ این آدرس مراجعہ شود.[۱]