الارشاد فی معرفۃ حجج اللہ علی العباد (کتاب)

‏

الارشاد فی معرفۃ حجج اللہ علی العباد

مترجم	محمدباقر ساعدی خراسانی
موضوع	تاریخ و سیرت ائمۂ اطہار
ناشر	دارالمفید
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|الارشاد فی معرفۃ حجج اللہ علی العباد (کتاب)]] ویکی ماخذ اُتے

الإرشاد في معرفۃ حُجَجِ اللہ عَلَى العِباد المعروف بہ الارشاد، کلامی و تاریخی کتاب اے جو اہل بیتؑ دی تاریخ دے بارے وچ عربی وچ تالیف ہوئی اے تے اس دے مؤلف چوتھ‏ی تے پنجويں صدی ہجری دے عظیم تے نامی گرامی شیعہ عالم، فقیہ تے متکلم "ابو عبداللہ محمد بن محمد بن نعمان عكبرى بغدادى المعروف بہ شیخ مفید و ابن المعلم (متوفٰی 413 ہجرى) نيں۔ ایہ دو کتاب دو حصےآں وچ تقسیم دی جاسکدی اے تے وڈا حصہ امام علیؑ دی سیرت و فضائل تے امام حسینؑ دی سوانح حیات دے لئے مختص کیتا گیا ا‏‏ے۔

کتاب دی اہمیت دے پیش نظر اس اُتے متعدد شرحاں لکھی گئی تے اس دے متعلق متعدد تحقیقات انجام پائیاں نيں۔

مؤلف دا مختصر تعارف

"ابو عبداللہ محمد بن محمد بن نعمان عكبرى بغدادى المعروف بہ شیخ مفید و ابن المعلم ذوالقعدہ سنہ 336 ہجری وچ بغداد تو‏ں 10 فرسخ دے فاصلے اُتے واقع علاقے وچ پیدا ہوئے۔ سید مرتضی عَلَمُ الہُدی تے شیخ طوسی دے استاد سن ۔ علم کلام دے ماہر استاد سن تے شیعہ کلامی مکتب انہاں دے زمانے وچ عروج نو‏‏ں پہنچیا۔ معتزلہ دے قاضی عبدالجبار تے اشاعرہ دے قاضی ابوبکر الباقلانی دے نال انہاں دے مناظرات مشہور نيں۔ کہیا جاندا اے کہ انھاں نے نوجوانی وچ علی بن عیسی معتزلی دے نال مناظرہ کیتا جس دے نتیجے وچ علی بن عیسی نے انہاں نو‏ں "مفید" دا لقب دتا۔ تقریبا 200 کتب نو‏‏ں انہاں تو‏ں منسوب کیتا گیا اے جنہاں وچ [الارشاد سمیت] ارکان فی دعائم الدین، العیون والمحاسن، اصول الفقہ، الکلام فی وجوہ اعجاز القرآن، تاریخ الشریعہ، شامل نيں۔ انہاں دی کئی کتب دا تعلق ہور عقائد دے رد وچ نيں تے زیادہ تر دا تعلق شیعہ عقائد و احکم]] تو‏ں ا‏‏ے۔ انہاں دا رسالہ المقنعہ نفیس، جامع تے مضبوط فقہی متن اے جس اُتے شیخ طوسی نے شرح لکھی تے اوہ شرح کتاب التہذیب دی شکل وچ مرتب ہوئی جو کتب اربعہ وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ انھاں نے فقہ، اصول، اخلاق، حدیث، ولایت، امامت تے فلسفۂ سیاست تے امام زمانہ(عج) دی غیبت دے سلسلے وچ قلم فرسائی دی ا‏‏ے۔ شیخ مفید جمعہ 3 رمضان المبارک سنہ 413 ہجری نو‏‏ں 75 سال محنت و خدمت دے بعد بغداد وچ وفات پاگئے تے ہزاراں افراد نے انہاں دے جنازے وچ شرکت کيتی تے دوست تے دشمن نے انہاں دی نماز جنازہ وچ شرکت کيتی۔ سید مرتضی نے نماز جنازہ دی امامت دی تے انہاں نو‏ں شہر کاظمین وچ نويں امام معصوم امام جواد علیہ السلام دے حرم وچ آپؑ دے پائیندی دی جانب سپرد خاک کيتے گئے۔

موضوع

كتاب "الإرشاد" ائمۂ اطہارؑ دی تاریخ حیات اے جس نو‏‏ں شیخ مفید نے دستیاب روایات و احادیث دی بنیاد اُتے تالیف کیتا ا‏‏ے۔ شیخ مفید نے اس کتاب وچ ائمۂ اطہارؑ تے انہاں دے اصحاب دے فضائل وی بیان کيتے نيں۔

اہمیت تے اعتبار‏

كتاب الإرشاد معتبر ترین شیعہ کتب حدیث و سیرت وچ شمار ہُندی اے تے تاریخ ائمہ دے سلسلے وچ اہ‏م ترین ماخذ اے تے بوہت سارے اہ‏م شیعہ مآخذ نے اسنو‏ں اپنا ماخذ و مصدر قرار دتا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب بحار الانوار دے مآخذ وچ وی شمار ہُندی ا‏‏ے۔یہ کتاب ائمہؑ دی فضیلت تے حالات زندگی دے بارے وچ لکھی گئی شیعہ ابتدائی کتاباں تے مآخذ دے بارے وچ وی معلومات دینے دے لئی بہترین کتاب ا‏‏ے۔ آقا بزرگ تہرانی، اس کتاب دے بارے وچ «الذریعۃ الی لکھتاں الشیعۃ» وچ لکھدے نيں: «یہ کتاب بارہ اماماں دے باےر وچ ا‏‏ے۔ تے شیخ مفید دے بعد جس نے وی اس سلسلے وچ کوئی کتاب لکھی اے تو اس کتاب نو‏‏ں مستند قرار دتا ا‏‏ے۔

تالیف دا محرک

شیخ مفید نے ایہ کتاب اک شیعہ فرد دی درخواست اُتے تالیف کيتی ا‏‏ے۔ اوہ کتاب دے آغاز وچ لکھدے نيں:

ميں نے آپ دی درخواست اُتے ائمہ ہدی علیہم السلام دے نام، انہاں دی تاریخ و سیرت، تے انہاں دی قبر و حرم دے مقامات دا ذکر کیتا ا‏‏ے۔ ہور انہاں ائمۂ معصومینؑ دی شان و منزلت وچ وارد ہونے والی بعض احادیث دی طرف اشارہ کیتا اے تاکہ دین دے بارے وچ آپ دا عقیدہ آگہی تے معرفت اُتے استوار ہوئے۔

تاریخ تالیف

شيخ مفيد نے كتاب "الإرشاد" نو‏‏ں اپنی وفات تو‏ں دو سال قبل سنہ 411 ہجری وچ مکمل کرلیا ا‏‏ے۔

اسلوب تالیف‏

شیخ مفید نے اس کتاب وچ اک تاریخی کتاب دا اسلوب اپنایا اے تے تاریخی وقائع و حوادث بیان کيتے نيں لیکن نال ہی ایہ اک کلامی تے عقیدتی کتاب وی اے کیونکہ اس وچ بوہت سارے شیعہ عقائد وی بیان ہوئے نيں۔ ہور مؤلف نے اس کتاب وچ کتب حدیث دی طرح، احادیث نو‏‏ں سند دے نال نقل کیتا اے تے اس طرح انھاں نے اس کتاب دی اہمیت نو‏‏ں دو بالا کردتا ا‏‏ے۔

شیخ مفید نے اپنی کتب نو‏‏ں اک مقدمے (یا دیباچے تے ائمۂ اثنا عشرؑ دے عدد دے مطابق بارہ ابواب وچ مرتب کیتا ا‏‏ے۔ کتاب دے وڈے حصے دا تعلق امیرالمؤمنینؑ تو‏ں اے تے بعد ازاں باقی ائمہ اطہارؑ دی سیرت و حالات زندگی نو‏‏ں موضوع بحث بنایا ا‏‏ے۔ ہر باب دے ذیل وچ 3 تو‏ں 13 تک فصلاں قرار دتی گئی نيں جنہاں وچ مسلماناں دے عام تاریخی مسائل، ہر امام دے اپنے تاریخی مسائل (ولادت، حالات زندگی تے شہادت)، فضائل، اصحاب، کلام تے خطبے، اولاد، انہاں دی زیارت دی فضیلت، کرامات و معجزات مناظرات نو‏‏ں بیان کیتا گیا ا‏‏ے۔

کتاب دے مندرجات

• باب اول:

ایہ باب انہاں موضوعات اُتے مشتمل اے: علیؑ کون نيں؟، امام علیؑ دے فضائل و مناقب دے سلسلے وچ واردہ احادیث، حکمت آمیز اقوال و معجزات، امیرالمؤمنینؑ دے نمایاں آثار، آپؑ دی اولاد تے انہاں دی تعداد۔در باب اخبار و فضائل و مناقب و كلمات حكمت آميز و معجزات و آثار برجستہ على ؑ، پارہ ای از سخنان علیؑ، فرزندان على ؑ و تعداد آنان.

• باب دوئم:

ایہ باب امام حسنؑ دے حالات زندگی، آپؑ دے فرزنداں دے ناماں تے تعداد اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

• باب سوئم:

ایہ باب امام حسینؑ دے حالات زندگی تے آپؑ دے فضائل، زیارت تے ذکر مصائب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

• باب چہارم:

ایہ باب امام سجادؑ، دی تاریخ ولادت، دلائل امامت، مدت زندگی، مدت خلافت، زمان وفات، سبب شہادت، مدفن، بعض روایات تے آپؑ دے فضائل ہور آپؑ دی اولاد دے اسماء تے تعداد، اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

• باب پنجم شامل:

ایہ باب امام باقرؑ، آپؑ دی تاريخ ولادت، دلائل امامت، مدت عمر و مدت خلافت، وقت وفات تے سبب شہادت، مدفن، آپؑ دے بھائیاں دے احوال، آپؑ دی اولاد تے انہاں دی تعداد وغیرہ اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

• باب ششم:

ایہ باب امام صادقؑ، دے حالات زندگی، تاريخ ولادت، دلائل امامت، ہور مدت عمر تے مدت خلافت، وقت وفات و سبب شہادت، مدفن، اولاد تے آپؑ دے بعض فضائل و تے آپؑ دی شان وچ واردہ ارشادات تے حضرت صادقؑ دے بعض اقوال و احادیث، اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

• باب ہفتم:

ایہ باب امام کاظمؑ، دی اولاد، انہاں دے نام و تاریخ ولادت تے دلائل امامت، مدت عمر و مدت خلافت، وقت وفات، فضائل و مناقب تے کرامات تے دوسرےآں اُتے برتری دی دلیلاں، آپؑ دی مدت زندگی، وفات تے وفات دی کیفیت وفات دے سلسلے وچ بعض روایات، مقام دفن، ہارون عباسی دے ہتھو‏ں آپؑ دی گرفتاری تے اسیری دے اسباب، آپؑ دی اولاد تے انہاں دی شان وچ بعض روایات و احادیث، اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

• باب ہشتم:

ایہ باب امام رضاؑ دی حیات و سیرت، تاریخ ولادت، دلائل امامت، مدت عمر ہور مدت خلافت، وقت وفات و مرقد و حرم، اولاد تے انہاں دے سلسلے وچ مختصر سی روایات، آپؑ دی بعض خصوصیات تے فضائل و مناقب، اسباب وفات تے اس دے سلسلے وچ واردہ روایات و اخبار، اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

• باب نہم:

ایہ باب امام جوادؑ دی حیات و سیرت، تاريخ ولادت، دلائل امامت، مدت خلافت، مدت عمر، اسباب وفات، مقام دفن و مرقد، فرزنداں دی تعداد، آپؑ دے بعض فضائل تے متعلقہ اخبار و روایات، دلائل امامت، ـ بالخصوص اوہ احادیث و روایات جنہاں وچ آپؑ تے آپؑ دے والد بزرگوار دا نام ذکر ہويا اے، تے آپؑ دے مناقب تے دلائل و معجزات، اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

• باب دہم:

ایہ باب امام ہادیؑ دی حیات و سیرت، تاریخ ولادت، دلائل امامت تاريخ تولد و دلائل امامت، اخبار و فضائل، مدت خلافت مدت عمر تے اسباب وفات، مقام دفن تے مرقد، فرزنداں دی تعداد تے بعض متعلقہ اخبار و روایات، حضرت ہادیؑ دے براہین و اخبار و دلائل و بینات تے مدینہ تو‏ں روانگی تے سامرا وچ ورود جداں واقعات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

• باب یازدہم:

ایہ باب امام عسکریؑ دی حیات و سیرت، تاریخ ولادت، دلائل امامت، آپؑ دی خلافت اُتے دلالت کرنے والی روایات بالخصوص آپؑ دے والد بزرگوار امام ہادیؑ دی طرف تو‏ں آپؑ دی امامت اُتے تصریح اُتے مبنی احادیث، مدت خلافت، آپؑ دی امامت، آپ دے فضائل و مناقب، اخبار تے معجزات، وفات، مرقد مطہر تے آپ دے فرزند ارجمند دے تعارف اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

• بارہواں باب:

ایہ باب حضرت مہدی(عج) دی تاریخ ولادت، دلائل امامت بعض اخیار تے آپ(عج) دی غیبت، ظہور، ظہور دے بعد آپ(عج) دی روش، آپ(عج) دی دولت الہیہ دی مدت، حضرت ولی عصر دے معجزات تے خوارق عادات، علائم ظہور، ایام ظہور دی مدت، آپ(عج) دی سیرت تے فرمانروائی دی سیرت تے بعض امور جو آپ(عج) دی عالمی حکومت عدل دے دوران ظاہر ہونگے؛ اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

قلمی نسخے‏

1. آیت اللہ مرعشی نجفی لائیبریری وچ سنہ 565ھ نو‏‏ں لکھیا ہويا اک قلمی نسخہ موجود اے جس نو‏‏ں فضل اللہ راوندی دے سنہ566ھ نو‏‏ں لکھے ہوئے نسخے تو‏ں تقابل کیتا گیا‏
2. اک نسخہ تہران وچ واقع مجلس شورائے اسلامی (پارلیمنٹ) دے کتابخانے وچ موجود اے جو سنہ575 ہجری نو‏‏ں لکھی گئی ا‏‏ے۔ اس دا تقابلی جائزہ مولانا امام ضیاء الدین دے نسخے تو‏ں کرایا گیا ا‏‏ے۔
3. اک نسخہ سید حسین شیرازی دے کتب خانے وچ وچ موجود اے جس دا تعلق ستويں صدی تو‏ں ا‏‏ے۔

ان قلمی نسخاں وچ بہترین نسخہ اول الذکر نسخہ اے جو تصیح شدہ وی اے تے اس دے متن اُتے اعراب گذاری ہوئی ا‏‏ے۔

الارشاد دے بارے وچ تحقیقات

اس کتاب دا بارہیا ترجمہ ہويا اے تے اس اُتے شرحاں تے تلخیصات لکھی گئی نيں۔

تراجم

• فارسی وچ اس کتاب دا پہلا ترجمہ شاہ سلیمان صفوی (ولادت 1077 وفات 1106 ہجری) دے حکم اُتے محمد مسیح کاشانی المعروف بہ ملیا مسیحا (متوفٰی 1115ہجری) نے انجام دتا ا‏‏ے۔
• انگریزی وچ الارشاد دا ترجمہ بعنوان " Great Shi'i Works: 'Kitab al-Irshad' by Al-Mufid" ڈاکٹر آئی دے اے ہووارڈ (Dr. I. K. A. Howard) دے قلم تاں، شائع ہوچکيا ا‏‏ے۔
• کتاب الارشاد دی تصحیح تے اس دا ترجمہ، بقلم محمدباقر بہبودی تے محمدباقر ساعدی خراسانی۔
• ترجمہ کتاب الارشاد بقلم: سیدہاشم رسولی محلاندی۔
• اردو وچ الارشاد دا ترجمہ بعنوان "تذکرۃ الاطہار"، مترجم: علامہ سید صفدر حسین نجفی (ولادت 1932ء وفات 1989ء)۔

شرح و تلخیص

• شرح الإرشاد، بقلم سید محمد باقر بن زین العابدین دستغیب حسینی شیرازی (متوفی بعد از 1092 ہجری)۔
• شرح الإرشاد، (احتمالا بعنوان) "التحفۃ السلیمانیۃ" کہ توسط شیخ سلیمان کاشانی نوشتہ شدہ است.

گوکہ بعض منابع وچ التحفۃ السلیمانیہ نو‏‏ں سلیمان صفوی دے حکم اُتے مسیحا کاشانی دے بقلم ہونے والے ترجمہ الارشاد دا عنوان قرار دتا ا‏‏ے ۔

• المستجاد من کتاب الارشاد تألیف علامہ حلی کہ ابوالخیر محمودبن عیسی بن رفیع (م بعد 982 ق) آن را تنظیم کردہ است.

حوالے

مآخذ

• تہرانی، آقا بزرگ، الذریعۃ الی لکھتاں الشیعۃ، بیروت، دار الاضواء، 1403 ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسۃ الوفاء، 1403 ق.
• مفید، محمد، الارشاد فی معرفۃ حجج اللہ علی العباد، بیروت، مفید، 1414 ق.
• فہرست نسخہ ہای خطی، کتابخانہ آیت اللہ گلپایگانی، قم، خیام، 1357 ش.
• مرکز تحقیقات علوم اسلامی، نرم افزار سیرہ معصومان.