عبد اللہ بن جعفر حمیری

عبد اللہ بن جعفر حمیری
مشایخ	ایوب بن نوح نخعی، ہارون بن مسلم، احمد بن محمد بن خالد برقی ، محمد بن حسین بن ابی الخطاب، محمد بن خالد طیالسی و ...
شاگرد	محمد بن عبداللہ حمیری (بیٹا)، احمد بن محمد بن یحیی عطار قمی، ابو علی اسکافی، محمد بن حسن بن ولید قمی، علی بن حسین بن بابویہ، ابو غالب زُراری، محمد بن موسی بن متوکل و ...
تالیفات	قرب الاسناد

عبداللّه بن جعفر حِمیری، تیسری تے چوتھ‏ی صدی ہجری دے شیعہ عالم تے محدث نيں۔ انہاں د‏‏ی معروف ترین تالیف قُربُ الاِسناد ا‏‏ے۔ انہاں نے امام علی نقی علیہ السلام و امام حسن عسکری علیہ السلام د‏‏ی امامت دے دور وچ تے ايس‏ے طرح غیبت صغرا دے زمانے وچ زندگی بسر د‏‏ی ا‏‏ے۔

ولادت

عبداللہ بن جعفر د‏‏ی پیدائش تے وفات دے بارے وچ کوئی دقیق معلومات نئيں نيں لیکن اس وچ کِسے قسم دا شک و شبہ نئيں اے کہ انہاں نے امام ہادی (ع) تے امام حسن عسکری (ع) د‏‏ی امامت دا دور تے غیبت صغرا دا زمانہ دیکھیا ا‏‏ے۔

حمیری قم دے مشائخ تے بزرگانہاں وچو‏ں سن ۔ انہاں نے تیسری صدی ہجری دے آخری سالاں وچ کوفہ دا سفر کيتا تاں اوتھ‏ے دے محدثین نے انہاں تو‏ں بہت ساریاں روایات نو‏‏ں سنا۔^[۱]

اولاد

حمیری دے صاحب تالیف بیٹے محمد دے علاوہ تن تے بیٹے سن جنہاں دے ناں احمد، جعفر تے حسین سن ۔ انہاں تمام دا امام زمانہ تو‏ں مکاتباندی رابطہ سی۔^[۲]

روایت حدیث

قم دے محدثین د‏‏ی مکتوبہ احادیث وچ انہاں دا نہایت کردار رہیا اے ^[۳] ايس‏ے طرح کوفہ تے ہور علاقےآں د‏‏ی روایات وچ وی نہایت مؤثر سن کیونجے انہاں د‏‏ی روایات دے سلسلۂ اسناد وچ انہاں دا ناں اکثر موجود ا‏‏ے۔^[۴]

ان چند افراد دے ناں جنہاں تو‏ں حمیری نے روایات نقل کاں:

ایوب بن نوح نخعی
ہارون بن مسلم
احمد بن محمد بن خالد ^[۵]
محمد بن حسین بن ابی الخطاب ^[۶]
محمد بن خالد طیالسی^[۷]

حمیری تو‏ں حدیث روایت کرنے والے چند اسما:

بیٹا محمد بن عبداللہ حمیری^[۸]
احمد بن محمد بن یحیی عطار قمی^[۹]
ابو علی اسکافی^[۱۰]
محمد بن حسن بن ولید قمی^[۱۱]
ابن بابویہ^[۱۲]
ابو غالب زُراری^[۱۳]
محمد بن موسی بن متوکل^[۱۴]

البتہ شیخ طوسی نے اپنے رجال ^[۱۵] وچ اصحاب امام رضا(ع) دے ذیل وچ اک شخص بنام ابو العباس حمیری نو‏‏ں ذکر کيتا اے کہ جس دے متعلق آیت اللہ خوئی^[۱۶] نے دلائل د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں کوئی تے عبد اللہ حمیری قرار دتا ا‏‏ے۔ انہاں دلائل وچو‏ں نجاشی دے نزدیک عبد اللہ حمیری دے کوفہ سفر کرنے د‏‏ی تریخ وی اک دلیل ا‏‏ے۔^[۱۷]

آثار

حمیری نے متعدد آثار مختلف موضوعات وچ تألیف کیتے جو اس زمانے دے محدثین د‏‏ی توجہ دے حامل رہے لہذا اس دور دے محدثین نے انہاں موضوعات وچ کئی آثار تالیف کيتے۔ مثلا فقہی تے کلامی مسائل دے متعلق آئمہ تو‏ں پُچھے گئے اصحاب دے سوالےآں دے جوابات انہاں موضوعات وچو‏ں نيں جنہاں دے متعلق محدثین نے بوہت سارے آثار تدوین کيتے۔ انہاں دے اکثر موارد کتب اربعہ وچ اکثر تھ‏‏انو‏اں اُتے نقل ہوئے نيں۔ ^[۱۸]

فقہی تے کلامی خط و کتابت

عبداللہ بن جعفر حمیری نے ائمہ تے اصحاب دے درمیان فقہی تے کلامی تو‏ں مسائل تو‏ں متعلق ہونے والی خط و کتابت د‏‏ی وی جمع آوری د‏‏ی تے اس موضوع تو‏ں متعلق آثار تالیف کيتے۔

انہاں نے اک کتاب مسائل الرجال و مکاتباتهم ابا الحسن الثالث (ع)،^[۱۹] دے ناں تو‏ں تالیف کہ اے جس وچ امام علی نقی (ع) تے انہاں دے اصحاب دے درمیان ہونے والی خظ و کتابت نو‏‏ں جمع کيتا اے، جو زیادہ تر مسائل فقہی اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

انہاں وچو‏ں بعض اصحاب دے اسماء دوسرے منابع حدیثی وچ وی ذکر ہوئے نيں، مندرجہ ذیل نيں:

حسن بن مالک ^[۲۰]
محمد بن جزک ^[۲۱]
حسین بن علی بن کیسان صنعانی ^[۲۲]
ایوب بن نوح ^[۲۳]
محمد بن سرو ^[۲۴]
علی بن ریان بن صلت ^[۲۵]

مسائل لابی محمد الحسن

اسی طرح تو‏ں حمیری نے اک کتاب مسائلُ ابی محمد الحسن (ع) علی ید محمد بن عثمان العَمری دے عنوان تو‏ں تالیف کيتی ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ ذکر شدہ نقل قول بہت ساریاں شیعہ کتاباں وچ باقی و محفوظ نيں۔ ^[۲۶]

ان نقل قول د‏‏ی بنیاد پر، ایسا معلوم ہُندا اے کہ اس کتاب دا وڈا حصہ امام حسن عسکری (ع) تو‏ں کيتے گئے فقہی سوالات دے جوابات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ جنہاں نو‏ں مولف کتاب نواب اربعہ دے دوسرے نائب محمد بن عثمان عمری دے ذریعہ امام د‏‏ی خدمت وچ پہچاندے سن تے انہاں دے ذریعہ تو‏ں جواب درہافت کردے سن ۔^[۲۷]

الدلائل

حمیری نے بعض کتاباں امامت دے موضوع اُتے وی تالیف کيتی نيں۔ جنہاں وچو‏ں اک اہ‏م کتاب الدلائل ا‏‏ے۔^[۲۸] جو ستويں صدی ہجری تک موجود سی تے علی بن عیسی اربلی^[۲۹] تے سید بن طاووس^[۳۰] نے اس دے کچھ حصے نقل کيتے نيں۔ سید بن طاووس دے پاس اس دا اک نسخہ احمد بن حسین بن غضائری دے خط تو‏ں تحریر شدہ، موجود سی۔^[۳۱]

کتاب الغیبہ

عبد اللہ حمیری د‏‏ی غیبت امام زمانہ (ع) تو‏ں متعلق کتاباں وچو‏ں اک کتاب الغیبہ ا‏‏ے۔ اس موضوع اُتے انہاں د‏‏ی دوسری کتاب دا ناں الغیبۃ و الحیرۃ اے جس دا تذکرہ احمد بن علی نجاشی نے وی کيتا ا‏‏ے۔^[۳۲] احتمالا ایہ اوہی کتاب اے جس دا ذکر شیخ طوسی نے ابو جعفر محمد بن جعفر ابن بطہ قمی دے حوالے تو‏ں الفترۃ و الحیرۃ دے ناں تو‏ں کيتا ا‏‏ے۔^[۳۳]

ابن ابی زینب،^[۳۴] ابن بابویہ^[۳۵] و شیخ طوسی نے کتاب الغیبہ^[۳۶] وچ غیبت دے سلسلہ وچ بہت ساریاں روایات حمیری تو‏ں نقل کيتی نيں جو اس موضوع وچ تالیف کيتیاں گئیاں انہاں د‏‏یاں کتاباں تو‏ں ماخوذ نيں۔

شیخ صدوق کتاب التوحید^[۳۷] وچ اپنے مشایخ تو‏ں نقل کردے ہوئے حمیری تو‏ں روایات نقل کردے نيں جو احتمالا انہاں د‏‏ی کتاب العظمة و التوحید یا کتاب التوحید و البداء و الارادة و الاستطاعة و المعرفة^[۳۸] تو‏ں ماخوذ نيں۔ شیخ طوسی^[۳۹] نے آخری کتاب دا تذکرہ التوحید و الاستطاعة و الافاعیل و البداء دے ناں تو‏ں کيتا ا‏‏ے۔

قرب الاسناد

حمیری د‏‏ی تالیفات وچ صرف کتاب قُرب الاِسناد موجود ا‏‏ے۔ نجاشی^[۴۰] نے انہاں د‏‏ی تن کتاباں جنہاں دے نام: قرب الاسناد الی الرضا (ع)، قرب الاسناد الی ابی جعفر بن الرضا (ع)، و قرب الاسناد الی صاحب الامر (عج) دا تذکرہ کيتا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ شیخ طوسی^[۴۱] نے فقط قرب الاسناد دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔

قرب الاسناد دا اطلاق انہاں کتاباں اُتے ہُندا اے جنہاں وچ محدث کسی حدیث نو‏‏ں اس دے کوتاہ ترین طریق تو‏ں معصوم (ع) تک متصل کردا ا‏‏ے۔ حمیری نے اس کتاب د‏‏ی تالیف وچ قدیمی ترین مصادر تو‏ں استفادہ کيتا ا‏‏ے۔^[۴۲] جنہاں وچ اہ‏م ترین کتاب المسائل علی بن جعفر عریضی ا‏‏ے۔ حمیری نے اس کتاب دا اک وڈا حصہ اپنی کتاب وچ نقل کيتا ا‏‏ے۔^[۴۳]

ابن ادریس حلّی^[۴۴] نے حمیری د‏‏ی قرب الاسناد تو‏ں روایات نقل کيتی نيں۔ لیکن انہاں نے غلطی تو‏ں اس کتاب د‏‏ی نسبت انہاں دے بیٹے محمد د‏‏ی طرف دے دتی ا‏‏ے۔ اس خطا دا سرچشمہ ظاہرا کتاب دے شروع وچ نقل ہونے والے سلسلہ سند دا حمیری دے فرزند تک منتہی ہونا لگدا ا‏‏ے۔^[۴۵]

قرب الاسناد دے عبد اللہ بن جعفر حمیری تو‏ں انتساب اُتے سب تو‏ں اہ‏م شاہد ایہ اے کہ ابن ادریس حلی ^[۴۶] نے اس کتاب تو‏ں نقل قول کردے ہوئے اک روایت نو‏‏ں بغیر کسی واسطہ دے محمد بن حسین بن ابی الخطاب (متوفی 262 ھ) دے حوالے تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔ جنہاں دا طبقہ حدیثی فقط طبقہ مشایخ عبد اللہ بن جعفر حمیری تو‏ں مطابقت رکھدا ا‏‏ے۔

حوالے

↑ نجاشی، ص۲۱۹.
↑ نجاشی، ص۳۵۴ ـ ۳۵۵.
↑ طوسی، رجال، ص۴۲۴.
↑ نجاشی، ص۳۸، ۵۹، ۱٦۸، ۳۰۲، ۴۳۰.
↑ نجاشی، ص۵۵، ۱۳٧.
↑ حمیری، ص۳٧۹.
↑ نجاشی، ص۱٦۸.
↑ طوسی، الامالی، ص۹، ۲۲، ۲۰۳.
↑ طوسی، الامالی، ص۱۳، ۳۸، ۲۰۱.
↑ طوسی، الامالی، ص۸٦، ۲۳۸، ٦۹٧.
↑ نجاشی، ص۱٧٦، ۲٧۴.
↑ نجاشی، ص۴۳۰.
↑ طوسی، الامالی، ص۱۸۹.
↑ طوسی، رجال، ص۴۳٧.
↑ طوسی، ص ۳٧۰.
↑ خوئی، ج ۱۰، ص۱۴۱.
↑ کلینی، ج ۵، ص۴۴٧ ؛ طوسی، رہتل، ج ۳، ص۲۳۱.
↑ کلینی، ج ۱، ص۸٧، ۱۰۰ و ج ۲، ص۲٧، ۳۹۹ ؛ شیخ صدوق، من لا یحضر، ج ۱، ص۲٦۲، ۵۴۴ ؛ طوسی، رہتل، ج ۱، ص۵۵، ٦۴،۱۵۰.
↑ نجاشی، ص۲۲۰
↑ شیخ صدوق، من لا یحضر، ج۳، ص۴۳۴ و ج ۴، ص۲۳۲؛ طوسی، رہتل، ج۹، ص۱۸۹ ؛ طوسی، الاستبصار، ج۴، ص۱۲۴.
↑ شیخ صدوق، من لا یحضر، ج۱، ص۴۴۰ـ۴۴۱؛ طوسی، رہتل، ج ۳، ص۲۱٦ و ج ٧، ص۳٦۳، ۴۲۸.
↑ طوسی، رہتل، ج۲، ص۳۰۸؛ طوسی، الاستبصار، ج ۱، ص۳۴۳.
↑ طوسی، رہتل، ج۴، ص۹۱ و ج ۵، ص۲٧۳.
↑ طوسی، تهذیق، ج۵، ص۱٧۱؛ طوسی، الاستبصار، ج۲، ص۲۴٧.
↑ طوسی، رہتل، ج۵، ص۲۰۹؛ طوسی، الاستبصار، ج۲، ص۲٦٧.
↑ کلینی، ج ۵، ص۴۴٧ و ج ٧، ص۱۱۴.
↑ شیخ صدوق، من لا یحضر، ج ۳، ص۴۳۵.
↑ نجاشی، ص۲۱۹ ؛ طوسی، فهرست، ص۲۹۴
↑ اربلی، ج ۳، ص٦٦، ۱۲۰، ۲۱۰، ۴۰۴.
↑ فتح الابواب، ص۲۴۳ ؛ کمال الدین، ص۲، ۹٧، ۱۱۹.
↑ کمال الدین، ص۹٧، ۲۲۹.
↑ نجاشی، ص۲۱۹
↑ طوسی، فهرست، ص۲۹۴
↑ ابن ابی زینب، ص ٦٧، ۱۵۲، ۱۵۵، ۱۵۹.
↑ کمال الدین، ج ۱، ص۱۲٧، ۱۵۲، ۲۱۱، ۲۲۸
↑ طوسی، الغیبة، ص ۳۵۲، ۳۵۴، ۳٦۱ ـ ۳٦۲، ۴۳۹.
↑ صدوق، التوحید، ص ٧٦، ۸۰، ۱۰۳.
↑ نجاشی، ص۲۱۹ ـ ۲۲۰
↑ طوسی، فهرست، ص۲۹۴.
↑ نجاشی، ص ۲۲۰.
↑ طوسی، فهرست، ص۲۹۴.
↑ رحمتی، ص۲٧ ـ ۲۸.
↑ رحمتی، ص۲٧.
↑ ابن ادریس، ج ۱۴، ص۲۲۳ ـ ۲۳۰
↑ حمیری، ص۱.
↑ ابن ادریس، ج ۱۴، ص۲۲۳

منابع

ابن ابی زینب، کتاب الغیبة، چاپ علی اکبر غفاری، تهران.
ابن ادریس حلّی، موسوعة ابن ادریس الحلی، چاپ محمد مهدی موسوی خرسان، قم، ۱۳۸٧ش.
ابن طاووس، فتح الابواب بین ذوی الالباب و بین رب الارباب فی الاستخارات، چاپ حامد خفاف، قم، ۱۴۰۹ق.
ابن طاووس، فرج المهموم فی تریخ علماء النجوم، نجف، ۱۳٦۸ق.
اربلی، بهاءالدین، کشف الغمة فی معرفة الائمة علیهم السلام، چاپ علی فاضلی، قم، ۱۴۲٦ق.
حِمیری، عبداللہ، قرب الاسناد، قم، ۱۴۱۳ق.
خویی، ابو القاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت، ۱۴۰۳ق.
رحمتی، محمد کاظم، نکاندی درباره کتاب قرب الاسناد حمیری، کتاب ماه دین، سال ٧، ش ۴ و ۵، ۱۳۸۲ش.
شیخ صدوق، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم، ۱۳۸٧ش.
شیخ صدوق، کتاب مَن لا یحضُرُه الفقیہ، چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۱۴ق.
شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمہ، چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۳٦۳ش.
طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.
طوسی، الامالی، قم، ۱۴۱۴ق.
طوسی، رہتل الاحکا‏م، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.
طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۵ق.
طوسی، فهرست کتاباں الشیعة و اصولهم واسماء المصنفاں و اصحاب الاصول، چاپ عبد العزیز طباطبائی، قم، ۱۴۲۰ق.
طوسی، کتاب الغیبة، چاپ عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم، ۱۴۱۱ق.
کلینی، محمد، الکافی، دار الکتب الاسلامیہ، تهران، ۱۳٦۳ش.
نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰٧ق.

بیرونی رابط

مقالے دا مآخذ: دانشنامۂ جہان اسلام

سانچہ:شیعہ فقہا (تیسری صدی ہجری)

[1] نجاشی، ص۲۱۹.

[2] نجاشی، ص۳۵۴ ـ ۳۵۵.

[3] طوسی، رجال، ص۴۲۴.

[4] نجاشی، ص۳۸، ۵۹، ۱٦۸، ۳۰۲، ۴۳۰.

[5] نجاشی، ص۵۵، ۱۳٧.

[6] حمیری، ص۳٧۹.

[7] نجاشی، ص۱٦۸.

[8] طوسی، الامالی، ص۹، ۲۲، ۲۰۳.

[9] طوسی، الامالی، ص۱۳، ۳۸، ۲۰۱.

[10] طوسی، الامالی، ص۸٦، ۲۳۸، ٦۹٧.

[11] نجاشی، ص۱٧٦، ۲٧۴.

[12] نجاشی، ص۴۳۰.

[13] طوسی، الامالی، ص۱۸۹.

[14] طوسی، رجال، ص۴۳٧.

[15] طوسی، ص ۳٧۰.

[16] خوئی، ج ۱۰، ص۱۴۱.

[17] کلینی، ج ۵، ص۴۴٧ ؛ طوسی، رہتل، ج ۳، ص۲۳۱.

[18] کلینی، ج ۱، ص۸٧، ۱۰۰ و ج ۲، ص۲٧، ۳۹۹ ؛ شیخ صدوق، من لا یحضر، ج ۱، ص۲٦۲، ۵۴۴ ؛ طوسی، رہتل، ج ۱، ص۵۵، ٦۴،۱۵۰.

[19] نجاشی، ص۲۲۰

[20] شیخ صدوق، من لا یحضر، ج۳، ص۴۳۴ و ج ۴، ص۲۳۲؛ طوسی، رہتل، ج۹، ص۱۸۹ ؛ طوسی، الاستبصار، ج۴، ص۱۲۴.

[21] شیخ صدوق، من لا یحضر، ج۱، ص۴۴۰ـ۴۴۱؛ طوسی، رہتل، ج ۳، ص۲۱٦ و ج ٧، ص۳٦۳، ۴۲۸.

[22] طوسی، رہتل، ج۲، ص۳۰۸؛ طوسی، الاستبصار، ج ۱، ص۳۴۳.

[23] طوسی، رہتل، ج۴، ص۹۱ و ج ۵، ص۲٧۳.

[24] طوسی، تهذیق، ج۵، ص۱٧۱؛ طوسی، الاستبصار، ج۲، ص۲۴٧.

[25] طوسی، رہتل، ج۵، ص۲۰۹؛ طوسی، الاستبصار، ج۲، ص۲٦٧.

[26] کلینی، ج ۵، ص۴۴٧ و ج ٧، ص۱۱۴.

[27] شیخ صدوق، من لا یحضر، ج ۳، ص۴۳۵.

[28] نجاشی، ص۲۱۹ ؛ طوسی، فهرست، ص۲۹۴

[29] اربلی، ج ۳، ص٦٦، ۱۲۰، ۲۱۰، ۴۰۴.

[30] فتح الابواب، ص۲۴۳ ؛ کمال الدین، ص۲، ۹٧، ۱۱۹.

[31] کمال الدین، ص۹٧، ۲۲۹.

[32] نجاشی، ص۲۱۹

[33] طوسی، فهرست، ص۲۹۴

[34] ابن ابی زینب، ص ٦٧، ۱۵۲، ۱۵۵، ۱۵۹.

[35] کمال الدین، ج ۱، ص۱۲٧، ۱۵۲، ۲۱۱، ۲۲۸

[36] طوسی، الغیبة، ص ۳۵۲، ۳۵۴، ۳٦۱ ـ ۳٦۲، ۴۳۹.

[37] صدوق، التوحید، ص ٧٦، ۸۰، ۱۰۳.

[38] نجاشی، ص۲۱۹ ـ ۲۲۰

[39] طوسی، فهرست، ص۲۹۴.

[40] نجاشی، ص ۲۲۰.

[41] طوسی، فهرست، ص۲۹۴.

[42] رحمتی، ص۲٧ ـ ۲۸.

[43] رحمتی، ص۲٧.

[44] ابن ادریس، ج ۱۴، ص۲۲۳ ـ ۲۳۰

[45] حمیری، ص۱.

[46] ابن ادریس، ج ۱۴، ص۲۲۳

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]

[۴۵]

[۴۶]