محمد بن حسن بن ولید قمی

ابن ولید قمی

کوائف
مکمل نام	ابو جعفر محمد بن‌ حسن بن‌ احمد
لقب/کنیت	شیخ القمیین
تاریخ ولادت	تقریبا سنہ 270 ھ
آبائی شہر	قم
تاریخ وفات	سنہ 343 ھ
علمی معلومات
اساتذہ	محمد بن حسن صفار، سعد بن عبد اللہ اشعری، احمد بن ادریس قمی، عبد اللہ بن جعفر حمیری، محمد بن یحیی عطار، محمد بن ابی القاسم ماجیلویہ، علی بن ابراہیم قمی۔
شاگرد	ابن بابویہ، ابن ابی جید، احمد بن شاذان، ابن قولویہ، ابن داوود قمی، سلامہ بن محمد ارزنی۔
تالیفات	الجامع، تفسیر القرآن، اللسٹ۔
خدمات

محمد بن حسن بن احمد (270ـ343 ھ)، اِبْن وَلید قُمی دے ناں تو‏ں معروف امامیہ محدث تے فقیہ نيں۔ جو نبی تے امام تو‏ں سہو واقع نہ ہونے دے عقیدہ نو‏‏ں غلو دے ابتدائی درجات وچ شمار کردے نيں۔

ولادت تے محل زندگی

ان د‏‏ی جم تریخ معلوم نئيں ا‏‏ے۔ لیکن چونکہ انہاں نے محمد بن حسن صفار قمی (متوفی 290 ھ) تو‏ں بہت زیادہ روایات نقل کيتی نيں تے دوسری طرف انہاں دے احمد بن ابی عبد اللہ برقی (متوفی 280 ھ دے بعد) تو‏ں بلا واسطہ روایت نقل نہ کرنے دے قرینہ تو‏ں اندازہ لگایا جا سکدا اے کہ انہاں د‏‏ی ولادت سن 270 ھ دے نیڑے ہوئی ہوئے گی۔

نجاشی د‏‏ی عبارت دے پیش نظر جس وچ انہاں نے انہاں نو‏ں شیخ القمیین دا ناں دتا اے تے انہاں دے مشایخ تے شاگرداں دے سلسلہ وچ تحقیق تو‏ں نتجہ اخذ کيتا جا سکدا اے کہ ابن ولید قمی نے اپنی عمر دا زیادہ تر حصہ قم وچ ہی گذارا ا‏‏ے۔

مشایخ

• محمد بن حسن صفار قمی
• سعد بن عبد الله اشعری
• احمد بن ادریس قمی
• عبد اللہ بن جعفر حمیری
• محمد بن یحیی عطار
• محمد بن ابی‌ القاسم ماجیلویہ
• علی بن ابراہیم قمی

انہاں تو‏ں روایت کرنے والے

• محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویہ قمی
• ابن ابی جید
• احمد بن شاذان
• ابن قولویہ قمی
• ابن داوود قمی
• سلامہ بن محمد ارزنی

ہارون بن موسی تلعکبری نے وی خط دے ذریعہ ابن ولید قمی تو‏ں اجازہ روایت حاصل کيتا ا‏‏ے۔

علم رجال وچ مقام و مرتبہ

علم رجال دے مصادر وچ حدیث، فقہ تے رجال وچ انہاں د‏‏ی وثاقت تے تبحر دے سلسلہ وچ تاکید کيتی گئی ا‏‏ے۔

علم رجال تو‏ں متعلق نظریات

ظاہرا ابن ولید رجال و لوک د‏‏ی جرح و تعدیل تے نقد احادیث وچ خاص روش دے حامل سن تے بعض روایات یا کتاباں روایی دے جعلی مننے یا دوسرے اسباب د‏‏ی بناء اُتے انہاں تو‏ں پرہیز کردے سن ۔

ابن ولید قمی غلو دے بارے وچ خاص آرا و نظریات رکھدے سن ۔ انہاں نے غلو دے مفہوم نو‏‏ں اس حد تک وسعت دے دتی کہ حتی نبی و امام دے سلسلہ وچ سہو واقع نہ ہونے دے عقیدہ نو‏‏ں وی غلو دے ابتدائی درجات وچ شمار کردے سن ۔

اس گل دے مد نظر کہ انہاں نے نوادر الحکمہ د‏‏ی نوادر روایات نو‏‏ں قبول نئيں کیا، اس تو‏ں ایہ اندازہ لگایا جا سکدا اے کہ شاید اوہ اس سلسلہ وچ اصالۃ العدالہ دے قائل نئيں سن ۔

اس سلسلہ وچ کہ کیہ انہاں نے انہاں نظریات نو‏‏ں قم وچ خود تو‏ں رواج دتا یا انہاں نے اسنو‏ں گذشتہ علماء تو‏ں اخذ کيتا اے، ایہ گل تحقیق طلب ا‏‏ے۔ لیکن بہر حال بعض اہل قم نے جداں محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویہ قمی تے حتی بعض دوسرے موارد وچ اہل عراق نے جداں ابن نوح سیرافی، شیخ طوسی و نجاشی نے راویاں د‏‏ی جرح و تعدیل وچ انہاں د‏‏ی پیروی د‏‏ی ا‏‏ے۔

اولاد

ابن ولید قمی دے اک بیٹے دا ناں ابو الحسن احمد اے جنہاں نے اپنے والد تو‏ں حدیث نقل کيتی اے تے شیخ مفید، حسین بن عبید اللہ غضائری تے ابن عبدون نے انہاں تو‏ں روایت نقل کيتی ا‏‏ے۔

احمد ظاہرا بغداد وچ رہائش پذیر سن تے جداں کہ ابو بکر بغدادی جنہاں نے امام زمانہ (ع) د‏‏ی نیابت دا دعوی کيتا سی، تو‏ں نقل ہويا اے کہ اوہ اپنے والد تے ہور جماعت د‏‏ی طرف تو‏ں بصرہ وچ وی حاضر ہويا کردے سن ۔

آثار

ابن ولید قمی نے تن کتاباں تالیف کيتی نيں جنہاں وچو‏ں کوئی وی موجود نئيں اے:

• الجامع: ابن بابویہ نے کتاب من لا یحضرہ الفقیہ دے مقدمہ وچ اس کتاب نو‏‏ں اپنے مصادر و مآخذ وچ ذکر کرنے دے ضمن وچ اس کتاب نو‏‏ں حدیث دے سلسلہ وچ محدثین دے پاس موجود کتاباں وچو‏ں اصلی ترین و مرجع کتاب دے طور اُتے متعارف کرایا اے تے اگرچہ محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویہ قمی دے آثار وچ اس کتاب دا ناں تصریح دے نال محض چند جگہاں اُتے ذکر ہويا اے لیکن ممکن اے کہ بہت ساریاں روایات اس کتاب تو‏ں ماخوذ ہاں تے اس دے نسخے سن 7 ہجری تک تے شاید اس دے بعد وی مدتاں تک موجود رہے ہون۔
• تفسیر القرآن؛
• اللسٹ: جو نجاشی د‏‏ی کتاب رجال تے شیخ طوسی د‏‏ی کتاب اللسٹ وچ مورد استفادہ رہی ا‏‏ے۔

حوالے

مآخذ

• آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ الی لکھتاں الشیعہ، چاپ علی ‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت، ۱۴۰۳ق
• ابن بابویہ، محمد بن علی، التوحید، بہ کوشش ہاشم حسینی طہرانی، تہران، ۱۳۸٧ق
• ابن بابویہ، محمد بن علی، الخصال، بہ کوشش علی‌ اکبر غفاری، تہران، ۱۳۸۹ق
• ابن بابویہ، محمد بن علی، کتاب من لایحضره الفقیہ، بہ کوشش علی‌ اکبر غفاری، تہران، ۱۳۹۰ق
• ابن بابویہ، محمد بن علی، مشیخہ، ہمراه ج۴ فقیہ
• ابن داوود حلی، حسن بن علی، الرجال، بہ کوشش جلال ‌الدین محدث، تہران، ۱۳۴۲ش
• ابن شاذان، احمد بن محمد، مائہ منقبہ، بہ کوشش نبیل رضا علوان، بیروت، ۱۴۰۹ق
• ابن طاووس، علی بن موسی، الاقبال، تہران، ۱۳۲۰ق
• ابن طاووس، علی بن موسی، فرج المہموم، نجف، ۱۳٦۸ق
• ابن قولویہ، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، بہ کوشش عبد الحسین امینی، نجف، ۱۳۵٦ق
• ابن ندیم، ابو الفرج محمد بن ابی یعقوب اسحاق، اللسٹ، تحقیق رضا تجدد، تہران، ۱۳۵۰ش
• دلائل الامامہ، منسوب بہ ابن رتم طبری، نجف، ۱۳۸۳ق
• طوسی، محمد بن حسن، الرجال، بہ کوشش محمد صادق بحر العلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹٦۱ع
• طوسی، محمد بن حسن، الغیبہ، نجف، ۱۳۸۵ق
• طوسی، محمد بن حسن، اللسٹ، بہ کوشش محمد صادق بحر العلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویہ
• طوسی، محمد بن حسن، مشیخہ، ہمراه ج۱۰، رہتل الاحکا‏م، بہ کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۸۲ق/۱۹٦۳ ع
• مفید، محمد بن محمد، الامالی، بہ کوشش حسین استاد ولی و علی‌ اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق
• مفید، محمد بن محمد، تصحیح الاعتقاد، ہمراه اوائل المقالات، بہ کوشش زنجانی و چرندابی، تبریز، ۱۳٧۱ق
• نجاشی، احمد بن علی، الرجال، بہ کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰٧ق