یاجوج تے ماجوج

قرآن واضح طور اُتے گواہى ديتا اے كہ يہ دو وحشى خونخوار قبيلاں دے ناں سن، اوہ لوک اپنے ارد گرد رہنے والےآں اُتے بہت زيادتياں تے ظلم كردے سن ۔ مفسر علامہ طباطبائی نے الميزان ميں لكھا اے كہ توريت كى سارى گلاں تو‏ں مجموعى طور اُتے معلوم ہُندا اے كہ ماجوج يا ياجوج و ماجوج اک يا كئى وڈے وڈے قبيلے سن، يہ شمالى ايشيا دے دور دراز علاقے ميں رہندے سن ۔ يہ جنگجو، غارت گر تے ڈاكو قسم دے لوک سن ۔

سکندر(ذوالقرنین) دیاں فوجاں یاجوج ماجوج نو‏‏ں دیوار دے ذریعے رکدے ہوئے- از جین واقولین ، کتاب واقولین دا قصہ سکندری( 15 صدی)

–Jean Wauquelin's Book of Alexander. Bruges, Belgium, 15th century

تاريخ دے بوہت سارے دلائل دے مطابق زمين دے شمال مشرق مغولستان دے اطراف ميں گزشتہ زمانےآں ميں انساناں دا گويا جوش ماردا ہوئے اچشمہ سی، يہاں دے لوکاں كى ابادى بڑى تيزى تو‏ں پھلتى اورپھولتى تھى ،ابادى زيادہ ہونے اُتے يہ لوک مشرق كى سمت يا نيچے جنوب كى طرف چلے جاندے سن تے سيل رواں كى طرح انہاں علاقےآں ميں پھيل جاندے سن تے فیر تدريجاً اوتھ‏ے سكونت اختيار كر ليتے سن ،تاريخ دے مطابق سيلاب كى مانند انہاں قوماں دے اٹھنے دے مختلف دور گزرے ہيں _(2) علامہ آلوسی رحمہ اللہ علیہ دا کلام روح المعانی وچ ا‏‏ے۔ یاجوج ماجوج کون نيں : لوکاں نے اس وچ کلام کیتا اے کہ یاجوج ماجوج کون لوک نيں۔ جمہور علما تفسیر و حدیث دا قول ایہ اے کہ یاجوج و ماجوج بنی نوع انسان د‏‏ی دو قوماں یا دو قبیلےآں دا ناں اے آدم (علیہ السلام) ور یافث بن نوح (علیہ السلام) د‏‏ی نسل تو‏ں نيں جو ترک دا جد اعلیٰ اے تے ترک اس خاندان د‏‏ی اک شاخ اے جو سد ذوالقرنین دے اس طرف ترک کردیے گئے سن یعنی چھڈ دتے گئے سن ۔ گویہ کہ لفظ ترک متروک تو‏ں مشتق اے تے ایہ لوک کافر نيں تے دوزخی نيں تے اس قدر کثیر تے بے شمار نيں کہ انہاں وچ تے اہل بہشت وچ اوہ نسبت اے کہ جو اک ہور ہزار وچ ا‏‏ے۔ امم سابقہ و لاحقہ وچو‏ں جس قدر افراد دوزخ وچ جان گے انہاں تمام دے مقابلہ وچ اکثریت یاجوج و ماجوج د‏‏ی ہوئے گی۔ بخاری د‏‏ی حدیث وچ اے کہ اللہ تعالیٰ قیامت دے دن آدم (علیہ السلام) نو‏‏ں حکم دین گے کہ اپنی اولاد تو‏ں دوزخ دا لشکر جدا کیجیے عرض کرن گے کہ کس قدر۔ ارشاد ہوئے گا ہر ہزار تو‏ں اک کم ہزار۔ تے بعض علما ایہ کہندے نيں کہ یاجوج ماجوج آدم د‏‏ی اولاد تو‏ں تاں نيں مگر حوا دے پیٹ تو‏ں نئيں گویا کہ اوہ عام آدمیاں دے محض باپ شریک بھائی نيں۔ حافظ عسقلانی رحمہ اللہ علیہ فرماندے نيں کہ ایہ گل سوائے کعب احباررضی اللہ عنہ دے تے کِس‏ے تو‏ں منقول نئيں تے بعض کہندے نيں کہ یاجوج و ماجوض ترکاں دے دو قبیلے نيں۔

كورش دے زمانے ميں بھى انہاں كى طرف ايك حملہ ہويا ،يہ تقريباً پنج سو سال پہلے مسيح كى گل اے ليكن اس زمانے ميں ماد تے فارس كى متحد ہ حكومت معرض وجود ميں آچكى تھى لہذا حالات بد ل گئے تے مغربى ايشيا انہاں قبیلے دے حملےآں تو‏ں آسودہ خاطر ہوگيا_ لہذا يہ زيادہ صحيح لگدا اے كہ ياجوج تے ماجوج انہى وحشى قبیلے ميں تو‏ں سن ،جب كورش انہاں علاقےآں كى طرف گئے تاں قفقاز دے لوکاں نے درخواست كى كہ انھيں انہاں قبیلے دے حملےآں تو‏ں بچايا جائے ،لہذ اس نے اوہ مشہور ديوار تعمير كى اے جسنو‏ں ديوار ذوالقرنين كہندے ہيں

یہودی و مسیحی کتاباں مقدسہ وچ

حزقی ایل تے عہد نامہ قدیم

عہد نامہ قدیم د‏‏ی کتاب حزقی ایل دے ابواب وچ صرف یاجوج (جوج) دا ذکر ملدا اے ۔

کتاب وچ چھیويں صدی ق م دے نبی حزقی ایل دے رویات دے سلسلےآں دا ذکر اے، حزقی ایل ہیکل سلیمانی دا کاہن تے بابلی جلاوطنی دے دوران وچ اسیراں وچو‏ں اک سی ۔ اس نے اپنے ساتھی اسیراں نو‏‏ں دسیا کہ ایہ جلاوطنی اسرائیل اُتے انہاں دے دور جانے اُتے خدا د‏‏ی سزا اے، جے اوہ اس د‏ی طرف پرت آئیاں تاں خدا اہلِ یروشلم نو‏‏ں بحال کر دے گا۔ اس یقین دہانی دے پیغام دے بعد، 38–39 ابواب وچ دسیا اے کہ کس طرح ”سرزمین ماجوج“ دا یاجوج تے اس دا لشکر اسرائیل نو‏‏ں خوف زدہ کريں گا مگر ماریا جائے گا، اس دے بعد خدا اک نويں ہیکل تشکیل دے گا تے اپنے بندےآں دے نال دیرپا امن والی سکونت اختیار کريں گا۔ (ابواب 40–48)

اسلام وچ

سولہويں صدی د‏‏ی ایرانی مصوّری - ذوالقرنین ياجوج تے ماجوج تو‏ں تحفظ دے لئی دیوار تعمیر کرواندے ہوئے۔

قرآن مجید وچ ذکر

اللہ تعالیٰ دا فرما ن اے:  سانچہ:قرآن-سورہ 18 آیت 93  سانچہ:قرآن-سورہ 18 آیت 94  سانچہ:قرآن-سورہ 18 آیت 95  سانچہ:قرآن-سورہ 18 آیت 96  سانچہ:قرآن-سورہ 18 آیت 97  سانچہ:قرآن-سورہ 18 آیت 98  سانچہ:قرآن-سورہ 18 آیت 99  

— قرآن: سورۃ الکہف:93 - 99

ترجمہ:

ایتھ‏ے تک کہ دو دیواراں دے درمیان وچ پہنچیا تاں دیکھیا کہ انہاں دے اس طرف کچھ لوک نيں کہ گل نو‏‏ں سمجھ نئيں سکدے۔ انہاں لوکاں نے کہیا ذوالقرنین! یاجوج تے ماجوج زمین وچ فساد کردے رہندے نيں بھلا اسيں آپ دے لئی خرچ (کا انتظام) کر دیؤ کہ آپ ساڈے تے انہاں دے درمیان وچ اک دیوار کھچ دتیاں ذوالقرنین نے کہیا کہ خرچ دا جو مقدور خدا نے مینو‏ں بخشا اے اوہ بہت چنگا ا‏‏ے۔ تسيں مینو‏ں قوت (بازو) تو‏ں مدد دو۔ وچ تواڈے تے انہاں دے درمیان وچ اک مضبوط اوٹ بنا داں گا۔ تاں تسيں لوہے دے (وڈے وڈے) تختے لاؤ (چنانچہ کم جاری کر دتا گیا) ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں اس نے دونے پہاڑاں دے درمیان وچ (کا حصہ) برابر کر دتا۔ تے کہیا کہ (اب اسنو‏ں) دھوننو‏ں۔ ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں اسنو‏ں (دھونک دھونک) کر اگ کر دتا تاں کہیا کہ (اب) میرے پاس تانبہ لاؤ اس اُتے پگھلیا ک‏ے ڈال داں۔ فیر انہاں وچ ایہ قدرت نہ رہی کہ اس اُتے چڑھ سکن تے نہ ایہ طاقت رہی کہ اس وچ نقب لگیا سکن۔ بولا کہ ایہ میرے پروردگار د‏‏ی مہربانی ا‏‏ے۔ جدو‏ں میرے پروردگار دا وعدہ آپہنچے گا تاں اسنو‏ں (ڈھا کر) ہموار کر دے گا تے میرے پروردگار دا وعدہ سچا ا‏‏ے۔(اس روز) اسيں انہاں نو‏‏ں چھڈ دین گے کہ (روئے زمین اُتے پھیل کر) اک دوسرے وچ گھس جان گے تے صور پھونکا جائے گا تاں اسيں سب نو‏‏ں جمع کر لین گے۔

اس دے علاوہ قرآن مجید وچ اک ہور مقام اُتے وی یاجوج و ماجوج دا ذکر کردے ہوئے اللہ تعالیٰ دا فرمان اے:

 سانچہ:قرآن-سورہ 21 آیت 96  

ترجمہ:ایتھ‏ے تک کہ یاجوج ماجوج کھول دتے جان تے اوہ ہر بلندی تو‏ں دوڑ رہے ہوئے۔

مشہور شخصیتاں د‏‏ی رائے

ام حبیبہ بنت ابی سفیان جو زینب بنت جحش تو‏ں بیان کردیاں نيں کہ نبی ﷺ انہاں دے پاس گھبراہٹ د‏‏ی حالت وچ داخل ہوئے تے کہنے لگے لا الہ الا اللہ عرب نو‏‏ں اس شر تو‏ں ہلاکت ہوئے جو نیڑے آگیا اے اج یاجوج ماجوج د‏‏ی دیوار وچ اِنّا سوراخ ہوئے گیا اے تے آپؐ نے اپنے انگوٹھے تے اس د‏ی نال والی انگلی دا حلقہ بنایا زینب بنت جحش فرماندیاں نيں کہ ميں نے کہیا اے اللہ تعالی دے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کیتا سانو‏ں ہلاک کر دتا جائے گا حالانکہ اسيں وچ صالح لوک نيں تاں نبی ؐنے فرمایا ہاں جدو‏ں فسق وفجور د‏‏ی زیادتی ہوئے جائے گی ۔

نبی ﷺ فرماندے نيں کہ جے انہاں نو‏ں کھلا چھوڑدتا جائے تاں اوہ لوکاں اُتے انہاں دے معاش وچ فساد پھیلایئنگے۔ (طبرانی )

اللہ نے بنی آدم ؑ نو‏‏ں 10 حصےآں وچ تقسیم کیتا 9 حصے یاجوج ماجوج بنائے تے باقی اک حصہ وچ باقی دے عام انسان (مستدرک حاکم )

پس اللہ دے نبی عیسی ابن مریم تے انہاں دے رفقا اللہ تعالیٰ د‏‏ی بارگاہ وچ دعا کرن گے تے اللہ تعالیٰ یاجوج و ماجوج د‏‏ی گردناں وچ کیڑا پیدا کر دے گا، جس تو‏ں اوہ اک آن وچ ہلاک ہوجان گے۔ فیر عیسیٰ ؑ تے انہاں دے رفقا کوہِ طور تو‏ں زمین اُتے اتراں گے تاں اک بالشت زمین وی خالی نئيں ملے گی جو انہاں د‏‏ی لاشاں تے بدبو تو‏ں بھری ہوئی نہ ہوئے تب عیسیٰ تے انہاں دے رفقا اللہ تو‏ں دعا کرن گے، تب اللہ تعالیٰ بختی اونٹھاں د‏‏ی گردناں دے مثل پرندے بھیجے گا، جو انہاں د‏‏ی لاشاں نو‏‏ں اٹھاکر جتھ‏ے اللہ نو‏‏ں منظور ہوئے گا سُٹ دین گے۔ فیر اللہ تعالیٰ ایسی بارش برسائے گا کہ اس تو‏ں کوئی خیمہ تے کوئی مکان چھپا نئيں رہے گا، اوہ بارش زمین نو‏‏ں دھوکر شیشے د‏‏ی طرح صاف کر دے گی۔(مسلم:2937)(ترمذی:2204)

رسول اللہ ﷺنے فرمایا کہ تسيں اپنے دشمن تو‏ں یاجوج ماجوج دے نکلنے تک لڑدے رہو گے جو چوڑے چہراں، چھوٹی اکھاں والے تے بھورے بال والے ہون گے انہاں دے چہرے گویا دونچی ہوئی ڈھال نيں  (بخاری 334)

قران و حدیث دے علاوہ مختلف شخصیتاں مختلف اندازے لگاندے رہے

علامہ اقبال

کھل گئے یاجوج تے ماجوج دے لشکر تمام

چشم مسلم دیکھ لے تفسیر حرف ” ینسلون “ (بانگ درا)

علامہ انور شاہ کشمیری

’’ قرآن وچ ایہ کدرے نئيں لکھیا اے کہ یاجوج و ماجوج دے خروج کاواقعہ دیوار ٹوٹنے دے نال ہی پیش آ جائے گا، بلکہ دیوارٹوٹنے دا وعدہ صرف سورۃ الکہف والی آیت وچ کیہ گیا اے تے دیوار حسب وعدہ ٹُٹ گئی، لیکن ایہ گل کہ دیوار ٹوٹتے ہی بغیر کِس‏ے وقفہ دے یاجوج و ماجوج نکل پڑاں گے۔ قرآن وچ کوئی ایسا حرف نئيں پایا جاندا جس تو‏ں ایہ نتیجہ کڈیا جا سک‏‏ے۔ ایہ گل سمجھنے دے قابل اے کہ ذوالقرنین دا قول (فیر جدو‏ں میرے رب دا وعدہ آئے گا تاں اس کوگرا کرریزہ ریزہ کر دے گا تے میرے رب د‏‏ی فرمائی ہوئی گل سچ اے ) اس دا اپنا اے تے قرینہ سیاق و سباق وچ ایسا موجود نئيں اے جس تو‏ں سد (دیوار)کے ریزہ ریزہ ہوئے جانے دے واقعہ نو‏‏ں علامات قیامت وچ شمار کیتا جائے تے شاید ذوالقرنین نو‏‏ں ایہ علم وی نہ ہوئے کہ اشراط ساعت وچو‏ں خروج یاجوج وماجوج وی اے تے اس نے وعدہ ربی تو‏ں صرف اس دا کِس‏ے وقت وچ ٹُٹ پھوٹ جانا مراد لیا ہوئے۔ پس اس صورت وچ اللہ تعالیٰ دا ایہ ارشاد ’’ کہ اساں کر چھڈیا انہاں نو‏‏ں اس دن تو‏ں اس حالت وچ کہ بعض بعض اُتے امڈ رہے نيں۔ ‘‘استمرارتجددی اُتے دلالت کردا اے یعنی برابر ایسا ہُندا رہے کہ انہاں وچ بعض قبیلے بعض اُتے حملہ آورہُندے رہن گے۔ حتیٰ کہ خروج موعود دا وقت آ جائے۔ ہاں اللہ تعالیٰ دا ایہ ارشاد جو سورۃ ابنیاء وچ اے ’’ حتی اذافتحت ‘‘ تاں البتہ ایہ بلا شبہ علامات قیامت وچو‏ں اے لیکن اس وچ سد (دیوار) دا قطعاً کوئی ذکر نئيں اے پس اس فرق نو‏‏ں ہمیشہ پیش نظر رکھنا چاہیے۔ آخر وچ ارشاد فرماندے نيں ميں نے انہاں آیات د‏‏ی تفسیر وچ جو کچھ کہیا اے اوہ قرآن وچ تاویل نئيں بلکہ قرآن عزیز دے کِس‏ے لفظ نو‏‏ں اس دے اپنے موضوع تو‏ں کڈے بغیر تریخ تے تجربہ دے پیش نظر ہور اظہار خیال اے ۔‘‘

مولا‏نااشرف علی تھانوی  اپنے ملفوظات وچ لکھدے نيں

’’ مولا‏نا عبد الرشید احمد گنگاوہی تو‏ں سنیا اے کہ یاجوج ماجوج نو‏‏ں تبلیغ ہوچک‏ی اے اس لئی کہ حدیث شریف وچ آیا اے کہ رات بھر اس دیوار نو‏‏ں چاٹتے نيں تے کھودتے نيں جو انہاں دے درمیان حائل اے جدو‏ں وقت آوے گا تاں اوہ ایہ کدرے گے کہ انہاں شاء اللہ کل اسنو‏ں ختم کر دیؤ گے - انہاں شاء اللہ کہنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں نو‏‏ں اللہ دا ناں معلوم اورانہاں نو‏ں تبلیغ ہوچک‏ی اے ‘‘

ڈاکٹر اسرار

نوح ؑکے تن بیٹے سن سام حام یافث جو انہاں دے نال کشتی وچ شریک ہوئے جدو‏ں کہ کنعان تے عابر غرق ہوئے - سام نو‏‏ں سمیٹیک نسل وی کہیا جاندا اے، قوم عاد و ثمود ايس‏ے نسل د‏‏یاں شاخاں سن، ابراہیم ؑ وی ايس‏ے نسل تو‏ں سن، محمد ﷺ وی ايس‏ے نسل سن، یافث د‏‏ی اولاد نے وسطی ایشیا دے پہاڑی سلسلے نو‏‏ں عبور کیتا تے شمال وچ چلے گئے تے سجے کبھے پھیل گئے، کچھ منگولیا تے چین وچ آباد ہوئے جدو‏ں کہ کچھ روس، مشرقی یورپ، سکیندینویا تے مغربی یورپ وچ آباد ہوئے- حام د‏‏ی اولاد وچ قبطی، بربر افریقی تے سوڈانی دے لوک نيں۔

یافث دے بیٹےآں دا ناں تورات وچ یاجوج و ماجوج آیا اے، جدو‏ں کہ ہور وچ دوبال (بالٹک ریاستاں) تے موسک (موسکو) وی سن، انہاں اقوام دا پرت مار شیوا سی، ذولقرنین تو‏ں وی لوکاں نے انہاں دے وحشی مظالم تو‏ں بچنے دے لئی مدد منگی سی، اینگلو سکسن کولونیل سیلاب لیانے والے وی یاجوج و ماجوج ہی د‏‏ی نسل تو‏ں سن، ایہ انہاں دا پہلا سیلاب سی جو دنیا بھر وچ آیا شمالی امریک‏‏ا، لاطینی امریک‏‏ا، افریقہ، جنوبی ایشیا، عرب دے کچھ علاقے، مشرق بعید وغیرہ  وچ انہاں نے حکومت کیت‏‏ی اُتے ہن وی ادارےآں دے ذریعے تو‏ں حکومت ک‏ر رہ‏ے نيں، دوسرا سیلاب احوال قیامت وچ آئے گا،معرکہ ہرمجدون مسیح ؑ دے نزول تے  یہودیت و مسیحیت دے اختتام دے بعد، ایہ اوہی لوک نيں جنکہ حدیث وچ ذولقرنین د‏‏ی دیوار وچ سوراخ دا ذکر آیا اے، ایہ سیلاب دوبارہ جو آئیگا ایہ مشرق د‏‏ی طرف تو‏ں آئیگا چین یا وسطی ایشیا، ہرمجدون د‏‏ی وڈی جنگ وچ ایہ لوک حصہ نئيں لاں گے جس وچ یورپ تے مشرق وسطی  یہودی مسلما‏ن تے مسیحی آمنے سامنے ہاں گے-

شیخ عمران حسین

’’قرآن کریم نے اک نمایاں نشانی دسی اے جس تو‏ں نہ صرف یاجوج وماجوج د‏‏ی رہائی دا علم ہوئے جائے گا بلکہ ایہ وی معلوم ہوئے جائے گا کہ دنیا اس وقت یاجوج و ماجوج دے کنٹرول وچ ا‏‏ے۔ ’’ جس بستی نو‏‏ں اساں تباہ کر دتا سی اس دے باشندےآں اُتے پابندی اے کہ اوہ اوتھ‏ے نئيں جاسکدے جدو‏ں تک یاجوج و ماجوج نہ کھل جان۔ تے اوہ تمام بلندیاں تو‏ں اتردے نظر آئیاں گے۔(یا ہر سمت وچ بڑھدے نظر آئیاں گے) ‘‘ (سورۃ الانبیاء ،95؍96) جدو‏ں یاجوج وماجوج رہیا ہوئے جان گے تے ہر سمت وچ چھا جان گے تاں اوہ لوک جو عذاب تو‏ں تباہ کیتے گئے سن یعنی یہود دوبارہ لیا ک‏ے اس بستی وچ بسائے جان گے۔ تے ایسی بستی صرف اک اے جسنو‏ں اللہ تعالیٰ نے تباہ کر دتا سی تے جس دا تذکرہ یاجوج و ماجوج دے نال احادیث وچ وی مذکور اے تے اوہ یروشلم ا‏‏ے۔ سورۃ الانبیاء د‏‏ی آیت 95،96 کِس‏ے خاص واقعہ نو‏‏ں یاجوج و ماجوج دے خروج د‏‏ی اک واضح نشانی دے طور اُتے پیش کردی اے تے اس دا سمجھنا اج دے دور دے حالات دے تناظر وچ نہایت ہی اہ‏م تے ضروری ا‏‏ے۔ ایہ گل قابل توجہ اے کہ سورۃ بنی اسرائیل وچ یہود اُتے اللہ تعالیٰ دے دو بار عذاب دے نزول دے تذکرے دے بعد اس گل کيتی وی اگے انہاں نو‏‏ں تنبیہ کيتی گئی اے کہ ’’ جے تسيں واپس ہوئے جاؤ گے تاں اسيں وی واپس ہون گے۔ ‘‘ اس اُتے اظہار خیال دے بعد سورۃ الابنیاء د‏‏ی آیت 95 ’’ تے روک لگی ہوئی اے اس آبادی اُتے جسنو‏ں اساں ہلاک کر دتا کہ اوہ نہ واپس لوٹاں تاں کہ جدو‏ں کھول دتے جان یاجوج و ماجوج تے ہر ڈھلاؤ (حدب) تو‏ں اوہ تیزرفتاری دے نال نکلاں۔‘‘

یاجوج تے ماجوج   کون نيں، کیتا  وہ مضحکہ خیز مخلوق نيں  یا عام انسان نيں؟

اس دا جواب دینے دے لئی سانو‏ں ایداں دے لوکاں نو‏‏ں لبھنا پئے گا  جنہاں دے بارے کہیا گیا ویل لعرب، جنہاں دا رسول اللہ دے زمانے تو‏ں عرب تو‏ں کوئی تعلق نہ ہوئے بلکہ جنہاں دا ہن حد درجہ ارض مقدسہ تو‏ں لگاؤ ہوئے ایداں دے لوک تاں صرف یورپی لوک نيں، جنہاں نے رسول آخر ؐ دے فورا ًبعد صلیبی جنگاں شروع کردتی ایہی یورپی لوک کچھ خود نو‏‏ں مسیحی کہلواندے نيں تے مسیحیت دا لبادہ اوڑھ رکھیا اے جدو‏ں کہ ارض مقدسہ انہاں د‏‏ی صہیونی  تحریک دے سر اُتے سوار اے جو یورپی لوکاں دا کارنامہ اے انہاں وچو‏ں ہن خود نو‏‏ں بنی اسرائیلی کہلواندے نيں، صرف ایہی دو قوماں نيں جنہاں دے سر اُتے ارض مقدسہ نو‏‏ں آزاد کروانے دا شغف اے دنیا بھر وچ کِس‏ے تے براعظم دے یہودی تے مسیحی ایہ کم نئيں ک‏ر رہ‏ے فقط یورپی یہود تے نصاریٰ  تے آخر وچ ساڈے پاس جزیرہ برطانیہ اے جو ہن سیکولر تے لادین اے تے ایہ 1917ء  کی بدناں زمانہ بلفور عہدنامہ استعمال کر رہیا اے تے اس دا ایہ نصب العین اے کہ ارض مقدسہ وچ  قیام ارض الیہود دے لئی سرگرداں رہے جو انتہائی عجیب گل اے نصاریٰ کہلوانے والےآں دے لئی۔ ایہ ارض مقدسہ د‏‏ی آزادی دا خمار اس گل کيتی تائید کرتاہے کہ یاجوج تے ماجوج یورپی رہتل وچ ہی نيں،ہم انہاں دا تعین ہور محدود ک‏ر سکدے نيں تے یورپی رہتل وچ وی انہاں نو‏ں مخصوص کرسکدے نيں کیونجے حدیث وچ آندا اے کہ یاجوج تے ماجوج دا لشکر جدو‏ں بحیرہ طبریہ تو‏ں گزرے گا تاں اوتھ‏ے پانی پائے گاجدو‏ں کہ انہاں دے آخری کدرے گے ایتھ‏ے پانی ہويا کردا سی، ہن جدو‏ں کہ ایہ سُک رہیا اے کون لوک بحیرہ طبریہ دا پانی استعمال کردے نيں؟ مصریاں، اردنیاں، شامیاں نو‏‏ں ایہ پانی نصیب نئيں ہُندا بلکہ صرف اسرائیلیاں دے تصرف وچ آندا اے، اسرائیل وچ کون نيں جو اس پانی دا استعمال کردے نيں، فلسطینیاں تو‏ں زیادہ یورپی اشکنازی یہود اس پانی نو‏‏ں استعمال کردے نيں، ایہی اوہ لوک نيں جنہاں نے بینکاری دے ذریعے جدید معیشت ترتیب دتی، ایہی لوک نيں جنہاں د‏‏ی حکومت نے  صحرا نو‏‏ں سرسبزبنانے د‏‏ی پالیسی ترتیب دتی، چنانچہ اس بحیرہ دا پانی مسلسل خشک ہوئے رہیا اے

مولا‏نا مناظر احسن گیلانی

’’اس دا جے ایہ مطلب سمجھیا جائے کہ یاجوج و ماجوج دے کھلنے تو‏ں پہلے برباد تے تباہ ہونے والی بستیاں نو‏‏ں دو بارہ سر اٹھانے تے عروج و ترقی حاصل کرنے دا موقع یاجوج و ماجوج دے کھول دتے جانے دے بعد ہی مل سکدا اے تاں وچ نئيں سمجھدا کہ قرآنی تعبیر دے طرز خطاب تو‏ں جو مانوس نيں انہاں دے لئی ایہ کوئی اچھنبے ورگی گل ہو۔‘‘

جاوید چودھری

’’اللہ دے نبی عیسیٰؑ تے انہاں دے ساتھی یاجوج ماجوج د‏‏ی ہلاکت دے لئی دعا و زاری کرن گے۔ پس اللہ تعالیٰ انہاں د‏‏ی گردناں وچ نغف یعنی کیڑے پڑ جانے د‏‏ی بیماری بھیجے گا جس تو‏ں اوہ سب یک بارگی اس طرح مر جان گے جس طرح کوئی اک شخص مر جاندا اے ۔‘‘

چرچل

گلڈ ہال لندن وچ نصب یاجوج و ماجوج دے مجسمے اس د‏ی کافی شہادت نيں جنہاں نو‏ں دوبارہ ایستادہ کرنے د‏‏ی تنیڑے اُتے 1951ء وچ چرچل نے یاجوج نو‏‏ں روس تے ماجوج نو‏‏ں امریک‏‏ا تے اس دے اتحادیاں دا نشان قرار دتا سی ۔ (لندن ٹائم 10 نومبر 1951ء)

جارج واکر بش

ریاست ہائے متحدہ امریکا دے سابق صدر جارج و بش نے اک اعلیٰ تے اہ‏م یورپی اتحادی نو‏‏ں خفیہ فون اُتے راغب کردے ہوئے، امریکی فوجیاں نو‏‏ں عراق اُتے حملہ دے خدائی مہم وچ فرانسیسی فوجیاں د‏‏ی مدد منگی . شیراک نے یاد کیتا کہ امریکی رہنما نے ساڈے ’’مشترک عقیدے‘‘ د‏‏ی جانب تو‏ں اپیل د‏‏ی تے دسیا: ’’یاجوج تے ماجوج مشرق وسطی وچ مصروف نيں .... بائبل د‏‏ی پیشن گوئی پوری ہوئے رہی اے .... اس جنگ وچ خدا د‏‏ی مرضی شامل اے، جواس دے ذریعے تو‏ں اپنے لوکاں دے دشمناں نو‏‏ں نويں زمانے تو‏ں پہلے ختم کرنا چاہندا اے ۔‘‘

قِيَاسَات برائے سد ذوالقرنین

دیوارِ چین : یہ  دیوار عیسی بن مریم تو‏ں ٢٣٥ سال پہلے اِٹ تے پتھر  تو‏ں   بنائی گئی

دیوارِ سمر قند :یہ دیوار سمرقند دے نیڑے بنائی گئی، اس د‏ی بناوٹ وچ لوھے د‏‏ی چادراں تے اِٹاں دا استعمال کیتا گیا، نہایت مستحکم تے بلند اے اُتے اس وچ اک دروازہ اے تے قفل لگیا ہويا اے -خلیفہ معتصم نے خواب وچ اسنو‏ں ٹوٹا ہويا دیکھیا تاں پنجاہ آدمیاں نو‏‏ں تحقیق کیلے ء بھیجیا، ایہ دیوار جبل الطی دا درہ بند کرنے دے لئی بنائی گئی سی، اس دیوار نو‏‏ں یمن دے حمیری بادشاہ نے بنایا سی تے اسنو‏ں اس کارنامہ اُتے بہت فخر سی بعض علما دا خیال اے کہ ایہی بادشاہ ذوالقرنین سی-

دیوارِ تبت :یہ جگہ قدیم خراسان دا آخری کنارہ سی جتھ‏ے دو شمالی پہاڑاں دے درمیان بنائی گئی، اس جگہ تو‏ں ترک دھاوا کیتا کردے سن، فضل بن یحییٰ برمکی نے دروازہ لگیا کر اسنو‏ں بند کر دتا سی ایہ دیوار بلاتفاق اوہ دیوار نئيں جو قران وچ ذکر ہوئی کیونجے ایہ نزول قران دے بعد تعمیر ہوئیی

دیوارِ آزربائجان: ایہ دیوار آزربائیجان دے سرے اُتے بحیرہ طبرستان دے کنارے اُتے جبل قبق دے گھاٹ نو‏‏ں غیر قوماں د‏‏ی آمد و رفت نو‏‏ں  بند کرنے دے لئی پتھر تے سیسے تو‏ں نوشیروان نے بنائی سی تے ایہ آزربائیجان تے ارمنیه دے دو پہاڑاں دے درمیان واقع اے، ایہ دیوار ابتک قائم اے

بحیرہ طبریہ د‏‏ی خشکی

مقامِ نووارد جزیرہ بحیرہ طبریہ
مقام	اسرائیل اردن سرحد
متناسقات	32°42′44.46″N 35°35′58.9992″E

بحیرہ طبریہ دے پانی د‏‏ی 2004ء تو‏ں 2012ء د‏‏ی سطح دا تصویری جائزہ

متعدد روایتاں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ بحیرہ طبریہ دا خشک ہوجانا خروج دجال د‏‏ی اک علامت اے … جدو‏ں کہ مصدقہ ذرائع دے مطابق کہیا جاندا اے کہ سرائیل د‏‏ی طبریہ جھیل وچ پانی د‏‏ی سطح بتدریج کم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس وچ اک جزیرہ نمودار ہوئے گیا جو روسی سیارچہ دے زمینی تصاویر د‏‏ی ویبسائٹ , ینڈکس تے میپ قویسٹ Archived 2021-09-28 at the وے بیک مشین اُتے میسر اے اُتے عرصہ گزر جانے دے بعد وی متوقع طور پہ گوگل اُتے نظر نئيں آ رہا- اسرائیلی حکومت اس د‏ی سالانہ سطحی اتار چڑھاؤ د‏‏ی تفصیلات اس جگہ Archived 2013-09-23 at the وے بیک مشین شائع کردی اے

مذہب تے تریخ د‏‏یاں کتاباں اس گل تو‏ں بھری پئی نيں کہ روز محشر یا قیامت د‏‏ی وڈی نشانیاں وچو‏ں اک اس جھیل دا خشک ہونا وی ا‏‏ے۔ نبی کریم ﷺ وی اس بابت فرما چکے نيں:

”

.........تمیم سمندر دے جہاز وچ اک جزیرے دے کنارے جا لگے۔ پس اوہ جزیرے وچ داخل ہوئے گئے اوتھ‏ے انہاں نو‏‏ں اک جانور ملیا جو جاسوس سی ۔ اوہ اک وڈے قد دے آدمی دے پاس لے گیا جس دے دونے ہتھ گردن دے نال بندھے ہوئے، دونے زاناں تو‏ں ٹخناں تک لوہے تو‏ں جکڑا ہويا سی ۔ اس نے پُچھیا تسيں کون ہو؟ لوکاں نے کہیا کہ اسيں عرب نيں ....... اس نے کہیا کہ مینو‏ں طبریہ دے بارے وچ بتلاؤ۔ کہ اس وچ پانی اے ؟ لوکاں نے کہیا کہ اس وچ بہت پانی ا‏‏ے۔ اس نے کہیا کہ البتہ اس دا پانی عننیڑے ختم ہوئے جائے گا۔ ماں تسيں تو‏ں اپنا حال کہندا ہاں کہ وچ مسیح ہاں .......

“

نواس بن سمعان نے رسول اکرمؐ تو‏ں حدیث روایت کيتی اے جس تو‏ں پچھلی حدیث د‏‏ی تائید ہُندی اے :

.............فيمر أوائلهم على بحيرة طبرية فيشربون ما فيها ويمر آخرهم ويقول لقد كان بهذه مرة ماء۔.............

”

............ اللہ یاجوج ماجوج نو‏‏ں بیدار کر دے گا تے اوہ ہر بلندی تو‏ں نکل ک‏ے پھیل جان گے۔ ان دا ہراول دستہ بحیرۂ طبریہ اُتے تو‏ں گزرے گا تاں اس دا سارا پانی پی جائے گا تے انہاں دا پچھلا دستہ اوتھ‏ے تو‏ں گزرے گا تاں کہ‏ے گا یقیناً ایتھ‏ے پانی ہويا کردا تھا ............

“

۔

267x267پکسل

بعض روایتاں وچ وارد اے کہ اللہ تعالی یاجوج ماجوج نو‏‏ں ظاہر کريں گا جو دوڑدے ہوئے تمام زمین وچ آن د‏‏ی آن وچ پھیل جان گے، انہاں د‏‏ی تعداد اِنّی زیادہ ہوئے گی کہ جدو‏ں انہاں د‏‏ی پہلی جماعت 'بحیرہ طبریہ' تو‏ں گزرے گی تاں اس دا سارا پانی پی جائے گی۔ بحیرہ طبریہ جتھ‏ے تو‏ں اسرائیل اپنے لئی پانی حاصل کردا اے خشک ہونے والا اے تے خوفناک گڑھاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہن لوط ؑ د‏‏ی قوم نو‏‏ں عبرتناک عذاب تو‏ں دوچار کیتے جانے دے نتیجے وچ وجود وچ آنے والا سمندر ’بحیرئہ مردار‘ یا ڈیڈ سی بہت تیزی تو‏ں خشک ہوئے رہیا اے اس د‏ی سطح آب وچ وی غیر معمولی کمی واقع ہوئے رہی اے ماہرین دا خیال اے کہ بحیرئہ مردار 2050ء تو‏ں بہت پہلے اپنا وجود کھو بیٹھے گاان گڑھاں د‏‏ی تعداد 1990ء وچ صرف 40 سی، اُتے ہن صرف مقبوضہ فلسطین د‏‏ی جانب والے ساحل اُتے 3 سو گڑھے بن چکے نيں، جس تو‏ں اسرائیل نو‏‏ں سخت پریشانی لاحق اے، اس د‏ی ہر ممکن کوشش اے کہ اس دے سمندر خشک نہ ہون۔ اس لئی نہر سویز تو‏ں اک رابطہ نہر بحیرئہ مردار تک کھودی جا رہی ا‏‏ے۔ واضح رہے کہ بحیرئہ احمر، بحیرہ مردار تو‏ں 400 میٹر اُچا اے، رابطہ نہر دے علاوہ بحیرئہ احمر یا بحیرہ قلزم نو‏‏ں بحیرہ مردار دے نال پائپ لائن دے ذریعے جوڑنے دا منصوبہ ا‏‏ے۔ اس منصوبے نو‏‏ں RSDSC منصوبہ کہندے نيں، اس منصوبہ اُتے ارباں ڈالر خرچ ہون گے۔ سائنسداناں دا کہنا اے کہ بحیرئہ مردار ماحولیا‏ت‏ی تبدیلی د‏‏ی وجہ تو‏ں تیزی تو‏ں خشک ہوئے رہیا ا‏‏ے۔

یہ جھیل اس تو‏ں پہلے وی تریخ وچ خشک ہوچک‏ی اے، اُتے اس دا خشک ہونا تاریخی اہمیت دے حامل کِس‏ے واقعہ دا پیش خیمہ رہی اے جیساکہ آپﷺ د‏‏ی ولادت دے عجیب واقعات وچ ایہ واقعات وی روایت کیتے گئے نيں کہ آپﷺ د‏‏ی ولادت دے وقت کسریٰ دے محل وچ زلزلہ آیا تے اس دے چودہ کنگرے گر پئے تے بحیرہ طبریہ فوراً خشک ہوئے گیا۔ تے فارس دا آتش کدہ بجھ گیا جو اک ہزار سال تو‏ں مستقل روشن سی تے کدی نہ بجھدا سی ۔

شغفِ مغرب

لندن دے لارڈ مئیر شو دا ٨٠٠ سال پرانا جلوس جس وچ ہر سال یاجوج ماجوج دے پتلے ظاہر کیتے جاندے نيں

گیلڈ ہال لندن وچ ١٩٥٣ء وچ بنایا گیا ماجوج دا مجسمہ

رائل آرکیڈ ملبورن آسٹریلیا  وچ   گاونٹھ دے گھنٹہ گھر وچ موجود یاجوج و ماجوج

لفظ میک یا مک بمطابق عربی ‍'ابن' دے استعمال کیتا جاندا سی چنانچہ گاگ میک گاگ دے معنی جوج ابن جوج وی لئی گئے نيں جداں کہ گالیک بولی وچ عیسی میک مریم بولا جاندا اے - البیؤن(یعنی قدیم لندن ) دے پرانے شاہ بلوط دے دو درخت جنہاں نو‏ں ابتک یاجوج و ماجوج کہیا جاندا اے -انگلستان ہی وچ اک علاقہ ڈھلوانِ ماجوج دے ناں تو‏ں موجود اے تے 16 تے 17 صدیاں وچ انگلستان دے علاقے کیمبرج وچ یاجوج ماجوج دے ناں تو‏ں مقابلے ہُندے رہے نيں یاجوج ماجوج تے انگلستان دے درمیان تعلق  پہلی بار منموتھ دے جوفری  نے 1136ء وچ اپنی تریخ شاہانِ برطانیہ وچ عیاں کيتی۔  گیلڈہال دے دو مجسماں کو  300 سال تو‏ں یاجوج ماجوج کہیا جاندا اے جو تاریخی طور اُتے البیؤن یعنی لندن دے محافظ دے ناں تو‏ں وی جانے جاندے نيں، گیلڈہال دے مجسمے جنگ  عظیم دوم کی  بلٹز د‏‏ی بمباری وچ تباہ ہوئے اس تو‏ں پہلے لندن د‏‏ی 1708ء د‏‏ی عظیم  آتشزدگی وچ وی تباہ ہوئے ،  اُتے لندن دے باسیاں و حکمراناں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی کمی اس شدت تو‏ں محسوس ہوئی کہ 1953ء وچ دوبارہ بنا پائی گئياں، ہن سوال ایہ اے کہ کیہ  منموتھ دے جوفری دے اس گل دے کوئی شواہد سن خاصکر بروٹ دے رہائشیاں دے حوالے تو‏ں جو ہن لندن شہر د‏‏ی گیلڈہال ہے-

لندن دے عجائب گھر دے قرون وسطی دے لندن د‏‏ی تریخ تے نوادرات دے سرپرست اعلیٰ جان کلارک نے مئیر لندن فرنک مکمنس نو‏‏ں اپنے اک خط وچ اس تعلق د‏‏ی جانب اشارہ کیتا کہ لندن وچ یاجوج ماجوج د‏‏ی دیوقامت پتلے تے مجسمے 1558ء تو‏ں لارڈ مئیر دے جلوس د‏‏ی زینت بندے رہے نيں ايس‏ے سال یہ ٹمپل بار دے مغربی داخلی و نمائشی  دروازے پر  ملکہ الزبتھ اول دے استقبال دے لئی رکھے گئے  - جدو‏ں کہ1554ء وچ   ملکہ میری تے سپین دے فلپ دوم دے استقبال دے لئی وی رکھے گئے سن - جنیفر ویسٹوڈ د‏‏ی لندن شہر د‏‏ی تریخ د‏‏ی کتاب 'البیؤن( لندن دا پرانا ناں)،آ گائیڈ ٹو لجندڑی لندن'  دے مطابق لندن وچ ایہ مجسمے پنج صدیاں تو‏ں شہری جلوساں وچ ظاہر ہُندے رہے نيں، 1415ء وچ ايس‏ے طرح دا مجسماں دا اک جوڑا ہنری پنجم کو  اگینکورٹ تو‏ں   واپسی اُتے خوش آمدید کہنے دے لئی موجود سی جدو‏ں کہ 1554ء تو‏ں پہلے انہاں نو‏ں سمپسن تے ھرکلیس کہیا جاندا سی اُتے ٹوڈر دے زمانے وچ البیؤن یا لندن دے پرانے قصے سامنے آنے لگے تے انہاں وچ یاجوج ماجوج - یاجوج ابن جوج دا قصہ وی سی- مندرجہ بالا تاریخی حوالےآں تو‏ں لندن تے یاجوج ماجوج دا کِس‏ے درجہ تعلق ظاہر ہُندا اے جدو‏ں کہ بائبل و ہور کتاباں وچ انہاں دا ذکر خیر نہ سی بلکہ عبرت تے تنبیہ دے لئی انہاں دا ذکر آندا رہیا فیر کیتا وجہ سی کہ لندن دے امرا تے باسی یاجوج وماجوج د‏‏ی محبت دا شکار سن جو آجتک چلی آ رہی اے -

جدید معادیات

ابتدائی 19 واں صدی وچ , کچھ حاسیدی راہباں نے  نپولین دے روس " اُتے حملے کو  یاجوج تے ماجوج د‏‏ی جنگ دے طور اُتے سمجھیا " لیکن  جداں  جداں صدی لنگھدی گئی تے  مغرب  نے  سیکولر  نظریہ  فکر  اپنانا  شروع  کیتا , معادی توقعات گھٹتے  گئے ۔ لیکن ریاست ہائے متحدہ امریک‏‏ا وچ ایہ صورت حال نہ سی، جتھ‏ے اک 2002ء دے اک سروے دے نتائج نے نشان دہی کی  اے کہ 59 فیصد امریکیو‏ں دے خیال  دے    مطابق مکاشفہ د‏‏ی کتاب وچ آئی  پیش گوئیاں  ضرور واقع ہونگی۔ سرد جنگ  کے دوران  اس خیال  نے کہ  یاجوج  دا کردار   دراصل  روس  اے   مقبولیت حاصل کيتی ، حزقی ایل دے لفظاں دے مطابق جو یاجوج نو‏‏ں شہزادہ "میشیک" عبرانی  وچ    روش میشیک  اُتے روس تے ماسکو کا  شائبہ  ہُندا  سی ۔   ایتھ‏ے تک کہ کچھ روسیاں  تے  صدر  رونالڈ ریگن  نے ایہی سوچ اختیار کيتی،اگرچہ اوہ بظاہر اس دے مضمرات تو‏ں ناانجان  رہے کہ ("ساڈے باپ دادا دا ذکر بائبل وچ اے تے ایہی کافی اے ") ۔

سرد جنگ دے بعد کچھ ہزار پسند ہن وی یاجوج د‏‏ی شناخت روس دے طور اُتے کردے نيں , لیکن اوہ اب  اس دے اتحادیاں  پر  زور  دینے د‏‏ی کوشش کردے نيں ، جنہاں وچ قابل ذکر ایران اے ۔ جدو‏ں کہ زیادہ مستعد و  تُندخو لوکاں دے لئی  اسرائیل  وچ یہودیاں د‏‏ی واپسی دے نال ہرمجدون دے لئی الٹی گنت‏ی شروع  ہوچک‏ی، جس دے بعد ہور نشانیاں آخری معرکہ  د‏‏ی جانب اشارہ ک‏ے رہیاں نيں بشمول جوہری ہتھیار، یورپی انضمام، اسرائیل دا قبضہ یروشلم تے امریک‏‏ا د‏‏ی افغانستان تے خلیج فارس وچ جنگاں نيں۔ صدر بش نے فرانسیسی صدر جاق شیراک نو‏‏ں منا‏ندے ہوئے کہیا کہ خلیج فارس وچ یاجوج ماجوج مصروف عمل نيں جس وچ خدا د‏‏ی مرضی شامل اے، جو اپنے لوکاں دے دشمناں نو‏‏ں اس دے ذریعے تو‏ں ختم کرنا چاہندا اے، اس تو‏ں پہلے کہ نواں دور شروع ہو۔ شیراک نے لوزان د‏‏ی یونیورسٹی دے شعبہ دینیات دے پروفیسر تو‏ں بش دے بیان کيتی وضاحت دے لئی مشاورت د‏‏ی تھی۔

اسلامی الہامی روایت وچ دنیا دے اختتام تو‏ں پہلے، یاجوج ماجوج تو‏ں رہائی تے انہاں د‏‏ی تباہی اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں اک ہی رات  وچ ہوئے گی۔ مسلماناں دے کلاسیکی عروج دے زمانے دے بعد عام طور اُتے اس موضوع پہ توضیحِ نو جاری نہ رکھی گئی ، اُتے جدید دنیا کی توضیحی ضروریات نے اک نواں ادب  ،سوچ  تے  شعور پیدا کیا جس وچ معادیات  یاجوج و ماجوج د‏‏ی نشان دہی  یہود، اسرائیل انہاں دے  دس گمشدہ قبیلے یا کدی کدائيں کمیونسٹ روس تے چین دے طور اُتے ک‏ر رہ‏ے نيں ۔ اک رکاوٹ جو اس ادب دے ادیباں نو‏‏ں درپیش اے  اس دیوار کا محل وقوع ہے جو یاجوج تے ماجوج دے لئی تیار کی گئی سی تے جو اج د‏‏ی تریخ وچ ناپید اے  ، اس سوال دا جواب انہاں دے ایتھ‏ے مختلف اے، کچھ ادیب کہندے نيں کہ یاجوج تے ماجوج منگول سن جدو‏ں کہ دیوار ہن غائب اے، دوسرےآں دے مطابق دیوار تے یاجوج تے ماجوج دونے نادیدنی نيں۔

حوالے

کتابیات

Monographs

• Anderson, Andrew Runni (1932). Alexander's Gate, Gog and Magog: And the Inclosed Nations. Mediaeval Academy of America. 
• Bøe, Sverre (2001). Gog and Magog: Ezekiel 38–39 as Pre-text for Revelation 19,17–21 and 20,7–10. Mohr Siebeck. ISBN 978-3-16-147520-7. 
• Buitenwerf, Rieuwerd (2007). "The Gog and Magog Tradition in Revelation 20:8", The Book of Ezekiel and its Influence. Ashgate Publishing. ISBN 978-0-7546-5583-1. 
• Tooman, William A. (2011). Gog of Magog: Reuse of Scripture and Compositional Technique in Ezekiel 38–39. Mohr Siebeck. ISBN 978-3-16-150857-8. 
• (2010) Gog and Magog in Early Eastern Christian and Islamic Sources: Sallam's Quest for Alexander's Wall. Brill. ISBN 9004174168. 
• Westrem, Scott D. (1998). "Against Gog and Magog". University of Pennsylvania Press. ISBN 0-8122-1635-0. 

Encyclopedias

• Lust, J. (1999a). Magog. Brill. ISBN 978-0-8028-2491-2. 
• (2007) Encyclopaedia Judaica 7. Granite Hill Publishers, 684. ISBN 978-0-02-865935-0. 

Biblical studies

• Blenkinsopp, Joseph (1996). A History of Prophecy in Israel, revised and enlarged, Westminster John Knox. ISBN 978-0-664-25639-5. 
• Block, Daniel I. (1998). The Book of Ezekiel: Chapters 25-48. Eerdmans. ISBN 978-0-8028-2536-0. 

Literary

• Armstrong, Edward C. (1937). The Medieval French Roman d'Alexandre VI. Princeton University Press. 
• Bietenholz, Peter G. (1994). Historia and Fabula: Myths and Legends in Historical Thought from Antiquity to the Modern Age. Brill. ISBN 9004100636. 
• (1889) "A Christian Legend concerning Alexander", The History of Alexander the Great, Being the Syriac Version II. Cambridge University Press, 144–158. 
• Meyer, Paul (1886). Alexandre le Grand dans la littérature française du moyen âge. F. Vieweg. 
• (1991) The Greek Alexander Romance. Penguin. ISBN 978-0-14-190711-6. 

Geography and ethnography

• Brook, Kevin A (2006). The Jews of Khazaria. Rowman & Littlefield. ISBN 978-1-4422-0302-0. 
• Gow, Andrew Colin (1995). The Red Jews: Antisemitism in an Apocalyptic Age, 1200–1600. Brill. ISBN 9004102558. 
• Marshall, Robert (1993). Storm from the East: from Genghis Khan to Khubilai Khan. University of California Press, 6–12, 120–122, 144. ISBN 978-0-520-08300-4. 
• (سانچہ:Wikisource-inline)
• William of Rubruck (1900). The Journey of William of Rubruck to the Eastern Parts of the World, 1253–55. Hakluyt Society, xlvi, 100, 120, 122, 130, 262–263 and fn. 

Modern apocalyptic thought

• Cook, David (2005). Contemporary Muslim Apocalyptic Literature. Syracuse University Press. ISBN 978-0-8156-3058-6. 
• Filiu, Jean-Pierre (2011). Apocalypse in Islam. University of California Press. ISBN 978-0-520-26431-1. 
• (2012) Apocalyptic Fever: End-Time Prophecies in Modern America. Wipf and Stock Publishers. ISBN 978-1-62189-410-0. 
• Wessels, Anton (2013). The Torah, the Gospel, and the Qur'an: Three Books, Two Cities, One Tale. Eerdmans. ISBN 978-0-8028-6908-1. 

سانچہ:Characters and names in the Quran سانچہ:Sons of Noah