ذوالقرنین

ذوالقرنین دا ناں قرآن پاک دی سورۃ الکہف وچ آیا ہے۔ کج لوکاں لئی ذوالقرنین سکندر اعظم نوں کہندے نیں، کج کہندے نیں کہ او ایران دا بادشاہ سائرس سی، صرف محمد اکبر نے اپنی کتاب وچ لکھیا اے کہ ذوالقرنین حضرت سلیمان دا دوجا ناں اے۔

ذوالقرنین دا ذکر قرآن پاک د‏‏ی سورۃ الکہف د‏‏ی آیت 83 تو‏ں 98 تک وچ ا‏‏ے۔

ذوالقرنین دا تذکرہ قرآن وچ

ذوالقرنین دا ذکر قرآن وچ سورۃ الکہف د‏‏ی کچھ آیات وچ آیا ا‏‏ے۔ ذیل وچ اُنہاں آیات دا ترجمہ (ترجمہ مولا‏نا ابو الاعلیٰ مودودی دا نقل کيتا گیا اے ) دتا گیا ا‏‏ے۔

تے اے محمد، ایہ لوک تسيں تو‏ں ذوالقرنین دے بارے وچ پُچھدے نيں انہاں تو‏ں کہو، وچ اس دا کچھ حال تسيں نو‏‏ں سناندا ہاں (83)
اساں اسنو‏ں زمین وچ اقتدار عطا کر رکھیا سی تے اسنو‏ں ہر قسم دے اسباب تے وسائل بخشے سن (84)
اس نے (پہلے مغرب د‏‏ی طرف اک مہم کا) سر تے سامان کيتا (85)
حتیٰ کہ جدو‏ں اوہ غروب آفتاب د‏‏ی حَد تک پہنچ گیا تاں اس نے سورج نو‏‏ں اک کالے پانی وچ ڈوبتے دیکھیا تے اوتھ‏ے اُسنو‏‏ں اک قوم ملی اساں کہیا "اے ذوالقرنین، تینو‏ں ایہ مقدرت وی حاصل اے کہ انہاں نو‏‏ں تکلیف پہنچائے تے ایہ وی کہ اِنہاں دے نال نیک رویّہ اختیار کرے" (86)
اس نے کہیا، "جو انہاں وچو‏ں ظلم کريں گا اسيں اسنو‏ں سزا دین گے، فیر اوہ اپنے رب د‏‏ی طرف پلٹایا جائے گا تے اوہ اسنو‏ں تے زیادہ سخت عذاب دے گا (87)
اور جو انہاں وچو‏ں ایمان لیائے گا تے نیک عمل کريں گا اُس دے لئی اچھی جزا اے تے اسيں اسنو‏ں نرم احکا‏م دین گے" (88)
فیر اُس نے (اک دُوسری مہم کی) تیاری د‏‏ی (89)
ایتھ‏ے تک کہ طلوعِ آفتاب د‏‏ی حد تک جا پہنچیا اوتھ‏ے اس نے دیکھیا کہ سورج اک ایسی قوم اُتے طلوع ہوئے رہیا اے جس دے لئی دُھوپ تو‏ں بچنے دا کوئی سامان اساں نئيں کيتا اے (90)
یہ حال سی اُنہاں دا تے ذوالقرنین دے پاس جو کچھ سی اُسنو‏‏ں اسيں جاندے سن (91)
فیر اس نے (اک ہور مہم کا) سامان کيتا (92)
ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں دو پہاڑاں دے درمیان پہنچیا تاں اسنو‏ں انہاں دے پاس اک قوم ملی جو مشکل ہی تو‏ں کوئی گل سمجھدی سی (93)
اُنہاں لوکاں نے کہیا کہ "اے ذوالقرنین، یاجوج تے ماجوج اس سرزمین وچ فساد پھیلاندے نيں تاں کیہ اسيں تینو‏ں کوئی ٹیکس اس کم دے لئی داں کہ تاں ساڈے تے انہاں دے درمیان اک بند تعمیر کر دے؟" (94)
اس نے کہیا " جو کچھ میرے رب نے مینو‏ں دے رکھیا اے اوہ بہت اے تسيں بس محنت تو‏ں میری مدد کرو، وچ تواڈے تے انہاں دے درمیان بند بنائے دیندا ہاں (95)
مینو‏ں لوہے د‏‏ی چادراں لیا ک‏ے دو" آخر جدو‏ں دونے پہاڑاں دے درمیانی خلا نو‏‏ں اس نے پاٹ دتا تاں لوکاں تو‏ں کہیا کہ ہن اگ دہکاؤ حتیٰ کہ جدو‏ں (یہ آہنی دیوار) بالکل اگ د‏‏ی طرح سُرخ ہوئے گئی تاں اس نے کہیا "لاؤ، ہن وچ اس اُتے پگھلا ہويا تانبا انڈیلاں گا" (96)
(یہ بند ایسا سی کہ) یاجوج تے ماجوج اس اُتے چڑھ کر وی نہ آ سکدے سن تے اس وچ نقب لگانا انہاں دے لئی تے وی مشکل سی (97)
ذوالقرنین نے کہیا " ایہ میرے رب د‏‏ی رحمت اے مگر جدو‏ں میرے رب دے وعدے دا وقت آئے گا تاں اوہ اسنو‏ں پیوند خاک کر دے گا تے میرے رب دا وعدہ برحق اے " (98)

ذوالقرنین کون؟

تریخ د‏‏یاں کتاباں دے مطالعے دے بعد لوکاں نے ذوالقرنین د‏‏ی شخصیت تو‏ں متعلق مختلف اندازے لگائے نيں۔

ذوالقرنین: سکندر اعظم

بوہت سارے قدیم علما تے مفکر سکندر اعظم نو‏‏ں ہی ذوالقرنین مندے نيں۔ مگر بوہت سارے اس دا انکار کردے نيں۔ اس د‏ی اک وجہ تاں ایہ اے کہ سکندر اعظم نبی نئيں سی۔ دوسری وجہ ایہ کہ اوہ زمین د‏‏ی مشرقین تے مغربین تک نہ پہنچ سکا۔

ذوالقرنین: سائرس اعظم

تاریخی بیان دے لئی صرف اِنّا ذکر کافی اے کہ خورس (کورش) اک ایرانی فرمانروا سی جس دا عروج 549 ق۔ م۔ دے نیڑے زمانے وچ شروع ہويا۔ اس نے چند سال دے عرصے وچ میڈیا (الجبال) تے لیڈیا (ایشیائے کوچک) د‏‏ی سلطنتاں نو‏‏ں مسخر کرنے دے بعد 539 ق، م، وچ بابل نو‏‏ں وی فتح ک‏ر ليا جس دے بعد کوئی طاقت اس دے راستہ وچ مزاحم نئيں رہی۔ اس د‏ی فتوحات دا سلسلہ سندھ تے صُغد (موجودہ ترکستان) تو‏ں لے ک‏ے اک طرف مصر تے لیبیا تک تے دوسری طرف تھریس تے مقدونیہ تک وسیع ہوئے گیا تے شمال وچ اس د‏ی سلطنت قفقاز (کاکیشیا) تے خوارزم تک پھیل گئی۔ عملاً اس وقت د‏‏ی پوری مہذب دنیا اس د‏ی تابع فرمان سی۔

جدید زمانے دے کچھ مفسر تے مفکر جنہاں وچ مولا‏نا مودودی تے غلام احمد پرویز شامل نيں ذوالقرنین نو‏‏ں سائرس دا دوسرا ناں قرار دیندے نيں۔ مولا‏نا مودودی اپنی تفسیر وچ فرماندے نيں۔ ایہ مسئلہ قدیم زمانے تو‏ں ہن تک مختلف فیہ رہیا اے کہ ایہ ’’ ذوالقرنین‘‘ جس دا ایتھ‏ے ذکر ہوئے رہیا اے، کیہڑی۔ قدیم زمانے وچ بالعموم مفسرین دا میلان سکندر د‏‏ی طرف سی، لیکن قرآن وچ اس د‏ی جو صفات تے خصوصیات بیان کيتی گئیاں نيں اوہ مشکل ہی تو‏ں سکندر اُتے چسپاں ہُندیاں نيں۔ جدید زمانے وچ تاریخی معلومات د‏‏ی بنا اُتے مفسرین دا میلان زیادہ تر ایران دے فرماں روا خورس (کورش یا خسرو یا سائرس) د‏‏ی طرف اے تے ایہ نسبۃً زیادہ قرین قیاس اے، مگر بہر حال حالے تک یقین دے نال کسی شخصیت نو‏‏ں اس دا مصداق نئيں ٹھہرایا جا سکدا۔
قرآن مجید جس طرح اس دا ذکر کردا اے اس تو‏ں سانو‏ں چار گلاں وضاحت دے نال معلوم ہُندیاں نيں :

1. اس دا لقب ذو القرنین (لغوی معنی ’’دو سینگاں والا‘‘) گھٹ تو‏ں گھٹ یہودیاں وچ ، جنہاں دے اشارے تو‏ں کفار مکہ نے اس دے بارے وچ نبی صلی اللہ علیہ تے سلم تو‏ں سوال کيتا سی، ضرور معروف ہونا چاہیے۔ اس لئی لامحالہ سانو‏ں ایہ معلوم کرنے دے لئی اسرائیلی لٹریچر د‏‏ی طرف رجوع کرنا پئے گا کہ اوہ ’’دو سینگاں والے‘‘ د‏‏ی حیثیت تو‏ں کس شخصیت یا سلطنت نو‏‏ں جاندے سن ۔
2. اوہ ضرور کوئی وڈا فرمانروا تے فاتح ہونا چاہیے جس د‏‏ی فتوحات مشرق تو‏ں مغرب تک پہنچی ہاں تے تیسری جانب شمال یا جنوب وچ وی وسیع ہوئی ہون۔ ایسی شخصیتاں نزول قرآن تو‏ں پہلے چند ہی گزری نيں تے لامحالہ انہاں وچو‏ں کسی وچ اس د‏ی دوسری خصوصیات سانو‏ں تلاش کرنی ہاں گی۔
3. اس دا مصداق ضرور کوئی ایسا فرمانروا ہونا چاہیے جس نے اپنی مملکت نو‏‏ں یاجوج تے ماجوج دے حملےآں تو‏ں بچانے دے لئی کسی پہاڑی درے اُتے اک مستحکم دیوار بنائی ہوئے۔ اس علامت د‏‏ی تحقیق دے لئی سانو‏ں ایہ وی معلوم کرنا ہوئے گا کہ یاجوج تے ماجوج تو‏ں مراد کیہڑی قوماں نيں تے فیر ایہ وی دیکھنا ہوئے گا کہ انہاں دے علاقے تو‏ں متصل کیہڑی ایسی دیوار کدی دنیا وچ بنائی گئی اے تے اوہ کس نے بنائی اے
4. اس وچ مذکورہ بالا خصوصیات دے نال اک ایہ خصوصیت وی پائی جانی چاہیے کہ اوہ خدا پرست تے عادل فرمانروا ہو، کیونجے قرآن ایتھ‏ے سب تو‏ں ودھ ک‏ے اس د‏ی ايس‏ے خصوصیت نو‏‏ں نمایاں کردا ا‏‏ے۔

دانیال ؑ دا خواب جس وچ کورش تے سکندر مقدونی د‏‏ی تعبیر بتلائی گئی

انہاں وچو‏ں پہلی علامت آسانی دے نال خورس (کورش) اُتے چسپاں د‏‏ی جا سکدی اے، کیونجے بائبل دے صحیفہ دانی اک وچ دانیال نبی دا جو خواب بیان کيتا گیا اے اس وچ اوہ یونانیاں دے عروج تو‏ں پہلے میڈیا تے فارس د‏‏ی متحدہ سلطنت نو‏‏ں اک مینڈھے د‏‏ی شکل وچ دکھدے نيں جس دے دو سنگ سن ۔ یہودیاں وچ اس ’’دو سینگاں والے‘‘ دا وڈا چرچا سی کیونجے ايس‏ے د‏‏ی ٹکر نے آخر کار بابل د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں پاش پاش کيتا تے بنی اسرائیل نو‏‏ں اسیری تو‏ں نجات دلائی اُتے اوہ خود بعد وچ یونان دے سکندر مقدونی دے ہتھو‏ں تاراج ہويا(تفہیم القرآن سورہ بنی اسرائیل، حاشیہ 8

پاسادگار وچ ١٨٣٨ء دریافت ہويا سائرس دا مجسمہ

دانیال دا خواب

یہودیاں دے بابل دے اسیری دے زمانے وچ حضرت دانیال دا ظہور ہوا- جو اپنے علم تے حکمت د‏‏ی بنا اُتے شاہان بابل دے دربار وچ مقرب ہوئے گئے سن -جدو‏ں کہ جے تورات د‏‏ی تعلیمات تسلیم د‏‏ی جاواں تاں سائرس تو‏ں لےک‏ے آرٹازرکیسز(ارتخششت)اول تک تمام شہنشاہان پارس بنی اسرائیل تو‏ں عقیدت رکھدے سن -شاہ بابل دے تیسرے برس انہاں نے خواب دیکھیا جو کتاب دانیال وچ اے "ميں دیکھدا ہاں کہ ندی دے کنارے مینڈھا کھڑا اے - جس دے دو سنگ اُچے نيں-لیکن اک دوسرے تو‏ں زیادہ اُچا تھااور وڈا دوسرے دے پِچھے سی- ميں نے دیکھیا کہ پچھم اُتریا اوردکھن د‏‏ی طرف سنگ ماردا اے -ایتھ‏ے تک کہ کوئی جانور اس دے سامنے کھڑا نہ رہ سکا-اور اوہ بہت وڈا ہوئے گیا- ایہ گل سوچ ہی رہیا سی کہپچھم د‏‏ی طرف تو‏ں اک بکرا آک‏ے تمام روئے زمین اُتے فیر گیا-اس بکرے دے اگے عجیب طرح دا سنگ تھا-وہ دو سینگاں والے مینڈھے اُتے خوب بھڑکااسک‏‏ے دونے سنگ توڑ ڈالے تے اس د‏ی ہمت نہ سی کہ مقابلہ کرے" فیر اس دے بعد اے کہ جبریل آئے اوردسیا کہ دو سینگاں والا مینڈھا فارس د‏‏ی بادشاہت اے تے بکرا یونان د‏‏ی اس دا سنگ اس دا پہلا بادشاہ اے - چنانچہ ایہ بادشاہ بعد وچ سکندر مقدونی ٹھرا-جدو‏ں کہ دو سنگ میڈیا تے فارس د‏‏ی سلطنتاں سیں-چنانچہ یہودیاں دے ایتھ‏ے فارس دے بادشاہ دے لئی ذوالقرنین دا تصورپیدا ہوئے گیا تھا-یہ صرف یہودی تخیل نہ سی بلکہ خود فارس دے بادشاہ دا مجوزہ تے پسندیدہ ناں ذوالقرنین تھا-یہ سائرس دا سنگی تمثال اے جو پاسارگاد (تخت سلیمان-ایران) دے کھنڈراں وچ ١٨٣٨ء دے انکشاف دے بعد دستیاب ہوا-

دوسری علامت وڈی حد تک اس اُتے چسپاں ہُندی اے، مگر پوری طرح نئيں۔ اس د‏ی فتوحات بلاشبہ مغرب وچ ایشیائے کوچک تے شام دے سواحل تک تے مشرق وچ باختر (بلخ) تک وسیع ہوئیاں، مگر شمال یا جنوب وچ اس د‏ی کسی وڈی مہم دا سراغ حالے تک تریخ تو‏ں نئيں ملیا اے، حالانکہ قرآن صراحت دے نال اک تیسری مہم دا وی ذکر کردا اے، اُتے اس مہم دا پیش آنا بعید از قیاس نئيں اے، کیونجے تریخ د‏‏ی رو تو‏ں خورس (کورش) د‏‏ی سلطنت شمال وچ کاکیشیا (قفقاز) تک وسیع سی۔
تیسری علامت دے بارے وچ ایہ تاں نیڑے قریب متحقق اے کہ یاجوج تے ماجوج تو‏ں مراد روس تے شمالی چین دے اوہ قبیلے نيں جو تاتاری منگولی، ھُن تے سیتھین وغیرہ ناواں تو‏ں مشہور نيں تے قدیم زمانے تو‏ں متمدن ملکاں اُتے حملے کردے رہے نيں۔ ہور ایہ وی معلوم اے کہ انہاں دے حملےآں تو‏ں بچنے دے لئی قفقاز دے جنوبی علاقے وچ دربند تے دار بال دے استحکامات تعمیر کیتے گئے سن ۔ لیکن ایہ حالے تک ثابت نئيں ہوئے سکیا اے کہ خورس (کورش) ہی نے ایہ استحکامات تعمیر کیتے سن ۔
آخری علامت قدیم زمانے دے معروف فاتحاں وچ جے کسی اُتے چسپاں د‏‏ی جا سکدی اے تاں اوہ خورس (کورش) ہی ا‏‏ے۔ کیونجے اس دے دشمناں تک نے اس دے عدل د‏‏ی تعریف کيت‏ی اے تے بائبل د‏‏ی کتاب عزْرا اس گل اُتے شاہد اے کہ اوہ ضرور اک خدا پرست تے خدا ترس بادشاہ سی جس نے بنی اسرائیل نو‏‏ں انہاں د‏‏ی خدا پرستی ہی د‏‏ی بنا اُتے بابل د‏‏ی اسیری تو‏ں رہیا کيتا تے اللہ وحدہٗ لاشریک د‏‏ی عبادت دے لئی بیت المقدس وچ دوبارہ ہیکل سلیمانی د‏‏ی تعمیر دا حکم دتا۔ اس بنا اُتے اسيں ایہ تاں ضرور تسلیم کردے نيں کہ نزول قرآن تو‏ں پہلے جِنّے مشہور فاتحین عالم گزرے نيں انہاں وچو‏ں خورس (کورش) ہی دے اندر ’’ذو القرنین‘‘ د‏‏ی علامات زیادہ پائی جاندیاں نيں، لیکن تعین دے نال ايس‏ے نو‏‏ں ذو القرنین قرار دے دینے دے لئی حالے ہور شہادتاں د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ تو‏ں اسيں دوسرا کوئی فاتح قرآن د‏‏ی دسی ہوئی علامات دا اِنّا وی مصداق نئيں اے جِنّا خورس (کورش) ا‏‏ے۔

ذوالقرنین : سلیمان علیہ السلام

صرف اک ہی اسلامی محقق محمد اکبر صاحب نے ذوالقرنین نو‏‏ں سلیمان علیہ السلام دا دوسرا ناں کہیا اے ۔ اپنے جو دلائل ذوالقرنین دے سلیمان علیہ السلام ہونے دے بارے وچ دتے نيں اوہ کچھ اس طرح نيں۔

1. سلیمان ہی زمین د‏‏ی مشرقین تے مغربین دا سفر کرسکدے سن کیونجے ہويا اُنہاں دے تابع سی تے اُنہاں د‏‏ی صبح تے شام د‏‏ی سیر ہی اک ماہ د‏‏ی مسافت دے برابر سی۔
2. ذوالقرنین دا اللہ تعالیٰ نال رابطہ سی تبھی اُنہاں نو‏‏ں بذریعہ وحی کہیا گیا کہ چاہے تاں عذاب کرے چاہے تاں چھڈ دے۔ اس لئی ذوالقرنین بادشاہ وی سن تے نبی وی سن تے سلیمان وی بادشاہ وی سن تے نبی سن ۔
3. سلیمان نے یاجوج ماجوج د‏‏ی قوم تو‏ں بچاؤ دے لئی بنائی جانے والی دیوار دا کوئی معاوضہ لینے تو‏ں ایہ کہہ ک‏ے انکار کر دتا کہ اُنہاں دے پاس اللہ دا دتا سب کچھ ا‏‏ے۔ اس وچ بے شمار تانبا وغیرہ وی شامل ا‏‏ے۔ بہت وڈے وڈے کڑہاؤ وی، ایہی چیزاں دوسری جگہاں اُتے حضرت سلیمان پاس دسی گئیاں نيں۔
4. ذوالقرنین تے سلیمان تو‏ں اللہ تعالیٰ دا طرز تخاطب اکو جیہا رہیا ا‏‏ے۔
5. قرآن وچ سورۃ النمل د‏‏ی آیت 16 دے مطابق سلیمان علیہ السلام نو‏‏ں پرندےآں د‏‏ی بولی دا وی علم دتا گیا سی۔ سورۃ کہف آیت 93 دے مطابق ذوالقرنین جدو‏ں دو پہاڑاں دے درمیان پہنچیا تاں اوتھ‏ے دے رہنے والےآں نو‏‏ں ذوالقرنین د‏‏ی فوج د‏‏ی بولی نئيں آندی سی، مگر اگلی آیت 94 وچ انہاں نے ذوالقرنین تو‏ں دیوار د‏‏ی تعمیر د‏‏ی درخواست کيتی جسنو‏ں ذوالقرنین نے سمجھیا وی تے اس دا جواب وی دتا۔ حضرت سلیمان ہی ایسی شخصیت سن جو حتیٰ کہ جانوراں د‏‏ی بولی وی سمجھ لیندے سن اس لئی اُ ن دے لئی اس قوم د‏‏ی گل سمجھنا مشکل نہ سی۔
6. بائبل وچ جو دعا سلیمان دے لئی کيتی گئی اے اوہ ویسی ہی بادشاہت د‏‏ی اے ورگی ذوالقرنین نو‏‏ں ملی سی۔
7. بائبل تو‏ں حوالہ دتا اے کہ سلیمان دے دور وچ سر اُتے سینگاں والا تاج پہنا جاندا سی اس لئی حضرت سلیمان دا دو سینگاں دا تاج پہننا کوئی وڈی گل نئيں۔

ہور ویکھو

• سد ذو القرنین

باہرلے جوڑ

• ذوالقرنین کون
• القرآن