اشکانی سلطنت
سلطنت اشکانیان | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 247 قبل مسیح–224 عیسوی | |||||||||
 The Parthian Empire at its greatest extent | |||||||||
| دار الحکومت | Ctesiphon,[۱] اکتبانہ, Hecatompylos، سوسن (شہر)، نسا، ترکمانستان، اشک | ||||||||
| عام زباناں | پارتھی، فارسی، آرامی،[۲] اکدی[۱] | ||||||||
| مذہب | زرتشتیت Babylonian religion[۳] | ||||||||
| حکومت | جاگیردارانہ monarchy[۴] | ||||||||
| شہنشاہ | |||||||||
• 247–211 ق-م | Arsaces I (first) | ||||||||
• 208–224 | Artabanus V (last) | ||||||||
| مقننہ | Megisthanes | ||||||||
| تاریخی دور | Classical antiquity | ||||||||
• قیام | 247 قبل مسیح | ||||||||
• موقوفی نطام | 224 عیسوی | ||||||||
| کرنسی | یونانی دراخما | ||||||||
| آیزو 3166 رمز | [[آیزو 3166-2:|]] | ||||||||
| |||||||||
| موجودہ حصہ |  افغانستان آرمینیا آذربائیجان بحرین جارجیا ایران عراق کویت پاکستان قطر سعودی عرب شام ترکی ترکمانستان متحدہ عرب امارات | ||||||||
سلطنت اشکانیان یا سلطنت پارثاوا یا پارت یا پارث (انگریزی: Parthian Empire) فارس یا ایران دی اک قدیم سلطنت جس چ ایران دے موجودہ صوبے خراسان تے گورگان تے وچکارلے ایشیا دے اک ملک ترکمنستان دا جنوبی علاقہ شامل سی۔ اس نوں آسان "'پارثی سلطنت' یا پارتھی سلطنت" وی کہیا جانداا اے جو بعد چ ہور وی وسیع ہوگئی سی-
مڈھلی تریخ
سودھوپارتی لوک ماد تے پارس لوکاں وانگ وسط ایشیا توں آئے سن تے انہاں دی طرح آریا نسل چوں سن ۔ پارتھیا دا ذکر سب توں پہلے دارا اول دے کتبے چ ملدا اے۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم۔ 75) جسٹین Jasttain دے خیال چ پارتی سیکاتی نسل نال تعلق رکھدے سن۔ اسٹرابو Strabous دا خیال ہے کہ پارتی سیکاتی قبیلے دی اک شاخ نیں جو داہی چ رہندے سن۔ ایہ لوگ داہی نوں چھڈ کے خوارزم آئے جو کے خراسان دے شمال چ واقع اے۔ فیر اوتھوں ہو کے خراسان چ وسوں کرلی۔ (پروفیسر مقبول بیگ درخشانی۔ تاریخ ایران، جلد اول، 225)
سکندر نے ہخامنشی سلطنت دا خاتمہ کیتا تو پارتی وی محکوم ہوگئے۔ سکندر کے جانشین سلوکی Seleucids ہوئے، پر پارت دے ایک سردار اشک Asaak یا ارشک Arsaces نے سیاسی قوت حاصل کرن دے بعد 249 ق م چ سلوکی خاندان دے خلاف بغاوت کرکے سمرقند توں مرو تک دا علاقہ آزاد کرالیا تے اک نویں خاندان دی بنیاد رکھی۔ کچھ عرصہ تک اشکانی حکومت سلوکیاں دے متوازی چلدی رہی تے دوناں دے درمیان جنگ و جدل دا سلسلہ جاری رہیا۔ سلوکس حکمران انطیوکس اعظم یا انطیوکس سوم Antiochus The Garet Or Antiochus 3ed نے اشکانی فرمانروا ارشک سومArsaces 3ed نوں شکست دے کے اس دے پایہ تخت اتے قبضہ کرلیا۔ مگر ایہ قبضہ زیادہ دیر تک جاری نہ رکھ سکیا تے پارتیاں دی قزاخانہ جنگ توں مجبور ہوکے صلح کر لئی تے ارشک نوں پارتھیا دا بادشاہ تسلیم کرلیا تے ارشک نے انطیوکس نوں ہمدان دا علاقہ واپس کردتا، جس اتے اس نے قبضہ کرلیا سی۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم، 75۔ 76)
وادھا تے استحکام
سودھوارشک ششم یا مہردادا اول Arsaces 6th Mithradates 1th (170۔ 138 ق م) نے سلوقی حکمراناں دی خانہ جنگی توں فائدہ چکدے ہوئے آرمینیا، خوزستان، فارس تے بابل اتے قبضہ کرلیا۔ نیز سلوکی بادشاہ دمیترس دومDemetius 2ed نوں شکست دے کے گرفتار کرلیا۔ اس واقع دے بعد سلوکی حکومت عملی طور اتے ایران توں ختم ہوگئی، فیر وی چھڑپاں دا سلسلہ جاری رہا۔
اس خاندان دا دوسرا نامور بادشاہ ارشک ہفتم یا فرہاد دومArsaces 7th or Phrates 2ed (138۔ 125 ق م) سی جو باپ دی موت دے بعد ایران دے تخت اتے بیٹھیا۔ سلوکیاں دے مکمل اخراج دا سہرا اس دے سر رہیا۔ دمیترس دوم Demetius 2edدی گرفتاری دے بعد سلوکس ہفتم Selecus 7th تخت اتے بیٹھیا۔ 139 ق م چ اک وڈی فوج دے نال ایران دی طرف آیا تے تن کامیاب جنگاں دے بعد اس نے آرمینا، سلوکیہ تے بابل اتے قبضہ کرلیا۔ ایسا معلوم ہندا سی کہ انطیوکس دی تاریخ دہرائی جائے گی تے اشکانی اطاعت اتے مجبور ہون گے۔ فرہادنے وی اپنی کمزوری محسوس کردے ہوئے مصالحت دی کوشش کیتی۔ مگر انطوکس فتوحات دے نشے چ سرشار سی۔ مصالحت لئی ایسیاں سخت شرطاں پیش کیتیاں کہ فرہاد منظور نہ کرسکیا مجبوراً آمادہ جنگ ہوئیا۔ ہمدان دے قریب سلوکیاں تے اشکانیاں دی آخری فیصلہ کن جنگ ہوئی۔ جس چ انطوکس مارا گیا تے اس دے نال ہی ایران توں یونانی حکومت ہمیشہ لئی ختم ہوگئی۔ سلوکی حکومت شام دے صوبےآں تک محدود ہوکے رہ گئی۔
اس واقعہ دے بعد سک قبائل نے اشکانی علاقےآں چ لوٹ مار کردتی۔ اس لئے فرہاد نوں انہاں دی طرف توجہ کرنی پئی تے فرہاد سھیتیاں نال جنگ کردا ہوئیا ماریا گیا۔ ارشک نہم یا مہر داد دومMithradates 2ed Arsaces 9th or (124۔ 80) چ سک قبائل دی سرکوبی کیتی تے اپنی حدوداں مشرق چ پنجاب تک وسیع کرلیاں۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم، 78)
رومیوں نال چبقلش
سودھوفیر مہرداد اس نے آرمینا دے جو علاقے اشکانی حکومت دے قبضہ توں نکل گئے سن دوبارہ فتح کیتے۔ مگر آرمینا تے سلوکیاں دا دعویٰ سی، اس لئی دوناں حکومتاں وچ کشمکش شروع ہو گئی تے جدوں رومیاں نے شام اُتے قبضہ کیتا تے ایہ کشمکش رومیاں ول منتقل ہو گئی۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم، 79)
80 ق م وچ مہردادا دی موت واقع ہو گئی تے اس دے بعد اشکانیاں دا شیرازہ بکھرنے لگیا۔ اک طرف خانہ جنگی شروع ہو گئی تے دوسری طرف رومیاں نال جنگاں دا طویل سلسلہ شروع ہو گیا۔ ارشک سیزدہم Arsaces 13th دے عہد وچ حران دے مقام اُتے رومیاں نوں شکست ہوئی تے رومی سلار کراسوس Carassus 53 ق م وچ مارا گیا۔ اس واقع دے ستاراں سال دے بعد 36 ق م وچ دوسری جنگ ہوئی، اس وچ وی رومیاں نوں شکست ہوئی تے رومی سالار انطونی Antony جان بچا کے بھج نکلیا، مگر رومی آرمینا اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہو گئے۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم، 79)
انہاں دو شکستاں نے رومیاں دی ایشیا ول پیش قدمی روک دتی، مگر اس کامیابی دے باجود اشکانی حکومت کمزور ہُندی چلی گئی۔ فیر وی ایہ دو سو سال تک قائم رہی۔ اشکانی عہد نوں مسعودی تے دوسرے مورخاں نے ملوک الطوف دا دور دسیا اے۔ اس نوں اپنی انحاط دی آخری منزلاں اُتے اک نویں طاقت دا سامنا کرنا پیا۔ جو اسی ایران دی سرزمین توں ابھر رہی سی، تے ساسانی دے ناں توں مشہور ہوئی۔ اشکانی حکومت اس دا مقابلہ نئیں کرسکی تے 475 سال دے طویل عہد حکومت دے بعد اشکانیاں نے ساسانیاں دے لئی جگہ خالی کردتی۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم، 80)
دارلحکومت
سودھواشکانیاں دا پہلا دارلحکومت ہکاتم پیلس Hecatompylus سی، جس دا صیح تعیین نئیں ہو سکیا، غالباََ دامغان دے جنوب وچ قومس دے قریب واقع سی۔ اس دے بعد کچھ عرصہ تک رے، فیر ہمدان انہاں دا دارلحکومت رہیا۔ آخری عہد وچ انہاں نے طیسفون Ctesiphon کو اپنا دارلحکومت بنایا۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم، 76)
بعض مورخاں انہاں دا دارلحکومت اساک Asaka بتاندے نیں، جسنوں موجودہ قوجان جاں بخیود نال مطابقت دتی جاندی اے۔ بعض مورخاں دے نزدیک انہاں دا دارالحکومت نسا سی۔ ایہ ہن ترکستان وچ اے تے عشق آباد تے فیروز دے وچکار واقع سی۔ ایتھے کھدائیاں توں اشکانی عہد دے آثار دریافت ہوئے نیں۔ انہاں آثار توں پتہ چلدا اے کہ ایہ اشکانی دارلحکومت رہے چکیا اے۔ قرن اسلامی دے بعض مورخ لکھدے نیں کہ انہاں دا دارلحکومت رے سی۔ مگر پیری شا Peerisha دا کہنا اے کہ اشکانی بادشاہاں نے رے وچ کچھ عرصہ تک اقامت اختیار کیتی سی۔ یونانی مورخاں دا کہنا اے کہ اشکانی بادشاہاں دا دربار کسے اک شہر وچ مستقلاََ نئیں لگدا سی، بلکہ شہر شہر بدلدا رہندا سی، مگر مرکزیت طیسفون نوں حاصل سی۔ (پروفیسر مقبول بیگ درخشانی۔ تریخ ایران، جلد اول، 307)
مذہب
سودھواشکانی بادشاہاں دے مذہب دے بارے وچ بوہت کم معلومات میسر آئیاں نیں۔ تاریخاں توں اس قدر پتہ چلدا اے کہ اوہ پارت وچ وارد ہونے توں پہلے دوسرے آریاں وانگ مناظر فطرت دی پوجا کیتا کر دے ہون گے۔ یعنی آب و آتش، خاک و باد، آفتاب و ماہتاب تے برق و رعد وغیرہ دی پرستش کر دے ہون گے۔ خاص کر متھرا یعنی سورج دی نظر و نیاز زیادہ دیندے سن۔ بعد وچ انہاں نے ایرانیاں دے زیر اثر ھرمز Hormuz دی پوجا کرنے لگے تے ھرمز انہاں دا سب توں وڈا محافظ بن گیا۔ انہاں دا مذہب بوہت ساریاں باتاں وچ زرتشتی مذہب نال ملدا جلدا سی، گو انہاں نے بعد وچ زرتشتی مذہب وی اختیار کر لیا سی۔ لیکن نال نال دوسرے دیوتاواں دی پوجا وی کر دے سن۔ پارتی زرتشتاں دے برخلاف اپنے مردے نظر آتش کر دے سن۔ (پروفیسر مقبول بیگ درخشانی۔ تریخ ایران، جلد اول، 310۔ 311) اشکانی فرمانرواواں دے مذہب دی تفصیل نئیں معلوم اے، مگر چند ایسے شواہد ملے نیں جنہاں توں ظاہر ہُندا اے کہ واردان دوم دے عہد تک اوہ قدیم آریائی مذہب اُتے قائم رہے تے آریائی معبوداں دے علاوہ اوہ اپنے اباء اجداد دی وی پرستش کیتا کر دے سن۔ بلاش اول دے عہد وچ زرتشتی دین نوں سرکاری مذہب قرار دتا گیا، نیز اوستا دی تدوین ثانی دی کوشش کیتی گئی تے اس دی تفسیر وی لکھی گئی۔ نال نال آریائی پروہتاں یعنی مغ Mage دی اہمیت کم کردتی گئی تے انہاں دی جگہ محافظین آتشکدہ یعنی آوروان Athrawan نے لے لی۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم، 153)
حکومت و انتظامیہ
سودھواس عہد دی دوسری حکومتاں وانگ اشکانی باشاہت وی شخصی، موروثی تے مطلق العنان سی تے بادشاہ تمام طاقتاں دا سرچشمہ سی، اوہی واضع قنون سی تے قنون نوں نافذ کرنے والا وی۔ عدالت ہو فوج ہر صیغے دے اعلیٰ اختیارت اسنوں حاصل سن۔ اوہ تمام قانونی تے دستوری بندشاں توں آزاد سی۔ اس دی زات رائے زنی و تنقید توں بالاتر سی۔ اوہ اپنے اعمال وچ خود مختار سی تے کسے دینوی طاقت دے اوہ جواب دہ نئیں سی۔ ملکی مصالح دے پیش نظر اوہ بوقت ضرورت اپنے امراء توں مشورے طلب کیتا کردا سی تے ایہ محض اس دی دور بینی تے دور اندیشی موقوف سی، ورنہ کوئی فرد جاں مجلس اس دی حاکمانہ حثیت اُتے اثر انداز نئیں ہو سکدی سی۔ شاہی احکامات و ہدیات ہرکاریاں دے ذریعے بھیجے جاندے سن تے ہر [[ساتراپی]] وچ ایسے لوک وی متعین سن جو بادشاہ نوں پوشیدہ طور تے خبراں بھیجیا کر دے سن ۔ بادشاہ نوں انہاں اُتے اعتماد سی تے انہاں دے ذریعہ اوہ سلطنت دے حالات توں باخبر رہندا سی۔ چونکہ اشکانی مذہب اُتے ایمان رکھدے سن تے رعایا دے ہم نسل سن، اس لئی ملکی رسم و رواج تے مذہبی قوانین دا وی پاس و لحاظ سی۔ فیر وی مذہبی قوانین نوں اس نافذ کرنے والا کوئی طاقت ور طبقہ نئیں سی مذہبی قوانین دی پیشوائی دا وی بادشاہ نوں حق حاصل سی۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم،118 ۔ 117 (
انتظامی لحاظ توں مملکت علاقیاں جاں صوبیاں وچ ونڈی ہوئی سی، جس نوں [[ساتراپی]] Satrapy کہندے سن۔ ہر [[ساتراپی]] اُتے اک ساتراپ Satrap مقرر سی .۔ اس دی تقریری براہ راست بادشاہ دے ہتھ وچ سی۔ اوہ اپنے حلقہ وچ آزادنہ حکومت کردا سی تے صرف بادشاہ نوں جواب دہ سی۔ ہر [[ساتراپی]] وچ فوجاں وی رہندیاں سن جنہاں دا تعق ساتراپ نال ہُندا سی۔ بوقت ضرورت بادشاہ ہر صوبے توں طلب کرسکدا سی۔ صوبے دی مالیات دا تعلق وی ساتراپ نال سی، اوہ مقرر رقم بادشاہ نوں دتا کردا سی۔ شاہی احکامات و ہدایات ہرکارے دے ذریعہ بھیجی جاندی سن۔ ہر [[ساتراپی]] وچ ایسے لوک متعین سن جو بادشاہ نوں براہ راست پوشیدہ طور اُتے خبراں بھیجیا کر دے سن۔
مرکزی انتظامیہ و نیم خود مختار بادشاہ
سودھوایسے کچھ آثار ظاہر ہُندے نیں کہ اشکانی بادشاہ مختیار کل نئیں ہُندے سن۔ اعلیٰ اختیارات دی تن مجلساں کاپتہ چلدا اے، جس توں بادشاہ امور سلطنت وچ مشورہ کرنا ہُندا سی۔ اک مجلس شاہی خاندان دے افراد اُتے مشتمل سی تے ہر بالغ شہزادہ خود بخود اس دا رکن بن جادا سی۔ دوسری مجلس دینی رہنماؤں اُتے مشتمل ہُندی سی، جسنوں مجلس مغزان کہندے سن۔ تیسری مجلس دا ناں مجلس سہتان سی، جس وچ پہلی دو مجلساں دے نمائندے شریک ہویا کر دے سن، پر بادشاہ مختارکل ہُندا سی۔ مجلس سہتان جس نوں بادشاہ دا اہل سمجھتی سی اسنوں بادشاہ بنا لیندی سی۔ لیکن بادشاہ دے فوت ہونے اُتے بیٹا نابالغ ہو جاں باشاہت دے لئی ناہل ہو تو مجلس متوفی بادشاہ دے بھائی جاں چچا نوں باشاہ منتخب کر لیندی سی۔ انہاں مجلساں نوں بادشاہاں دے اختیارات اُتے قید وبند عائد کرنے حاصل سی۔ بھر وی انہاں مجلساں دی نوعیت تے حقیقت دے بارے وچ پورا علم نہ ہونے دی وجہ توں انہاں اُتے سیر بحث نئیں دی جاسکتی اے۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم، 118۔ 119)
امراء
سودھواشکانی عہد وچ اکثر ستراپیاں نے نیم آزادی حاصل کرلی سی۔ بادشاہ انہاں دے داخلی معاملات وچ کم ای دخل دیدا سی۔ تے انہاں نوں اپنے طور اُتے زندگی بسر کرنے دی آزادی سی، مگر سیاسی معملات وچ اوہ بادشاہ دے ماتحت سن۔ اشکانی بادشاہاں نے انہاں آزادی دے رکھی سی۔ ممکن اے انہاں نے مرکزی حکومت دی کمزوری نوں محسوس کر دے ہوئے اس نظام نوں گوارا کر لیا تے اس اُتے اکتفاکیا کہ ماتحت سٹراپیاں انہاں مقرر خراج تے وقت ضرورت اُتے فوج فراہم کر دتا کرو۔ ایہی وجہ اے مسعودی نے اشکانیاں دے دور نوں طواف الملوک وچ شمار کیتا اے۔ گبن Gibbon دا خیال اے پارتی نظام یورپ دے جاگیرداری نظام توں بوہت مماثلت رکھتا اے۔ اشکانی عہد وچ صوبہ داراں نوں ویتا کسا Vitaxa کہندے سن
عسکری
سودھوقدیم ایرانیاں دا فوجی نظام آشوریاں دے عسکری نظام توں ماخوذ سی۔ فوج دے دو حصے سوار تے پیادہ ہُندے سن۔ اشکانیاں دی طاقت دا دارو مدار سواراں اُتے سی اس اسی طاقت اُتے مملکت قائم سی۔ پیادہ تے سواراں دے علاوہ رتھ وی ہُندے سن جن نوں گھوڑے کھنچدے سن۔ عموماً بادشاہ خود ای لشکر دی قیادت کردا سی جاں کوئی بآثر امیر۔ فوج دے نال نقارے بجدے سن تے بادشاہ اپنی کنیزاں دے جھرمٹ وچ میدان جنگ وچ جادا سی۔ لیکن اشکانیاں نے فوجی تنظیم ول توجہ نئیں دی، اس لئی انہاں دے دور وچ فوجی تنظیم وچ کوئی خاص ترقی نئیں ہوئی بلکہ انہاں دے عہد وچ باضابطہ فوجاں دی تعداد گھٹ کر حفاظتی دستے تک محدود ہو گئی۔ جنگ دے وقت حسب قائدہ بادشاہ مختلف ساتراپیاں توں فوج طلب کر لیدا سی۔ اس طرح انہاں دے ہتیار وی اوہی رہے جو اس پہلے ہخامنشی تے آشوریاں دے دور وچ رہے، یعنی تیر کمان، خنجر، بھالے، برچھے، چھرے تلواراں نیزے کمند ڈھالاں، پوستین، زرہاں تے خود شامل نیں۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم، 128 تا 129)
سکے
سودھواشکانی بادشاہاں دے سکے جو دستیاب ہوئے نیں۔ انہاں دے سکے نقرئی تے برنجی سن، انہاں نے وچ کوئی طلائی سکہ جاری نئیں کیتا۔ انہاں دے سکاں اُتے انہاں دی شکلاں نقش سن تے انہاں تخت اُتے بیٹھے دیکھایا گیا سی، نیر انہاں اُتے ’شاہ بزرگ‘ تے شاہ شہان‘ جداں القاب سن۔ ایہ سکے مختلف اوزران تے قیمتاں دے تے انہاں سکاں نوں ’درخم‘ کہندے سن جو عربی وچ درہم بن گیا۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم، 190) معاشرہ تے ثقافت ملبوسات دے حالات کچھ زیادہ معلوم نئیں ہوئے نیں۔ لیکن اس قدر پتہ چلدا اے کہ ایہ لوک فوجی ملازمت پسند کر دے سن۔ شکار انہاں دا محبوب مشغلہ سی۔ شکار کیتے ہوئے جانور انہاں دی خوراک دا اہم حصہ سن۔ شراب نوشی دا رواج عام سی۔ شراب عام طور اُتے انگور کھجوراں توں کشید دی جاندی سی۔ بانسری تے نقارہ انہاں دا پسندیدہ ساز سن۔ رقص انہاں دی وڈی تقریب سی۔ ایتھے دے لوک لمبے لمبے چوغے پہندے سن، جنہاں دے نال لمبے لمبے جیب ہُندے سن۔ لباس دے رنگ مختلف ہُندے سن۔ بعص دی پوشاکاں اُتے زری دا کم ہُندا سی۔ انہاں دے بال عموماََ گھنگرویالے ہُندے سن تے ڈاھاڑھیاں وی رکھدے سن۔ (پروفیسر مقبول بیگ درخشانی۔ تریخ ایران، جلد اول، 309) ایرانیاں وچ سالانہ جشن منانے دا رواج رہیا اے، خصوصاً موسم بہار وچ نوروز دا تے تے خزاں وچ قہرگان دا جشن وڈے زور شور توں منایا جادا سی تے اک دوسرے نوں تحفہ تحائف بھیجدے سن تے اُتے تکلف دعوتاں کر دے سن۔ بیٹیاں دی پیدائش نامبارک خیال دی جاندی سی۔ پانج سال تک دا بچہ ماں دی نگرانی وچ رہدا سی اس دی تعلیم و تربیت دا بار باپ ذمہ ہُندا سی۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم، 167)
فن تعمیر
سودھواشکانی عہد دی تعمیرات دے نشانات بوہت کم دریافت ہوئے نیں۔ یونانی روایات دے مطابق انہاں اک شہر ہیکاتم پیلس آباد سی جو اوئل وچ انہاں دا دارلحکومت سی، مگر ہن تک اس دا تعین نئیں ہو سکیا۔ اس دا محل وقوع دا تعین ہوجائے تو اس دی کھدائی توں شاید انہاں دے تعمیرات اُتے کچھ روشنی دالی جاسکتی سی۔ انہاں دی یادگاراں وچ دریائے دجلہ دے کنارے الخصر دے تھاں اُتے محل دے کھنڈر ملے نیں، جنہاں دی بنیاداں تو ایرانی طرز دی نیں لیکن محراباں رومی انداز دی معلوم ہُندی نیں۔ اس طرح کنگادر تے ہمدان وچ معبداں دے چھوٹے کمرے نیں، انہاں کمراں دے بعد مربع شکل دے تن کمرے نیں جنہاں دے اُتے بیضاوی قبے نیں۔ انہاں دے علاوہ تے وی معتدد کمرے نیں جنہاں دا طول عرض مختلف اے۔ تنرئین دے لئی اس اُتے سرخ پلاسٹر کیتا ہویا اے۔ اس طرح فروز آباد دے قریب سروستان Sarvitan وچ اس طرح دا اک محل اے۔ (ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم، 180 تا 181)
تجارت
سودھوایرانیاں نوں انہاں دے سیاسی عروج دے نال تجارتی اہیت وی حاصل ہوئی، مگر ایرانیاں نے تجارت ول کدی خود اپنا نے دی کوشش نئیں دی، انہاں دے ملک دی تجارت غیر ملکی فنیقیاں، یہودیاں، بابلیاں تے یونانیاں دے ہاتھ وچ سی۔ اگرچہ اہم تے وڈی شاہراہاں انہاں دے ملک توں گرتی سن تے مشرق تے مغرب دی تجارت ایران دے راستہ توں ہُندی سی، اس لئی ایران نوں اشکانی دور وچ تجارتی اہمیت وی حاصل سی۔ کاروبار دی ہماہمی نے ایرانی شہراں نوں تجارتی اہمیت حاصل ہو گئی سی۔ چینی روایات توں پتہ چلدا اے کہ تجارتی استوار کرنے دے لئی چینی وفود اشکانی دربار وچ آندے رہدے سن تے رومی ملکاں توں تجارت کرنے دے لئی اجازت نامے حاصل کر دے رہے۔ 79ء انہاں نے خلیج فارس تے خلیج عقبہ دے بحری راستاں نوں استعمال کرنے دی اجازت طلب دی جو شاید منظور نئیں ہوئی۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم، 189)
زبان و ادب
سودھواشکانیاں دے دور وچ جو زبان وجود وچ آئی اس نوں وسط فارسی جاں پہلوی کہندے نیں۔ اس نوں کتابی پہلوی وی کہندے نیں۔ (سدھیشورورما، آریائی زباناں۔ 74) پہلوی ہخامنشی عہد دی قدیم فرنس توں نکلی سی، مگر اس اُتے دوسری زباناں دے گہرے اثرات پائے جاندے نیں۔ موجودہ فارسی وی اسی پہلوی توں مشتق اے۔ اس وجہ توں اسنوں میانہ فارسی یعنی قدیم فارسی تے فارسی دے درمیان دی زبان وی کہندے نیں۔ ایہ کلمہ پرتو توں مشقق اے یعنی پارتاں دی زبان تے ایہ زبان ساسانی عہد تک قائم رہی۔ (ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم، 169 تا 170)
تریخ ایران دے ارمنی ماخذ توں پتہ چلدا اے کہ پارت نوں پہلے پہل شاہستان کہندے سن۔ غالباََ اسی نسبت توں پہلوی جاں پہلوانی کہنے لگے۔ پروفیسربراؤنProf Brown دا خیال اے کہ رفتہ رفتہ پرتو تبدیلی توں پربہاؤ بنا فیر پربہاؤ پہلاوا بنا تے اسی نسبت توں ایہ لوک پہلوی کہلانے لگے تے اوتھے دی زبان پہلوی کہلانے لگی۔ (پروفیسر مقبول بیگ درخشانی۔ تریخ ایران، جلد اول، 224) اشکانی عہد دی کوئی کتاب دستیاب نئیں ہوئی اے، پہلوی زبان دی چند کتاباں دستاب نیں۔ محقیقن انہاں مسلم عہد دی بتاندے نیں۔ (ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم،176)
فہرست شہاہان
سودھو- ارشک اول ارشک Arsaces 249 ق م تا 247 ق م
- ارشک دوم تیر داد Tridates 247 ق م تا 214 ق م
- ارشک سوم اردوان اول214 Artabanus 1th ق م تا 196 ق م
- ارشک چہارم فری جاں پت Fhriapatus 196 ق م تا 181 ق م
- ارشک پنجم فرہاد اول Phrastes 1th 181 ق م تا 170 ق م
- ارشک ششم مہر داد اعظمMithradates the Grat 170 ق م تا 138 ق م
- ارشک ہفتم فرہاد دومPhrastes 2ed 138 ق م تا 125 ق م
- ارشک ہشتم اردوان دومArtabanus 2ed 125 ق م تا 124 ق م
- ارشک نہم مہر داد دومMithradates 2ed 124 ق م تا 80 ق م
- ارشک دہم سندروگSenaruces 80 ق م تا 69 ق م
- ارشک یاز دہم فرہاد سومPhrastes 3ed 69 ق م تا 60 ق م
- ارشک دواز دہم مہر داد سومMithradates 3ed 60 ق م تا 55 ق م
- ارشک سیز دہم ارُدُ اولOrotes 1th 55 ق م تا 37 ق م
- ارشک چہار دہم فرہاد چہارمPhrastes 4th 37 ق م تا 2 ق م
- ارشک پانز دہم فرہاد پنجمPhrastes 5th 2 ق م تا 2 ء
- ارشک شانز دہم ارد دومOrotes 2ed ۲ ء تا 2 ء تا 6 ء
- ارشک ہف دہم وانان اولVonones 1th 6 ء تا 16 ء
- ارشک ہژ دہم اردوان سومArtabanus 3ed 16 ء تا 40 ء
- ارشک نوز دہم واردان اولVordanes 1th 40 ء تا 51 ء
- ارشک بیستم گودرزGotarzes 51 ء تا 51 ء
- ارشک بسیت و یکم واردان دوم Vordanes 2ed 51 ء تا 51 ء
- ارشک بسیت و دوم بلاش اول و واردن چہارمVolagases 1th & Vordanes 4th 51 ء تا 77ء
- طوائف الملوکی تے خانہ جنگی 77 ء تا 107ء
- ارشک بسیت و سوم خسرو Volagases 107ء تا 133ء
- ارشک بیست و چہارم بلاش دومVolagases 2ed 133 ء تا 149ء
- ارشک بیست و پنجم بلاش سومVolagases 3ed 149 ء تا 191ءء
- ارشک بیست و ششم بلاش چہارمVolagases 4th 191 ء تا 207ء
- ارشک بیست و ہفتم بلاش پنجمVolagases 5th 207ء تا 217ء
- ارشک بیست و ہشتم پنجم اردوانArtabanus 5th 107ء تا 224ء
- طوائف الملوکی تے خانہ جنگی 224 ء تا 228ء
(ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم، 81 تا 83)
صنعت و حرفت
سودھواشکانی عہد دی صنعت و حرفت دے متعلق بوہت کم معلومات ہوسکاں نیں۔ کچھ ایسے شواہد ملے نیں چھوٹے وڈے کارخانے ملک وچ قائم سن، قالین تے رنگ برنگے پرداں دے لئی ایران اس وقت وی مشہور سی اس دے بنے ہوئے نقش زردوز تے رنگین سوتی تے ریشمی کپڑے دوسرے ملکاں وچ بھیجے جادے سن تے اوہ ضروف اُتے طرح طرح دے نقش و نگار بنانا جاندے سن۔ اوہ زرگری دے فن توں وی واقف سن۔ فنکاراہ حثیت توں قابل قدر نیں، انہاں اُتے رنگ و روغن دا خوبصورت تے پائیدار سی، انہاں نوں دیکھنے توں ظاہر ہُندا اے کہ سفال سازی نے انہاں نے غیر معمولی ترقی دی سی تے بوہت پہلے اوہ اس فن توں آگاہ ہو گئے سن۔ اشکانی عہد تک ظروف دے علاوہ رنگین انیٹاں دے وڈے وڈے کارخانے ملک وچ قائم ہوچکے سن۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم، 187۔ 188)
زراعت
سودھوتمام پیشاں وچ زراعت دا پیشہ ایرانیاں دے نذدیک سب توں مقبول تے محبوب سی۔ ایہ اک مذہبی بیشہ سی، جسنوں زرتشت نے مبارک دسیا سی تے لوگاں نوں اس نوں اختیار کرنے دی ہڈایت دی سی۔ چونکہ دین و دنیا دی دولت انحصار اس اُتے سی، اس لئی اس نوں ترقی دینے دی خاطر خواہ کوشش کیتی گئی۔ ملک دریاواں دی کمی سی اس دے لئی کاریزین نہری نظام دے ذریعہ پورا کیتا گیا۔ باوجود اس اہمیت دے اشکانی عہد دا زرعی نظام دوسرے ملکاں توں مختلف نئیں سی۔ زمین وڈے وڈے زمیندار تے جاگیر داراں دے درمیان بٹی ہوئی سی، جن اُتے انہاں نوں مالکانہ حقوق حاصل سن۔ اوہ حکومت نوں مقرر لگان ادا کرکے تمام امور توں آزاد ہوجاندے سن۔ انہاں زمین نوں آباد کرنے دے لئی غلاماں تے ہاریاں دا اک طبقہ موجود سی، جو دائمی طور اُتے انہاں توں وابستہ ہونے دے باوجود اس توں مستفید ہونے دا کوئی حق نئیں رکھدا سی، صرف زندہ رہنے دے لئی ای کچھ اندوختہ حاصل ہوجاندا سی۔ (ڈاکٹرمعین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم، 186۔ 187)
حدود
سودھوایران دے قدیمی ماخد توں پتہ نئیں چلدا اے کہ انہاں دی سلطنت دی حدوداں کہاں توں کہاں تک سن۔ انہاں دی سلطنت دی دی حدود دا پتہ یونانی، ارمنی، رومی تے یہودی مورخاں دی تاریخاں توں پتہ چلدا اے کہ اشکانی Arsacids عہد حکومت وچ پارت (خراسان) دامغان، سہنان، ماد بزرگ جاں عراق عجم، ہمدان، گروس، کرمان شاہان، نہاوند، نوسیرکات، عراق، یعنی سلطان آباد، ماد کوچک، قزدین، ری، اصفہان، یزد، خواستار گلپا نبگان، پترہ، کلاہ قدیم، بابل توں خلیج فارس تک، خوزستان، پارس،کرمان، سیستان، ساگارتی، شمالی ہند کاسلسلہ کوہ خراسان توں جیحاں تک دے علاقے شامل سن۔ (پروفیسر مقبول بیگ درخشانی۔ تریخ ایران، جلد اول، 307) ۔
اشکانی
سودھوپارت دے طوایف نے ارشک دی رہبری وچ سلوکی سرداراں دے خلاف جوقیام کیتا اوہ اصل وچ ایرانیاں دا مغرب دے مقابلہ وچ رد عمل سی جس دے ذریعہ ایران تے ایران دے لوگاں نوں اک نواں حیات ملی خاندان ارشك كا اصل مقصد استوا (تقريبا موجوده قوچان) كے علاقه اُتے قبضه كرنا تها ارشک نے یونانی حاکم اُتے استوا دے علاقہ وچ شورش بپا دی تے ۲۳۸ ق م وچ پارت تے فیر گرگان نوں سلوکیاں دے ہاتھ توں لے لیا، اس دے بعد اس دا چھوٹا بھائی ”تیرداد “اس دا جانشین ہویا، تے اس نے اپنے بھائی دے احترام وچ اپنے آپ نوں ارشک دوم کہلایا جدوں ای توں اس خاندان دے دوسرے بادشاہاں نے اپنے آپ نوں ارشک دے ناں توں موسوم کیتا تے اسی وجہ توں اس دے جانشین ارشکان جاں اشکانیان کہلائے۔
مھرداد اول دے اشکانی(ح۱۷۱ق م) تخت اُتے بیٹھنے توں اس سلسلہ دی تریخ وچ اک اہم موڑ پیش آیا،اس نے پہلے باختر(بلخ) دے علاقہ نوں فتح کیتا، ماد تے ہمدان (۱۱۴۸۔یا۱۴۷ق م) نوں فتح کرنے دے بعد بابل تے سلوکیہ نوں وی اپنی سرزمین وچ داخل کر لیا (۱۴۱ق م) فیر ایلام دے کچھ حصہ نوں وی فتح کیتا تے شوش وچ اپنے ناں دا سکہ جاری کیتا، کچھ دناں بعد پارس نے اس دی حکومت نوں قبول کر لیا تے پورا ایلام اس دی حکومت وچ چلا گیا۔ مھرداد نے اوتھے دے سکاں اُتے اپنے آپ نوں ”شاہ بزرگ“ (شہنشاہ) لکھوایا، جس وقت اس دا انتقال ہویا (۱۳۸ ق م) حکومت اشکانیان چھوٹی سی حکومت توں اک بوہت وڈی حکومت وچ بدل چکی سی۔
مھرداد اول دے بعد اشکانیان دی حکومت نوں مشرق وچ شکاھا دی دھمکیاں تے تجاوزات توں سامنا کرنا پیتا، لیکن انہاں سب پریشانیاں دے باوجود وی سلوکیاں دے آخری بادشاہ فرھاد دوم نوں ایران توں کڈ دتا۔(۱۲۹ق م)اس دے جانشین مھرداد دوم نے حکومت دی داخلی تے خارجی پریشانیاں نوں دور کیتا، اس نے بابل(۱۲۱یا۱۲۰) اُتے قبضہ کرنے دے بعد ارمنستان اُتے شورش دی تے بین النہرین دے درمیان،دورا تے پوس اُتے وی قبضہ کر لیا (ح ۱۱۳ق م) فیر شکاھا دے غائلہ فرقہ نوں ختم کرنے دی غرض توں مشرق ول لشکر کشی دی، ہرات دے علاقہ نوں دوبارہ واپس لیا تے سیستان نوں وی اپنی حکومت وچ شامل کر لیا ظاہرا اس زمانے وچ دریای خزر دے مشرق دا سرسبز وسیع میدان وی مھرداد دوم دی حکومت وچ سی، مھرداد دوم دے زمانے وچ ایران تے چین نے باہمی تعلقات بڑھائے تے اپنے اپنے سفیر وی بھیجے، اوہ ھخامنشیان نوں ”شاہ شاہان ”(شہنشاہ) کہدا سی، اس دی حکومت دے زمانے وچ دفاتر تے عدالت دے انتظامات وچ وی اصلاح ہوئی تے ملک دے جغرافیائی نقشہ نوں عام کر دتا۔
اشکانیان نے جدوں اپنی حکومت نوں وسیع کیتا تو پڑوسی ملک روم توں انہاں دوناں ملکاں وچ فرہاد سوم دے زمانے وچ رومی سردارسے اختلاف پیدا ہو گیا لیکن بات جنگ تک پہنچ گئی کیونجے ارد اول دے زمانے وچ رومی سردار کراسوس نے اشکانیان دی سرزمین اُتے حملہ کیتا جس دی وجہ توں دوناں حکومتاں وچ جنگ ہوئی تے حران (۳۵ق م)دی جنگ وچ کراسوس دے قتل ہونے توں اشکانیان کامیاب ہو گئے۔ کچھ دناں دے بعد فرھاد چہارم دے زمانے وچ وی رومی سردار مارک آنتونی تے سوریہ دے حاکم نے اشکانیان دی سرزمین اُتے حملہ کیتا (۳۶ق م) لیکن تے بوہت سارے لوگاں دے قتل ہونے دے بعد انہاں لوگاں نے عقب نشینی اختیار کرلی، اشکانیاں دا آخری بادشاہ، بلاش اول سی جس نے ارمنستان ایران وچ سب توں زیادہ حکومت دی اس دے مرنے توں ایران وچ داخلی اختلاف ودھ گئے تے رومی سرداراں نے پارت دی سرزمین اُتے قبضہ کرنے دی غرض سےلشکر کچی دی، جس وچ اشکانیان دا پائتخت تیسفون وی رومیاں دے ہاتھاں وچ پہنچ گیا لیکن فیر رومی حملہ کرنے والاں نوں زیادہ توفیق حاصل نئیں ہو سکی، اشکانیاں دے آخری بادشاہ اردوان پنجم (جاں دوسری روایت دے مطابق اردوان چہارم) نے روم دی طاقت نوں ختم ای نئیں بلکہ انہاں نوں خسارہ دی تلافی دے لئی وی مجبور کیتا (۲۱۷م) اردشیر بابکان اپنے داخلی دشمن دے سامنے کھڑے ہونے دی تاب نہ لاسکا تے انہاں دوناں دے درمیان ہرمزدگان دے میدان وچ جو جنگ ہوئی اس وچ مارا گیا (۲۲۴م) تے اشکانی دی بادشاہت ایتھے ای اُتے ختم ہو گئی۔
حوالے
سودھو- ↑ ۱.۰ ۱.۱ Fattah, Hala Mundhir (2009). A Brief History Of Iraq. Infobase Publishing, 46. ISBN 978-0-8160-5767-2. “One characteristic of the Parthians that the kings themselves maintained was their nomadic urge. The kings built or occupied numerous cities as their capitals, the most important being ستیسیپھون on the دریائے دجلہ، which they built from the ancient town of اوپس.”
- ↑ Chyet, Michael L. (1997). Humanism, Culture, and Language in the Near East: Studies in Honor of Georg Krotkoff. Eisenbrauns, 284. ISBN 978-1-57506-020-0. “In the Middle Persian period (Parthian تے ساسانی سلطنتاں)، آرامی was the medium of everyday writing, and it provided خط for writing Middle Persian, Parthian، Sogdian، and Khwarezmian.”
- ↑ Brosius, Maria (2006). The Persians. Routledge, 125. ISBN 978-0-203-06815-1. “The Parthians and the peoples of the Parthian empire were polytheistic. Each ethnic group, each city, and each land or kingdom was able to adhere to its own gods, their respective cults and religious rituals. In بابل the city-god Marduk continued to be the main deity alongside the goddesses عشتار and Nanai, while Hatra's main god, the sun-god شمش, was revered alongside a multiplicity of other gods.”
- ↑ Sheldon 2010, p. 231