سانچہ:چونواں مضمون/۲۱

پنجاب دا ناں ایہدے پنج دریاواں (پنج+آب) توں بݨیا ہے ۔ پرانے ویلیاں وچ ایہنوں پنجند ، پنچاندا تے سپت سندھو وغیرہ کہیا جاندا رہیا ہے ۔ لگ بھگ اکبر دے ویلے توں ایہنوں پنجاب کسے نہ کسے روپ وچ کہیا گیا ہے ۔ مہاراجا رنجیت سنگھ ویلے نوں پنجاب راج بولیا جاندا سی ۔ لگ بھگ سوا صدی پہلاں انگریزاں ویلے پنجاب دی دھرتی یمنا دریا توں لے کے اِنڈس دریا توں اگے تک منی گئی ۔ ایہہ پنجاب بہت وڈا پنجاب سی، جیہدا کل کھیتر 133741 مربع میل تے برطانوی ہند دے کھیتر دا دسواں حصا سی، جیہدے وچ 36352 مربع میل دیسی ریاستاں دا کھیتر شامل سی ۔ 1901 دی مردم-شماری انوسار پنجاب دی کل آبادی 24754732 سی، جس وچ 4424398 دیسی ریاستاں دی آبادی شامل سی ۔ اس طرحاں اج دے پنجاب، ہریانہ، ہماچل اتے لہندا پنجاب تے صوبا خیبر وی ایہدے وچ شامل سی ۔ ایہہ مہا پنجاب ساری برطانوی ہند بادشاہت دا 8.4 فیصدی سی ۔

مہاراجا رنجیت سنگھ دا پنجاب ستلج توں لے کے پاکستان دا پنجاب، صوبا خیبر، جموں تے کشمیر اتے لداخ تک شامل سی ۔ انگریزی راج دا پنجاب 27 ڈگری 39 منٹ تے 34 ڈگری اتلے تے 79 ڈگری 2 منٹ چڑھدے درمیان پیندا سی ۔ چڑھدے وچ یمنا تے ایہدی سہائک (معاون) ندی ٹواس پنجاب نوں یونائیٹڈ پروونسز (ہن اتر پردیش) نالوں وکھ کردی سی ۔ یمنا دریا دا ادگم(نکلن دی تھاں) تبت نال جڑا رکھدا سی اتے ایہہ دریا پنجاب اتے اتر پردیش دی لگبھگ 320 کلومیٹر لمبائی تک حد بݨیا رہیا ۔ پنجاب نالوں سرحدی صوبہ (نارتھ ویسٹرن فرنٹیئر پروونس) 1901 وچ نکھیڑیا گیا ۔

دو دریاواں دے وشکارلے علاقے نوں دوآبہ کیہا جاندا ہے، ایہہ ناں اکبر شہنشاہ نے دو دریاواں دے پہلے اکھراں نوں ملا کے دتا جویں دوآبہ بست(بست دوآب) جالندھر (ب بیاس لئی ست ستلج لئی)، دوآبہ باری (باری دوآب)بیاس دے پرانے وہن اتے راوی وچکارلا کھیتر، دوآبہ رچنا(رچنا دوآب)، (راوی تے چناب دا درمیانی کھیتر)، دوآبہ چج(چج دوآب)، (چناب اَتے جہلم دا وچکارلا والا علاقہ)، (دوآبہ سندھ ساگر(سندھ ساگر دوآب)، سندھ دریا اتے جہلم دریا وچکارلا کھیتر) ۔

رگوید وچ دریاواں دے ناں ستودرو جاں ستدرت (ستلج)، وپاس (بیاس) بعد وچ وپاشا، پرشنی (راوی) بعد وچ ایراوتی، آسکنی (چناب) بعد وچ چندربھاگا، وتاستا (جہلم) اتے سندھو (سندھ دریا) لکھے ہوئے ہن ۔ آریہ لوک کبھا ندی بعد وچ کوہن، پرانے ویلے کابل دریا نوں وی سرسوتی آکھدے سن ۔ ایہہ لوک جد اگے ودھے تاں ایہناں کروکشیتر، پہووا وغیرہ تھاواں توں لنگھدی اک ندی نوں سرسوتی دریا دا ناں دتا ۔ ایہہ ندی گھگر دریا، مارکنڈا اتے دردوتی آدی نوں لے کے شترانا (پٹیالہ) پہنچ کے اک بہت وڈے دریا دا روپ دھار کے سدھی رن کچھ (گجرات) دے سمندر وچ جا ڈگدی سی ۔ رگوید دے منتراں (V99-36.6، V9-6.10، V999-54.4) وچ اس سرسوتی دریا دا بڑا جس گایا گیا ہے ۔ اس طرحاں ایہہ 7 دریاواں دی دھرتی (سرسوتی، ستلج، بیاس، راوی، چناب، جہلم اتے سندھ) نوں سپتسندھو کیہا گیا ہہے ۔

سارے وشکارلے پنجاب دے میدان ایہناں دریاواں راہیں لیاندی پولی مٹی دے بنے ہوئے ہن تے اس طرحاں ایہناں دے راہ بدلن وچ ایہہ بڑی سہائک ہے ۔ ڈاکٹر ڈی. سی. سرکار انوسار پنجاب ناں مقامی ناں پنچند (پنج دریاواں دی دھرتی) دا فارسی روپ لگدا ہے جویں کہ پراناں، مہابھارت اتے ہور ساہت توں پتہ لگدا ہے ۔

ایہہ قائم سچائی اے کہ 3000-1500 ق ۔ م وچکار راوی، سندھ دریا اتے ہور دریاواں دے کنڈھیاں 'تے بہت ہی سبھئک (تہذیب یافتہ )منکھی(انسانی) نسل دراوڑ رہندی سی ۔ اس ویلے دے ایہہ لوک گھنی آبادی والے اچت طرحاں نال آیوجت کیتے شہراں وچ رہندے سن ۔ اوہناں پاس صحت مند، آرامدہ اتے سکھ دین والیاں سہولتاں اپلبدھ (مہیا) سن، جہڑیاں آریہ اتے ہور دنیا دے لوک اجے جاندے وی نہیں سن ۔ ہڑپہ اتے موہنجودڑو دے شاندار شہر آریہ حملہ آوراں نے برباد کر دتے سن ۔

اتہاس وچ کدھرے ایہہ نہیں ملدا کہ آریہ لوکاں نے نہراں دی اساری کیتی ۔ 13ویں صدی توں پہلاں کجھ برساتی نہراں بنیاں دا پتہ لگدا ہے ۔ بادشاہ جلال الدین خلجی (1290-96) نے اپنے شکار اتے سیر-سپاٹے لئی دلی وکھے اک نہر دی اساری کروائی جو یمنا وچوں کڈھی گئی سی ۔ فروزشاہ تغلق (1355-88) نے اس نہر نوں دلی وکھے کجھ باغاں دی سنچائی لئی ورتیا ۔ اسے نہر نوں نویں شکل دے کے انگریزی سرکار نے بنوایا، جس نوں لہندی یمنا نہر (ویسٹرن یمنا کینال) کیہا گیا، جس نال کرنال، حصار اتے گڑگاؤں وغیرہ دے علاقےآں نوں پانی دتا جاندا ہے ۔ ایہہ پاؤنٹا صاحب توں تھلے دریا یمنا توں تاجیوالا ہیڈ ورکس توں نکلدی ہے | پنجاب راج نوں انگریزی راج تھلے لیاؤن توں بعد برطانوی حکومت نے ہنسلی نہر، شاہ نہر اتے کئی ہور نہراں کھدوائیاں ۔ ایسٹ انڈیا کمپنی دی گورنمنٹ رپورٹ 1849-50 اتے 1850-51 وچ درج ہے کہ 'پنجاب وچ سنچائی دیاں سمبھاوناواں شاندار ہن ۔ اس وچ وڈے دریا جنہاں وچ دوواں باہیاں توں بے شمار ندی-نالے پیندے ہن، دھرتی دی عامَ ڈھلوان دکھن پاسے ولّ اہم اتار چڑھاء چ ہونی، ایہہ تتھّ اتے انوکولتا یکدم نہراں بناؤن لئی پریرت کردے ہن ۔ نہراں بناؤن دی پریرنا پنجاب دی دھرتی توں ملن کرکے انگریز شاسن نے روپڑ دے ستھان توں سرہند نہر، راوی توں مادھوپور دے تھاں توں اپر باری دوآب نہر، چناب دریا توں اپر چناب نہر تے لوئر چناب نہر، ستلج وچوں ستلج ویلی پروجیکٹ ادھین نہراں، لوئر جہلم نہر، ٹرپل کینال پراجیکٹ، حویلی پراجیکٹ وغیرہ نہراں کڈھیاں | بھاویں انگلینڈ وچ کوئی نہر نہیں، پھر وی انگریزاں نے ہندستان وچ دنیا دے اک بہت ہی وشال(وڈے) نہری سسٹم نوں جنم دتا ۔ برطانوی سرکار نے نہراں بناؤن دی وگیانی کلا اٹلی توں سکھی ۔ انجینیئر کے. آر. شرما انوسار، 'اوہ دیس (اٹلی) پہلا دیش سی جس 'چ بہت وڈے پیمانے 'تے سنچائی سسٹم اسارے گئے ۔ ہور دیساں وچ اطالوی ڈیم تے ایکواڈکٹس سنچائی انجینیئراں لئی مارگ درشک دے طور 'تے کم آئے ۔ (اریگیشن انجینیئرنگ والیئم-1 پں: 2)

اس نہری سسٹم دا اس ویلے دنیا 'چ کوئی ثانی نہیں سی ۔ مائیکل الائس آرتھر (دی انڈس رورز-ایورز سٹڈی آف پارٹیشن، لندن 1967، پں: 51) وی لکھدے ہن، جد لاہور توں یونین جیک جھنڈا اتریا، برطانوی انجینیئراں نے سندھ بیسن نوں نہ صرف دنیا وچ بہت ہی وشال(عظیم) سنچائی سسٹم دتا، اوہناں نے کئی فارمولے جہڑے ہن نہراں دی اساری اتے اوہناں دے پرچلن وچ ورتے جاندے ہن، وی وکست کیتے ۔

دیس دی ونڈ توں پچھوں 'انڈس واٹر ٹریٹی(سندھ طاس معاہدہ) 1960 انوسار تناں دریاواں ستلج، بیاس، راوی دا پانی بھارت نے ورتنا سی اتے چناب، جہلم دریا اتے سندھ دریا دا پاکستان نے ۔ بھارتی پنجاب وچ بھاکھڑا ڈیم، ننگل ڈیم، رنجیت ساگر ڈیم، بیاس ڈیم تلواڑا ڈیم بنے ۔ کئی نہراں نکلیاں تے تھوڑھے جہے سمیں وچ سنچائی رہت اتے ریگستانی علاقےآں نوں پانی دتا گیا، جس نال ہریاں-بھریاں فصلاں اتے باغ ہوند وچ آئے اتے پنجاب وچ ہری انقلاب آئیا اتے دیس خوراک سمسیا تے قابو پاؤن وچ سفل ہویا ۔ ادھر پاکستانی پنجاب وچ سارے دریا جوڑے گئے اتے نہری گرڈّ تیار ہویا اتے جیہڑے علاقے پاݨیاں دی ونڈ کرکے پانی توں وانجھے ہو گئے سن، اوہناں نوں پانی لبھیا اتے کئی نویاں نہراں ہوند وچ آئیاں ۔ ۔۔۔۔۔۔۔