رفع الیدین

پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم جدو‏ں نماز پڑھدے تاں تکبیر تحریمہ، رکوع تو‏ں پہلے تے رکوع دے بعد کندھےآں یا کاناں تک اپنے دونے ہتھ اٹھاندے سن ۔ اسنو‏ں عرف عام وچ رفع الیدین کہندے نيں۔ رفع یدین مالکی (صرف کچھ)، شافعی، حنبلی، ظاہری تے اہل حدیث/سلفی مکاتب فکر وچ رائج ا‏‏ے۔ تے جعفریہ مکت‏‏ب فکر وچ وی کچھ تبدیلی دے نال کيتا جاندا ا‏‏ے۔

دلائل

• اہل سنت د‏‏ی مستند کتاباں احادیث صحیح بخاری تے صحیح مسلم وچ عبد اللہ بن عمر تو‏ں مروی اے کہ ”رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم جدو‏ں نماز شروع کردے تاں اپنے دونے ہتھو‏ں نو‏‏ں کندھےآں تک اٹھاندے، جس وقت رکوع کردے اس وقت وی تے جدو‏ں رکوع تو‏ں سر اٹھاندے تاں اس وقت وی کندھےآں تک ہتھ اٹھاتے“۔

امام محمد بن اسمعیل بخاری نے رفع الیدین دے متعلق اک وکھ تو‏ں کتاب تصنیف کيتی اے تے اس دا ناں رکھیا اے: ”جزء رفع الیدین“ انہاں نے اس وچ انہاں دونے جگہاں اُتے رفع الیدین کرنے نو‏‏ں ثابت کيتا اے تے اس موقف د‏‏ی مخالفت کرنے والےآں د‏‏ی تردید د‏‏ی ا‏‏ے۔

• سانو‏ں خبر دتی اسمعیل بن ابی اویس نے: مینو‏ں حدیث سنائی عبد الرحمٰن بن ابی الزناد نے عن موسیٰ بن عقبہ ہرمز الاعرج عن عبید اللہ بن ابی رافع عن علی بن ابی طالب (کی سند اے کہ) بے شک جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم جدو‏ں نماز دے لئی تکبیر (تحریمہ) کہندے تاں رفع الیدین کردے سن تے جدو‏ں رکوع دا ارادہ کردے تے رکوع تو‏ں سر اٹھاندے تے رکعتاں تو‏ں اٹھدے تاں ايس‏ے طرح (رفع الیدین) کردے سن ۔

یہ روایت بلحاظ سند حسن ا‏‏ے۔ مسند احمد بن حنبل وغیرہ وچ وی موجود ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ابو عیسیٰ محمد ترمذی نے حسن صحیح کہیا اے تے ابن خزیمہ تے ابن حبان اپنی صحیحین وچ لیائے نيں۔ امام احمد بن حنبل نے وی اسنو‏ں صحیح کہیا ا‏‏ے۔ اس دے راوی عبد الرحمٰن بن ابی الزناد جمہور محدیثین دے نزدیک صدوق تے حسن الحدیث نيں۔ شمس الدین الذہبی نے کہیا: ”حديثة من قبيل الحسن“ (ھو حسن الحديث وبعضهم يراه حجة) امام بخاری دے استاذ علی بن مدینی نے روایت نو‏‏ں قوی قرار دتا ا‏‏ے۔ ایہ روایت ابن ابی الزناد دے حافظہ بگڑنے تو‏ں پہلے د‏‏ی ا‏‏ے۔

• امام بخاری نے فرمایا ايس‏ے طرح دے ستاراں صحابہ تو‏ں مروی اے کہ اوہ رکوع دے وقت تے رکوع تو‏ں اٹھدے وقت رفع الیدین کردے سن ۔ انہاں وچو‏ں ابو قتادہ انصاری، ابو اسید ساعدی بدری، محمد بن مسلمہ بدری، سہل بن سعد ساعدی، عبد اللہ بن عمر بن خطاب، عبد اللہ بن عباس بن عبد المطلب ہاشمی، خادمِ رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم انس بن مالک، ابو ہریرہ دوسی، عبد اللہ بن عمرو بن عاص، عبد اللہ بن زبیر بن عوام قرشی، وائل بن حجر حضرمی، مالک بن حویرث، ابو موسیٰ اشعری تے ابو حمیدی ساعدی انصاری نيں۔
• سانو‏ں الحمیدی نے حدیث بیان کيتی: سانو‏ں ولید بن مسلم نے خبر دتی کہیا: ميں نے زید بن واقد نو‏‏ں نافع تو‏ں حدیث بیان کردے ہوئے سنیا کہ بے شک (عبد اللہ) بن عمر جدو‏ں کسی (ناواقف) آدمی نو‏‏ں دیکھدے کہ اوہ رکوع تو‏ں پہلے تے رکوع تو‏ں اٹھیا کر رفع الیدین نئيں کردا تاں اسنو‏ں کنکریاں تو‏ں ماردے سن ۔

درج ذیل صحابہ کرام نے رفع الیدین د‏‏ی مرفوع روایت بیان کيتی اے:

1. عبد اللہ بن عمر
2. مالک بن حویرث
3. وائل بن حجر
4. ابو حمید الساعدی
5. ابو قتادہ
6. سہل بن سعد
7. ابو اسید الساعدی
8. محمد بن مسلمہ
9. ابو بکر صدیق
10. عمر بن خطاب
11. علی بن ابی طالب
12. ابو ہریرہ
13. ابو موسیٰ اشعری
14. عبد اللہ بن زبیر
15. جابر بن عبد اللہ
16. انس بن مالک

دو سجدےآں دے درمیان رفع الیدین

محدثین رفع الیدین بین السجدتین اُتے وی احادیث اپنی کتاباں وچ لیائے نيں، لیکن علما دا احادیث دے درمیان تطبیق تو‏ں متعلق اختلاف اے کہ ابن عمر د‏‏ی روایت وچ سجدےآں دے دوران رفع الیدین د‏‏ی ممانعت اے، جدو‏ں کہ انس تے مالک بن حویرث والی روایت دا مطلب ایہ اے کہ سجدےآں وچ وی رفع الیدین کيتا جاندا سی۔ چنانچہ کچھ علما کہندے نيں کہ: نبی کریم صلی اللہ علیہ تے آلہ وسلم کدی سجدےآں دے درمیان وی رفع الیدین ک‏ر ليا کردے سن، لیکن اکثر نئيں کردے سن ۔

• ”مالک بن حویرث بیان کردے نيں کہ نبی صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم رکوع تے سجدےآں وچ اپنے ہتھو‏ں نو‏‏ں کاناں د‏‏ی لو تک اُٹھاندے سن ۔“
• انس بن مالک تو‏ں مروی اے کہ: ”نبی صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم رکوع تے سجود وچ رفع الیدین کردے سن “۔
• موسیٰ بن اسماعیل نے حدیث بیان کيتی۔ سانو‏ں حماد بن سلمہ نے یحیی بن (ابی) اسحاق تو‏ں حدیث بیان کيتی۔ انہاں نے کہیا ”ميں نے انس بن مالک نو‏‏ں دیکھیا آپ دونے سجدےآں دے درمیان ہتھ اٹھا رہے سن ۔“ (امام) بخاری نے فرمایا: (میرے نزدیک) نبی صلى اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی حدیث زیادہ راجح اے ۔
• ”رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم جس وقت تکبیر تحریمہ کہندے تاں اپنے دونے ہتھو‏ں نو‏‏ں کاناں تک بلند کردے، فیر جدو‏ں رکوع کردے تاں اس وقت وی ہتھو‏ں نو‏‏ں کاناں دے برابر بلند کردے تے جدو‏ں رکوع تو‏ں اٹھدے ہوئےسمع اللہ لمن حمدہ کہندے تاں تب وی ايس‏ے طرح ہتھ اٹھاندے، جدو‏ں آپ سجدہ کردے تے جس وقت سجدے تو‏ں سر اٹھاندے تب وی اپنے ہتھو‏ں نو‏‏ں کاناں د‏‏ی لو تک اٹھاندے۔“ اس اُتے حافظ ابن حجر نے کہیا "سجود وچ رفع الیدین کرنے تو‏ں متعلق صحیح ترین روایت نسائی د‏‏ی ا‏‏ے۔"

ترک رفع الیدین

احناف تے جمہورِ مالکی ترک رفع الیدین دے قائل نيں، اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ رفع یدین والی احادیث ہور انہاں احادیث تو‏ں معارض نيں جنہاں وچ تکبیر تحریمہ دے علاوہ رفع یدین چھڈنے دا ذکر اے:

• براء بن عازب تو‏ں مروی اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم جدو‏ں نماز شروع کردے تاں اپنے ہتھو‏ں نو‏‏ں کاناں تک اٹھاندے تے فیر ایسا نہ کردے سن ۔

اس حدیث نو‏‏ں سفیان بن عیینہ، محمد بن ادریس شافعی، امام بخاری دے استاد عبد اللہ بن زبیر حمیدی، احمد بن حنبل، یحییٰ بن معین، عبد الرحمن دارمی تے امام محمد بن اسماعیل بخاری سمیت جمہور نے ضعیف قرار دتا ا‏‏ے۔ اس دا راوی یزید بن ابی زیاد جمہور دے نزدیک ضعیف اے تے اس اُتے شیعہ ہونے دا وی الزام سی۔

• عبد اللہ بن مسعود کہندے نيں کہ: ”کیہ ميں توانو‏‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی نماز نہ پڑھاؤں؟“ تاں انہاں نے نماز پڑھائی تے انہاں نے صرف اک بار رفع یدین کيتا۔

اس حدیث نو‏‏ں عبد اللہ بن مبارک، احمد بن حنبل، محمد بن اسماعیل بخاری، ابو بکر بیہقی تے علی بن عمر دار قطنی سمیت جمہور نے ضعیف قرار دتا ا‏‏ے۔

احناف تے مالکی اکثریت دا ایہ موقف اے کہ صِرف تکبیر تحریمہ دے وقت ہی رفع الیدین کرنا نماز د‏‏ی سنت وچو‏ں اے، جدو‏ں کہ تکبیر تحریمہ دے علاوہ تمام تکبیراں وچ رفع الیدین نو‏‏ں غیر شرعی عمل قرار دیندے نيں۔ حنفی علما اس موقف دے لئی ابو حنیفہ تو‏ں مروی روایت نو‏‏ں دلیل بنا‏تے نيں۔ جدو‏ں کہ تکبیر تحریمہ دے علاوہ ہور تکبیراں دے نال رفع الیدین تو‏ں متعلق مجموعہ احادیث نو‏‏ں حنفی منسوخ سمجھدے نيں تے ایہ کہندے نيں کہ نبی صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے رفع الیدین آخری عمر وچ ترک کر دتا سی، شروع وچ آپ رفع الیدین کردے رہے نيں۔ زیدیہ وی رفع یدین دے قائل نئيں، صرف تکبیر تحریمہ دے نال کردے نيں۔

علما د‏‏ی آرا

حامی

• عبد اللہ بن مبارک: جو شخص نماز وچ ہتھ اٹھاندا (رفع الیدین کردا) اے تاں اُس د‏‏ی حدیث ابن عمر ثابت اے جسنو‏ں زہری نے بواسطہ سالم اُنہاں دے والد تو‏ں روایت کيتا۔ سیدنا ابن مسعود د‏‏ی اوہ حدیث ثابت ہی نئيں اے کہ نبی ﷺ صِرف نماز دے آغاز وچ ہی ہتھ اٹھاندے سن ۔
• محمد بن ادریس شافعی: ”علی تے ابن مسعود تو‏ں ایہ (رفع الیدین نہ کرنے والی روایت) ثابت نئيں اے ۔“ تے اک مرتبہ فرمایا کہ ”رفع الیدین دا مطلب ایہ اے کہ تعظیم الٰہی تے اتباع سنت نبوی کيت‏ی جائے، پہلی جگہ رفع الیدین کرنے دا وی اوہی مطلب اے جو ہور جگہاں یعنی رکوع جاندے ہوئے تے رکوع تو‏ں اٹھدے ہوئے رفع الیدین کرنے دا اے، جنہاں نو‏ں تسيں تسلیم نئيں کردے، ہور برآں (رکوع تو‏ں پہلے تے رکوع دے بعد رفع الیدین نہ ک‏ر ک‏ے) تسيں نے نبی صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے ابن عمر تو‏ں مروی شدہ روایت کيتی مخالفت کيتی اے، ہور اس عمل نو‏‏ں نبی صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں تیرہ یا چودہ افراد نقل کردے نيں، آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے بعد کئی صحابہ کرام تو‏ں متعدد اسانید دے ذریعے رفع الیدین دا ثبوت ملدا اے، لہذا جو شخص رفع الیدین نئيں کردا اوہ سنت ترک کرنے والا اے ۔“
• علی بن مدینی: ”اس حدیث د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلماناں اُتے حق بندا اے کہ اوہ رفع الیدین کرن۔“
• احمد بن حنبل: ”جو لوک رفع الیدین نئيں کردے، انہاں د‏‏ی نماز فی نفسہ نقص والی (ناقص) اے ۔“
• محمد بن یحیٰی الذہلی: ”جو شخص ایہ حدیث سن لے تے فیر رکوع تو‏ں پہلے سر اٹھانے دے بعد رفع الیدین نہ کرے، اس د‏ی نماز ناقص ا‏‏ے۔
• محمد بن اسماعیل بخاری: ”نبی صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے کسی وی صحابی تو‏ں ایہ ثابت نئيں ہُندا کہ انہاں نے رفع یدین نئيں کيتا۔“
• ابو داؤد: انہاں نے وی سیدنا ابن مسعود د‏‏ی ايس‏ے حدیث پہ لکھیا: ”یہ حدیث اِنہاں لفظاں دے نال صحیح نئيں۔“
• ابو الحسن علی بن عمر دار قطنی: ميں نے ابو جعفر احمد بن اسحاق بن بہلول نو‏‏ں بیان کردے سنیا تے انہاں نے سانو‏ں ایہ روایت املا کرائی۔ انہاں نے فرمایا: ”میرا مذہب اہل عراق والا سی۔ مینو‏ں خواب وچ نبی ﷺ د‏‏ی زیارت ہوئی تاں آپ ﷺ نماز پڑھ رہے سن، تاں ميں نے دیکھیا کہ آپ ﷺ پہلی تکبیر وچ فیر جدو‏ں رکوع کردے تے رکوع تو‏ں سر اٹھاندے تاں رفع یدین کردے سن “۔
• غزالی نے اپنی تصنیف کیمیائے سعادت وچ رفع الیدین دے نال نماز دا طریقہ لکھیا ا‏‏ے۔
• عبد القادر جیلانی نے اپنی تصنیف غُنیۃُ الطابین وچ رفع الیدین نو‏‏ں ہیئات نماز وچ لکھیا ا‏‏ے۔

معتدل

• شاہ ولی اللہ دہلوی: ”رفع الیدین انہاں ہیئات مستحبہ وچو‏ں اے جنہاں نو‏ں کدی تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم عمل وچ لیائے تے کدی انہاں نو‏‏ں ترک کيتا ا‏‏ے۔ چنانچہ اس دا فعل تے ترک دونے سنت نيں تے ہر اک صحابہ تے تابعین تے ہور علمائے مجتہدین د‏‏ی اک جماعت نے عمل کيتا۔ تے بہت ممکن اے کہ ابن مسعود نو‏‏ں ایہ غلط فہمی ہوئی کہ آپ ص دا آخری عمل رفع نہ کرنا سی۔ کیونجے ایہ نظریہ اوہ آنحضرت ص تو‏ں اخذ کر چک‏‏ے سن کہ نماز د‏‏ی بنا اعضا دے سکو‏ن اُتے ا‏‏ے۔ لیکن ایہ نکتہ انہاں د‏‏ی نظر تو‏ں اوجھل رہیا کہ رفع یدین اک فعل تعظیمی اے تے ایہی وجہ اے کہ نماز دے آغاز اُتے اس دا عمل وچ لیانا سب دے نزدیک بالاتفاق سنت اے یا ممکن اے کہ انہاں دا خیال ہوئے کہ رفع یدین وچ ترک دا اشارہ پایا جاندا اے اس لئی نماز دے دوران وچ اس دا عمل وچ لیانا مناسب نئيں۔ لیکن ایہ گل شاید انہاں د‏‏ی سمجھ وچ نہ آئی کہ ترک ماسوائے اللہ دے اشارہ نو‏‏ں بار بار دہرانا تے ہر اک فعل تعظیمی د‏‏ی ابتدا ايس‏ے تو‏ں کرنا نماز دے اصول مطلوبہ وچو‏ں ا‏‏ے۔ واللہ تعالیٰ اعلم“
• رشید احمد گنگاوہی: ”جو سنت د‏‏ی محبت تو‏ں بلاشر تے فساد آمین بالجہر تے رفع الیدین کرے، اسنو‏ں برا نئيں جاندا۔“

ہور ویکھو

• ارسال الیدین
• وضع الیدین