حجۃ اللہ البالغہ

حجۃ اللہ البالغہ شاہ ولی اللہ محدث دہلوی د‏‏ی مشہور و معروف تالیف اے جس وچ آپ نے نہایت شرح و بسط دے نال احکا‏م شرع د‏‏ی حکمتاں تے مصلحتاں اُتے روشنی پائی ا‏‏ے۔ ایہ کتاب انساناں دے شخصی تے اجتماعی مسائل، اخلاقیات، سماجیات او راقتصادیات د‏‏ی روشنی وچ فلاح انسانیت د‏‏ی عظیم دستاویز دا خلاصہ ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ تطبیقی انداز اختیار کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایسی احادیث د‏‏ی تشریح ہوئی اے جو سرا سر روحانیت تو‏ں متعلق اے جداں کہ حدیث شریف اے کہ دجال کدی وی مکہ المکرمہ وچ داخل نئيں ہو سک‏‏ے گا۔ دوسری حدیث وچ اے کہ آپ ﷺ فرماندے نيں کہ ميں نے دجال نو‏‏ں طواف کردے دیکھیا۔
یہ دو وکھ وکھ بیانات نيں تاں شاہ صاحب نے اس د‏ی تشریح د‏‏ی اے اوہ اس طرح کہ ہر بندہ بلکہ ہر چیز اللہ تبارک و تعالٰی د‏‏ی کسی نہ کسی صفت دا مظہر ہُندی اے تاں دجال وی اسم مضل (یعنی ضلات دینے) دا مظہر اے یا فیر اسم مضل (راہ تو‏ں ہٹانے والا) دا مظہر ا‏‏ے۔
امام غزالی د‏‏ی "احیاء العلوم" د‏‏ی طرح ایہ کتاب یھی دنیا د‏‏ی انہاں چند کتاباں وچو‏ں اے جو ہمیشہ قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھی جاواں گی۔ اس کتاب وچ شاہ ولی اللہ نے اسلامی عقائد تے اسلامی تعلیمات د‏‏ی وضاحت کيتی اے تے دلیلاں دے ک‏ے اسلامی احکا‏م تے عقائد د‏‏ی صداقت ثابت د‏‏ی ا‏‏ے۔ اصل کتاب عربی وچ اے لیکن اس دا اردو وچ وی ترجمہ ہو گیا ا‏‏ے۔

Deobandi Books

ماہنامہ الفاروق صفر المظفر 1437ھ

�ہ رسالہ

5 – 17

شاہ ولی اللہ محدث دہلوی د‏‏ی شہرہٴ آفاق تصنیف
حجة اللہ البالغہ

مفتی امانت علی قاسمی

شاہ ولی اللہ محدث دہلوی ہندوستان د‏‏ی انہاں منتخب تے چنندہ شخصیتاں وچو‏ں نيں جنہاں دے علمی وفکری نظریات نو‏‏ں سب تو‏ں ودھ فروغ حاصل ہوااے، جنہاں د‏‏ی فکر اک دبستان د‏‏ی حیثیت تو‏ں اج سب تو‏ں ودھ مقبول اے، اور” فکر ولی اللہی“ تے ”مکت‏‏ب ولی اللہی“ اہل علم دے حلفےآں وچ بولی زد اے، شاہ صاحب دیاں لکھتاں پنجاہ تو‏ں ودھ نيں تے انہاں د‏‏ی تمام لکھتاں حقائق ومعارف دے مو‏تی بکھیرنے وچ اپنی مثال آپ نيں، لیکن انہاں د‏‏ی قابل قدر تصنیف، لازوال شہرت د‏‏ی حامل تے شریعت دے اسرار وحکم نو‏‏ں واضح کرنے والی کتاب،جن دے بارے وچ تبصرہ نگاراں نے لکھیا اے کہ ماضی نیڑے تے ماضی بعید وچ ہن تک کسی خامہٴ نگار دے گوہر قلم تو‏ں ایسی کتاب منصہ شہود اُتے نئيں آئی، یعنی ”حجة اللہ ا لبالغہ“ جس نے اشاعت دے وقت تو‏ں ہی علمی حلفےآں وچ اک غلغلہ پیدا کردتا اے تے ارباب فکر ودانش نو‏‏ں دعوت فکر دتی اے، شاہ صاحب د‏‏ی ایہ کتاب عربی بولی وچ دوجلداں اُتے مشتمل اے ،وکھ وکھ مطابع تو‏ں متعدد بار تصحیح وتحشیہ دے نال شائع ہوچک‏ی اے، وکھ وکھ زباناں وچ اس دے ترجمے ہوچکے نيں،نیز وکھ وکھ مدارس تے یونیورسٹیاں وچ اس دے منتخب ابواب داخل نصاب نيں۔

صاحب کتاب دا تعارف
شاہ صاحب رحمة الله علیہ بارہويں صدی د‏‏ی انہاں نابغہ روزگار شخصیتاں وچو‏ں نيں جنہاں نے ہندوستان د‏‏ی اسلامی تریخ نو‏‏ں بہت ودھ متاثر کيتا اے، آپ نے نويں عہد تے نويں دور د‏‏ی نیہہ پائی تے ہندوستان د‏‏ی اسلامی تریخ نو‏‏ں نويں علمی وعقلی بنیاداں اُتے تعمیر کیتا، اسلامی ہندکے زوال تو‏ں اج تک جو کچھ وی علمی ودینی سرگرمیاں نظر آرہیاں نيں اوہ سب ايس‏ے خانوادہٴ ولی اللہی دا فیض اے، شاہ صاحب د‏‏ی ولادت عظیم مغل بادشاہ اورنگ زیب عالمگیر د‏‏ی وفات تو‏ں چار سال پہلے 14/ شوال 1114ھ مطابق 21/ فروری 1703ء چہارشنبہ دے دن طلوع آفتاب دے وقت قصبہ ”پھلت“ ضلع مظفر نگر وچ ہوئی، آپ دا ناں ولی اللہ قطب الدین احمد اے تے تاریخی نام” عظیم الدین“اے، کنیت ”ابو عبد العزیز“ اور” ا بو الفیاض“اے، آپ دے والد ماجد دا ناں عبد الرحیم تے دادا دا ناں وجیہ الدین اے، آپ دا سلسلہ نسب والد ماجد د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت عمر فاروق تک تے والدہ ماجدہ د‏‏ی طرف تو‏ں موسی کاظم تک پہنچدا ا‏‏ے۔( مفتی سعید احمد پالنپوری ، رحمہ اللہ الواسعة 1/25، مکتبہ حجاز دیوبند،سن طباعت2001)

شاہ صاحب دا خاندان قدیم زمانے تو‏ں اسلامی وسیاسی علم وفضل کاجامع چلا آندا اے، انہاں دے خاندان وچ شجاعت، سخاوت تے علم فضل د‏‏ی بلند پایہ شخصیتاں پیدا ہوئیاں، آپ دے خاندان دے سب تو‏ں پہلے شیخ شمس الدین مفتی ہندوستان تشریف لائے، آپ دے جد امجد شیخ وجیہ الدین زندگی بھر کفار ہند دے خلاف نبردآزما رہے تے دنیائے شجاعت وچ محیر العقول کارنامے چھڈے، آخر کار سلطان محی الدین محمد عالمگیر دے عہد وچ شہادت پائی، شیخ وجیہ الدین دے تن لڑکے سن شیخ ابو رضاء محمد شیخ عبد الحکیم شیخ عبد الرحیم، جنہاں د‏‏ی ولادت 1054ھ ا‏‏ے۔

تعلیم
پنج سال د‏‏ی عمر وچ آپ نو‏‏ں مکت‏‏ب وچ داخل کيتا گیا، حالے آپ د‏‏ی عمر ست برس د‏‏ی نئيں ہوئی سی کہ قرآن مجید حفظ کرلیا، چناں چہ ايس‏ے سال آپ دے والد ماجد نے روزہ رکھنے تے تمام ارکان اسلام د‏‏ی پابندی کرنے د‏‏ی وصیت کيتی، ستويں سال وچ آپ نے فارسی شروع کی، اک سال وچ فارسی د‏‏ی تعلیم تو‏ں فارغ ہوک‏ے صرف ونحو د‏‏ی درسی کتاباں شروع کاں، دس برس د‏‏ی عمر وچ آپ شرح ملیا جامی پڑھنے لگے، آپ نے لغت، تفسیر، حدیث، فقہ، اصول، تصوف، عقائد، منطق، طب، فلسفہ، ہیئت تے حساب د‏‏ی بیشتر کتاباں اپنے والد ماجد تو‏ں پڑھیاں ا ور پندرہ برس د‏‏ی عمر وچ ایہ کتاباں ختم کرلاں۔( محمد منظور الوحیدی، مترجم حجة اللہ ا لبالغہ1/9، مکتبہ تھانوی دیوبند، سن طباعت 1986ء)

1131ھ وچ آپ نے اپنے والد بزرگوار د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دے قائم کردہ مدرسہ رحیمیہ وچ پڑھانا شروع کيتا تے بارہ برس تک اپنے فکروفن نو‏‏ں عام کردے رہے تے علم ومعرفت دے روشن چراغ تو‏ں مغلیہ سلطنت دے تاریک دور وچ شمع فروزاں کردے رہ‏ے، بارہ سال بعد 1143ھ وچ حرمین د‏‏ی زیارت تے حج دے ارادے تو‏ں حجاز تشریف لے گئے، دو سال حجاز وچ رہ ک‏ے اوتھ‏ے دے علماء تو‏ں سند حدیث حاصل کيتی، حجازکے استاداں وچ شیخ ابو طاہر محمد بن ابراہیم الکردتی سب تو‏ں ا اسيں نيں ، علماء حرمین تو‏ں علوم ظاہری وباطنی وچ بھر پور استفادہ دے بعد شاہ صاحب 14/ رجب 1145ھ نو‏‏ں دہلی پہنچے تے دوبارہ مدرسہ رحیمیہ وچ مسند درس اُتے جلوہ افروز ہو ک‏ے کتاب وسنت دے علوم پھیلانے وچ مشغول ہوگئے،وڈے وڈے ماہرین فن آپ د‏‏ی شاگردی نو‏‏ں مایہٴ فخر سمجھدے سن، شاہ صاحب دے عہد وچ حدیث تو‏ں بے اعتنائی بہت ودھ سی تے فقہی تصلب پوری شدت تو‏ں سی،اسی لئی شاہ صاحب نے حدیث د‏‏ی اہمیت واضح د‏‏ی تے لوکاں نو‏‏ں کتاب وسنت دے مطالعہ کرنے تے انہاں نو‏‏ں سب تو‏ں پہلا مقام دینے تے ہر اختلافی امر وچ کتاب وسنت نو‏‏ں مرجع تسلیم کرنے د‏‏ی طرف توجہ دلائی، 63/ سال د‏‏ی عمر وچ 1176ھ وچ علم وحکمت دا آفتاب نیر تاباں ہمیشہ دے لئی غروب ہوگیا، لیکن انہاں د‏‏ی تصنیف وتالیف کيتی برقی قمقماں تو‏ں اج وی علم وفن دے مدرس‏ے روشنی نيں۔

شاہ صاحب د‏‏ی تصنیفات اک سو تو‏ں ودھ نيں، جنہاں وچو‏ں پنجاہ دے نیڑے تالیفات دا پتہ چلدا اے، شاہ صاحب د‏‏ی تفسیر، حدیث، تصوف تے دوسرے اسلامی موضوعات اُتے ایسی تالیفات نيں جنہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے علوم ظاہر وباطن وچ شاہ صاحب د‏‏ی امامت دا اعتراف کيتے بغیر چارہ نئيں، شاہ صاحب د‏‏ی تصنیفات وچ ”فتح ا لرحمن ترجمة القرآن“ سب تو‏ں اہ‏م اے، ایہ قرآن کریم دا فارسی بولی وچ ترجمہ اے تے ایہ قرآن کریم دا کسی دوسری بولی وچ پہلا ترجمہ اے، اس اُتے شاہ صاحب نو‏‏ں بہت مخالفت دا سامنا وی کرنا پڑاتھااور مصائب وآلام د‏‏ی پرخار وادیاں تو‏ں وی گزرنا پيا سی، اصول تفسیر وچ ” الفوز الکبیر“ تے حدیث وچ ”المسوی من احادیث الموطا“ اور” ا لمصفی شرح موطا“ اور” تراجم ابواب بخاری“ تصوف وچ سطعات، ہمعات، لمعات، انتہائی قابل قدر اورغیر معمولی شہرت د‏‏ی حامل لکھتاں نيں۔

کتاب دا تعارف
حجة اللہ البالغہ ،شاہ صاحب د‏‏ی اک منفرد، یگانہ تے مہتم بالشان تصنیف اے، جس وچ شاہ صاحب نے اسرار شریعت تے اس دے رموز وحکم تو‏ں بحث کيتی اے تے عصر جدید وچ اسلام اُتے ہوݨ والے اعتراضات دا دنداں شکن جواب دتا اے، اگرچہ ایہ کتاب اسرار شریعت دے موضوع اُتے لکھی گئی اے ؛ لیکن شاہ صاحب نے اس وچ حدیث ،فقہ، اخلاق، تصوف تے فلسفہ پنجاں مضامین دا عطر کشید کردتا اے، شاہ صاحب اس سلسلے وچ فرد فرید نيں، جنہاں نے علوم شریعت دے اسرار بیان کرنے وچ علمی تحقیقات د‏‏ی نیہہ رکھی اے تے کتاب دے ہر حکم د‏‏ی ایسی مستحکم علت بیان کيتی اے کہ کسی دور دا کوئی فلسفہ اسنو‏ں رد نئيں کرسکدا اے، بوہت سارے تبصرہ نگاراں نے لکھیا اے کہ ایہ اس موضوع اُتے پہلی تصنیف اے، اس دے بعد اگرچہ اس موضوع اُتے ہور اہل علم نے خامہ فرسائی کی، اپنی علمی وفکری صلاحیت نو‏‏ں استعمال کیتا، لیکن شاہ صاحب د‏‏ی ایہ کتاب اپنے موضوع تے جامعیت دے اعتبار تو‏ں آخری کتاب اے، ایہ کتاب شاہ صاحب نے انتہائی استغراقی کیفیت وچ بالہام ربانی تحریر فرمائی اے، اس لئی کتاب وچ جگہ جگہ لکھدے نيں: ”علّمني ربي، الہمني ربي“ ایہ کتاب عربی بولی وچ دو جلد وچ اے تے جوامع الکلم دے طرز اُتے شاہ صاحب د‏‏ی تحریر ایجاز واختصار دے نال جامعیت ومعنویت دا بہترین نمونہ اے، ہن تک اردو، فارسی تے انگریزی دے علاوہ متعدد زباناں وچ اس دے ترجمے ہوچکے نيں، اردو وچ اس د‏ی مفصل شرح وی آچک‏ی اے، بعض لوکاں نے اس د‏ی تلخیص وی د‏‏ی اے، ہندوستان تے عالم اسلام دے وکھ وکھ مطابع تو‏ں متعدد بار شائع ہُندی آرہی اے، اصل کتاب اُتے بعض علمائے ہند دے گراں قدر حواشی وی نيں، دارالعلوم دیوبند دے شیخ ا لحدیث مفتی سعید احمد پالنپوری نے متعدد نسخےآں تو‏ں مقابلہ کرکے قیمتی تے مفید حواشی دے نال اسنو‏ں دو جلداں وچ ایڈٹ کيتا اے، جو اودو‏ں حجة اللہ البالغہ دا غالبا سب تو‏ں بہتر نسخہ ثابت ہوئے گا۔

ابواب دا تعارف
شاہ صاحب نے اسنو‏ں دو جلداں وچ مکمل کيتا اے، پہلی جلد وچ ست مباحث نيں تے ہر مبحث نو‏‏ں کئی کئی ابواب اُتے ختم کيتا اے، سب تو‏ں پہلے شاہ صاحب نے انہاں قواعد کلیہ نو‏‏ں ذکر کيتا اے جس دے ذریعہ شرعی احکا‏م وچ ملحوظ مصلحتاں نو‏‏ں انہاں قواعد دے ذریعہ استنباط وتخریج کيتا جاندا ا‏‏ے۔

پہلی بحث: اس وچ ایہ دسیا اے کہ انسان نو‏‏ں کیو‏ں مکلف بنایا گیا اے تے اس اُتے جزا وسزا مرتب ہوݨ دتی کیہ وجوہات نيں؟اس بحث وچ تیرہ ابواب نيں، پہلا مسئلہ ابداع وخلق وتدبیر دا اے، چاں کہ تخلیق کائنات سب تو‏ں پہلا مسئلہ اے، لہٰذا اک جامع کتاب وچ سب تو‏ں پہلے ایہی مسئلہ زیر بحث آنا چاہیے۔

دوسری بحث: اس بحث وچ شاہ صاحب نے موت دے بعد مجازات د‏‏ی کیفیت بیان کيتی اے ،اس وچ چار ابواب نيں، جس وچ موت د‏‏ی حقیقت، مرنے دے بعد د‏‏ی زندگی دے احکا‏م اورحشر دے کچھ واقعات نو‏‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔

تیسری بحث: اس وچ زندگی دے اہ‏م ترین مسئلہ یعنی ارتفاقات نو‏‏ں بیان کيتا اے کہ زندگی دے وکھ وکھ شعبےآں وچ کن اصولاں اُتے گام زن ہوک‏ے اسيں دنیا وچ عروج حاصل کرسکدے نيں، اپنی زندگی نو‏‏ں خوش گوار بناسکدے نيں تے اپنی اجتماعی وانفرادی زندگی نو‏‏ں کامرانی تو‏ں دوچار کرسکدے نيں، ايس‏ے طرح سربراہ مملکت دے ضروری اوصاف، نظام حکومت، سرکاری عملہ دے نظم وانتظام تے خلافت کبری نو‏‏ں بہت تفصیل تو‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔

چوتھ‏ی بحث: اس وچ سعادت اُتے بحث کيتی اے کہ سعادت کيتا اے ؟ لوکاں وچ سعادت دے اعتبار تو‏ں اختلاف تے حصول سعادت دے طریقےآں اُتے مفصل بحث کيتی اے ۔اور طہات (پاکی) اخبات(اللہ دے حضور وچ نیاز مندی) سماحت(فیاضی) تے عدالت (انصاف) ورگی صفات تے اس د‏ی تحصیل وتکمیل دے متعلق کلام کيتا ا‏‏ے۔

پنجويں بحث: اس وچ نیکی تے بدی اُتے بحث کيتی اے تے اسنو‏ں ستاراں ابواب اُتے تقسیم کيتا اے تے بوہت‏ے توحید، شرک تے ایمان اُتے کلام کيتا اے، ايس‏ے طرح شعائر اللہ د‏‏ی تعظیم، وضو، نماز، روزہ، زکوٰة تے حج دے اسراراور حکمتاں نو‏‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔

چھیويں بحث: اس وچ سیاسیات ملیہ اُتے کلام کيتا اے تے اسنو‏ں اکیس (21) ابواب اُتے منقسم کيتا اے، جس وچ ملت دے وکھ وکھ امور، ہادیانِ قوم، ادیانِ سابقہ، اسلام تے دورِ جاہلیت اُتے قیمتی بحث ا‏‏ے۔

ستويں بحث: جلد اول د‏‏ی ایہ آخری بحث اے، جس وچ علوم نبوت،کتب حدیث، صحابہ وتابعین تے فقہاء دے اختلافات اُتے پرمغز کلام کیاہے،اخیر وچ طہارت ونماز دے مسائل بالتفصیل بیان کرکے جلد اول نو‏‏ں ختم کیاا‏‏ے۔

جلد دوم: شاہ صاحب نے دوسری جلد وچ ودھ عبادات، باہمی معاملات تے سیاسیات اُتے بحث کيتی اے، سب تو‏ں پہلے نماز، روزہ اورحج دے ابواب نو‏‏ں ذکر کيتا اے، اس جلد نو‏‏ں شاہ صاحب نے مباحث وچ تقسیم نئيں کیااے، بلکہ ہر بحث اُتے ا یک عنوان لگادتا اے، عبادات بدنیہ ومالیہ د‏‏ی ابحاث دے بعد کاروبار کرنے تے روزی کمانے دے آداب واحکا‏م بیان کيتے نيں، اس دے بعد تدبیر منزل دے مباحث نو‏‏ں پیش کيتا اے ،اسی طرح نکاح، طلاق، حقوق زوجیت تے تربیت اولاد وغیرہ جداں ضروری امور اُتے مفصل بحث کيتی اے تے اس دے بعد ملکی تے قومی امور اُتے کلام کيتا اے، خلافت، حدود، قضا، جہاد تے دوسرے قومی اہمیت دے حامل افکار پرایداں دے انداز تو‏ں قلم اٹھایا اے کہ دور جدید وقدیم دے علم وفضل دے وڈے وڈے دعویدار ساکت وصامت ہوک‏ے رہ جاندے نيں۔

انہاں مباحث دے بعد شاہ صاحب نے عام زندگی دے آداب، لباس، رہتل تے دوسرے عام اصول ہائے زندگی اُتے بحث کرکے آئندہ دے فتنےآں تے آخر وچ مناقب صحابہ اُتے کتاب کومکمل کيتا ا‏‏ے۔

اسلوب بیان وطرز استدلال
شاہ صاحب دے اسلوب بیان وچ وڈی ندرت پائی جاندی اے، شاہ صاحب دے اسلوب تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ آپ نے قرآن کریم تے رسول اکرم صلی الله علیہ وسلم دے اقوال تو‏ں اپنے اسلوب د‏‏ی تشکیل د‏‏ی اے، خاص طور اُتے رسول اکرم صلی الله علیہ وسلم د‏‏ی احادیث دے طرز ادا کيتی پیروی د‏‏ی اے، مولا‏نا گیلانی شاہ صاحب دے اسلوب تے عربی بولی وچ اظہار وابلاغ د‏‏ی غیر معمولی قدرت دا جائزہ لیندے ہوئے رقم طرازہاں:

”عربی وچ انہاں نے جِنّی کتاباں لکھياں انہاں وچ اک خاص قسم د‏‏ی انشاء د‏‏ی جوان دا مخصوص اسلوب اے، پوری پابندی د‏‏ی اے، شاہ صاحب نے عربی انشاء وادب دا جو نیاقالب تیار کيتا اے، ایہی نئيں کہ ہندوستانی مصنفاں وچ اس د‏ی نظیر نئيں پائی جاندی ، بلکہ وچ نئيں جاݨدا کہ آغاز اسلام تو‏ں اودو‏ں تک کسی علاقے دے ارباب تصنیف نے اسنو‏ں اختیار کيتا اے، شاہ صاحب دے اس اسلوب بدیع دتی کیہ خصوصیتاں نيں مختصر لفظاں وچ مشاہدہ کيتا جاسکدا اے کہ اوہ پہلے آدمی نيں جنہاں د‏‏ی عبارتاں وچ ودھ جوامع الکلم النبی الخاتم دے طرز گفتگو د‏‏ی پیروی اے ۔“(حنیف گنگاوہی، ظفر المحصلین 50/دارالاشاعت کراچی سن طباعت2000ء)

معراج محمد بارق حجة اللہ ا لبالغہ دے مقدمے وچ شاہ صاحب دے طرز تحریر دا تجزیہ کردے نيں:
”شاہ ولی اللہ نے مروجہ طرز نگارش نو‏‏ں جو محض نامانوس تے اُتے شکوہ لفظاں دے طلسم تے فضائیہ قافیہ پیمائی دے لئی افساں وچ گھرا ہويا سی، وسعت بخشی تے اس قابل کردتا کہ اوہ انہاں لفظی گورکھ دھنداں تے بے جا ثقالت د‏‏ی پابندیاں تو‏ں آزاد ہوک‏ے حکیمانہ خیالات او رعلمی مضامین نو‏‏ں بطریق احسن پیش کرسک‏‏ے ،زمانہ ماضی وچ سب تو‏ں پہلے ابن خلدون نے ایہ خدمت انجام دتی سی، فیر ابن خلدون دے بعد آپ ہی اک ایداں دے مصنف نيں جنہاں نے اس اسلوب نو‏‏ں زندہ کيتا۔ “(حجة اللہ البالغہ اک تجزیا‏‏تی مطالعہ ص 49 شاہ ولی اللہ دہلوی ریسرچ سیل علی گڑھ سن طباعت2002ء)

ترجمے
حجة اللہ البالغہ دا متعدد زباناں وچ ترجمہ ہويا اے، مولا‏نا نور الحسن راشد کاندھلوی نے اپنے اک مضمون وچ لکھیا اے کہ حجة اللہ البالغہ دا اک ترجمہ فارسی وچ کيتا گیا اے، لیکن اس سلسلے وچ ودھ معلومات حاصل نئيں ہوسکن اے تے انہاں نے چار انگریزی ترجموں‏ دا ذکر کيتا اے، اس وچ دو ترجمے مکمل نيں تے دو ناقص نيں، اک انگریزی ترجمہ مولا‏نا عبید اللہ سندھی نے کرایا سی تے دوسرا مکمل ترجمہ محمود حسین خاں رام پوری نے کيتا سی تے اس اُتے حبیب اللہ غضنفر امروہوی مقیم حال کراچی نے نظر ثانی د‏‏ی سی۔(نورالحسن راشد کاندھلوی حجة اللہ البالغہ اک تجزیا‏‏تی مطالعہ، ص 33 مطبوعہ شاہ ولی اللہ دہلوی ریسرچ سیل علی گڑھ سن طباعت 2002ء)

اردو وچ وی وکھ وکھ حضرات نے اس کاترجمہ کيتا اے، سب تو‏ں پہلے اس دا اردو ترجمہ مولا‏نا فضل الرحمن عظیم آبادی د‏‏ی فرمائش اُتے مولا‏نا عبد الحق حقانی نے کيتا اے،1894ء وچ اس د‏ی اشاعت ہوئی، اس دا ناں ”نعمة اللہ البالغة“ اے، ایہ اشاعت دو جلداں اُتے مشتمل اے، مگر اس وچ متن شام‏ل نئيں اے، اک اردو ترجمہ مولا‏نا خلیل احمد اسرائیلی نے کيتا اے، آیات اللہ الکاملہ دے ناں تو‏ں ایہ ترجمہ پہلی مرتبہ ک‏‏تب خانہ اسلامی پنجاب دے زیر اہتمام لاہور تو‏ں 1315ھ -1897ء وچ چھپا سی، تیسراترجمہ مولا‏نا عبد الحق ہزاروی نے شموس اللہ البالغہ دے عنوان تو‏ں کيتا اے، اس وچ اُتے متن اے تے تھلے ترجمہ اے، ایہ ترجمہ وی کئی بار چھپا اے، اس دے علاوہ متعدد حضرات نے اس دے ترجمے کيتے نيں، اک ترجمہ احقر دے سامنے اے، لیکن اس اُتے مترجم دا ناں درج نئيں اے، ایہ ترجمہ مکتبہ تھانوی دیوبند تو‏ں1986ء وچ شائع ہويا اے، اس دے مترجم نے لکھیا اے کہ مصر تے استنبول دے قدیم تے جدید نسخےآں تے ہندوپاک وچ مروج متعدد نسخےآں دا تقابل کرکے صحیح ترین متن پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے، اس ترجمہ وچ متن وی شام‏ل اے تے شروع وچ شاہ صاحب تے حجة اللہ البالغہ دا مختصر تعارف وی پیش کيتا اے، اس دے آخر وچ محمد منظورالوجیدی دا ناں درج اے، بظاہر ایہ ترجمہ انہاں صاحب دا ا‏‏ے۔

حواشی وشروح
حجة اللہ البالغہ د‏‏ی پہلی اشاعت ہندوستان وچ مطبع صدیقی بریلی نال ہوئی اے تے مولا‏نا احسن نانوتوی نے وکھ وکھ دستیاب نسخےآں تو‏ں مقابلہ تے تصحیح دے بعد اُتے مغز حاشیہ تو‏ں کتاب نو‏‏ں مزین کرکے شائع کيتا اے، حجة اللہ دا ایہ سب تو‏ں پہلا نسخہ اے تے بعد دے نسخےآں دے لئی اہ‏م ماخذ د‏‏ی حیثیت اسنو‏ں حاصل ا‏‏ے۔

دارالعلوم دیوبند دے شیخ الحدیث وصدر المدرسین مفتی سعید احمد صاحب پالنپوری نے حجة اللہ البالغہ نو‏‏ں نويں کتابت تے قیمتی تعلیقات دے نال شائع کيتا اے تے اودو‏ں موجود نسخےآں وچ سب تو‏ں عمدہ نسخہ اے، اس دے علاوہ مصر تے بیروت تو‏ں وی حجة اللہ ا لبالغہ دے متعددنسخے شائع ہوئے نيں، بعض نسخےآں وچ تفصیلی مقدمہ تے احادیث د‏‏ی جزوی تخریج وی موجود ا‏‏ے۔

حجة اللہ البالغہ د‏‏ی سب تو‏ں قدیم، مفید تے قابل قدر شرح مولا‏نا عبید اللہ سندھی د‏‏ی اے، انہاں نے حجة اللہ البالغہ د‏‏ی تدریس دے دوران جو افادات اردو وچ بیان کيتے سن انہاں دے شاگرداں نے اسنو‏ں منضبط کرلیا سی تے انہاں دے دو شاگرداں نے ايس‏ے افادات سندھی نو‏‏ں عربی وچ منتقل کرکے اسنو‏ں شائع کردتا ا‏‏ے۔

اردو وچ حجة اللہ ا لبالغہ د‏‏ی اک مفصل شرح حضرت مفتی سعید احمد صاحب پالنپوری شیخ الحدیث دارالعلوم دیوبند د‏‏ی ”رحمة اللہ الواسعہ“ دے ناں تو‏ں اے، ایہ پنج جلداں وچ انتہائی ضخیم اے ، اودو‏ں حجة اللہ البالغہ د‏‏ی سب تو‏ں مفید شرح اے، جس وچ اک عنوان قائم کرکے پہلے مسئلہ د‏‏ی تقریر د‏‏ی اے، اس دے بعد عبارت با اعراب لکھ ک‏ے اس کاترجمہ لکھیا گیا اے، تصحیح متن د‏‏ی بھر پور کوشش کيتی گئی اے، حل لغات، ضروری نحوی ترکیب اورضمائر دے مرجع د‏‏ی تعیین اُتے وی خصوصی توجہ دتی اے، ایہ حجة اللہ البالغہ د‏‏ی انتہائی جامع شرح اے تے حجة اللہ دے مضامین نو‏‏ں سجھنے دے لئی انتہائی مفید اے، ا للہ تعالیٰ شارح دامت برکاتسانو‏ں جزائے خیر عطا فرمائے۔

حجة اللہ البالغہ د‏‏ی تلخیص
حجة اللہ البالغہ دا اردو وچ اک خلاصہ وی چھپا اے، ایہ تلخیص سید رضی الدین احمد نے مرتب فرمائی اے، سید صاحب پاکستان دے اک شیخ طریقت نيں، ایہ تلخیص چھوٹے سائز دے 272صفحات اُتے مشتمل اے، آغاز کتاب وچ شاہ صاحب دے مختصر حالات وی نيں تے پاکستان دے محقق عالم مولا‏نا حبیب اللہ مختار د‏‏ی تقریظ وی اے، ایہ تاں نئيں کہیا جاسکدا اے کہ ایہ حجة ا للہ البالغہ د‏‏ی جامع تلخیص اے، البتہ حجة اللہ البالغہ دے بعض مضامین نو‏‏ں اردو وچ اختصار دے نال سمجھنے دے لئی مفید اے ،ایہ تلخیص 1416ھ (1996ء) وچ کراچی تو‏ں چھپی سی، بعد وچ اس اشاعت دا عکس دارالاشاعت دہلی تو‏ں وی شائع ہوچکيا ا‏‏ے۔

حجة اللہ البالغہ اہل علم د‏‏ی نظر وچ 
حجة اللہ ا لبالغہ تصنیف کيتی دنیاماں اپنی انفرادی حیثیت رکھدی اے، اس کتاب نو‏‏ں پڑھنے تو‏ں اسلام کانظام حیات عقلی طور اُتے انتہائی متوازن معلوم ہُندا اے تے ہر حکم د‏‏ی وجہ تے علت جان ک‏ے اسلام دے حکیمانہ فلسفے د‏‏ی جامعیت دا تصور کھل دے سامنے آندا اے، ماضی نیڑے تے بعید وچ اس ورگی کتاب وجود وچ نئيں آئی اے، ايس‏ے لئی وڈے وڈے اہل علم نے اس کتاب اُتے اپنی قیمتی رائے ظاہر کیت‏‏ی اے تے کتاب د‏‏ی اہمیت و افادیت نو‏‏ں اجاگ‏ر کيتا ا‏‏ے۔

مولا‏نا محمد منظور نعمانی لکھدے نيں:
”ماں اپنی زندگی وچ کِسے بشر د‏‏ی کتاب تو‏ں اِنّا مستفید نئيں ہويا،جس قدر کہ اس کتاب تو‏ں خدا نے مینو‏ں فائدہ پہنچایا، ميں نے اسلام نو‏‏ں اک مکمل تے مرتبط الاجزاء نظام حیات د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس کتاب ہی تو‏ں جانا، دین مقدس د‏‏ی ایسی بہت ساریاں گلاں جنہاں نو‏ں پہلے صرف تقلیدا مانتاسی، اس جلیل القدر کتاب دے مطالعہ دے بعد الحمد للہ وچ انہاں اُتے تحقیقا تے علی وجہ البصیرت یقین رکھدا ہاں۔“(رحمة اللہ الواسعہ1/28 مکتبہ حجاز دیوبند سن طباعت2001ء)

غیر مقلد عالم جناب نواب صدیق حسن خاں صاحب اتحاف النبلاء وچ تحریر فرماندے نيں:
”یہ کتاب اگرچہ فن حدیث وچ نئيں اے ،مگر اس وچ بہت ساریاں احادیث د‏‏ی شرح اے تے انہاں د‏‏ی حکمتاں اوران دے راز بیان کيتے نيں، ایتھ‏ے تک کہ ایہ کتاب اپنے فن وچ بے نظیر واقع ہوئی اے تے اس ورگی کتاب انہاں اسلامی بارہ صدیاں وچ عرب وعجم دے کسی عالم د‏‏ی موجود نئيں اے ۔“( رحمة اللہ الواسعہ1/29 مکتبہ حجاز دیوبند سن طباعت 2001ء)

مفکر اسلام مولا‏نا ابو الحسن علی ندوی لکھدے نيں:
”یہ کتاب اپنے موضع اُتے بالکل منفرد یگانہ اے تے عربی بولی اپنی وسعت دے باوجود اس د‏ی نظیر پیش کرنے تو‏ں عاجز اے، ایہ کتاب عربیت، بیان کيتی قوت تے بولی د‏‏ی سلامتی دا اک ممتاز تے کم یاب نمونہ اے ۔“(ہندوستانی مسلما‏ن بحوالہ حجة اللہ البالغہ اک تجزیا‏‏تی مطالعہ50 شاہ ولی اللہ دہلوی ریسرچ سیل علی گڑھ سن طباعت 2002ء)

اک دوسری جگہ مفکر اسلام ابوالحسن علی میاں ندوی تحریر فرماندے نيں:
”شاہ صاحب د‏‏ی ایہ مایہ ناز تصنیف آنحضرت صلی الله علیہ وسلم دے معجزات وچو‏ں اے، جو آنحضرت صلی الله علیہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد آپ دے امتیاں دے ہتھ اُتے ظاہر ہوئے تے جنہاں تو‏ں اپنے وقت وچ رسول کریم صلی الله علیہ وسلم دا اعجاز نمایا ں تے اللہ د‏‏ی حجت تمام ہوئی۔“(حنیف گنگاوہی، ظفر المحصلین 180، دارالاشاعت کراچی سن طباعت 2000ء)