حجۃ اللہ البالغہ
حجۃ اللہ البالغہ شاہ ولی اللہ محدث دہلوی دی مشہور و معروف تالیف اے جس وچ آپ نے نہایت شرح و بسط دے نال احکام شرع دی حکمتاں تے مصلحتاں اُتے روشنی پائی اے۔ ایہ کتاب انساناں دے شخصی تے اجتماعی مسائل، اخلاقیات، سماجیات او راقتصادیات دی روشنی وچ فلاح انسانیت دی عظیم دستاویز دا خلاصہ اے۔ اس کتاب وچ تطبیقی انداز اختیار کيتا گیا اے۔ ایسی احادیث دی تشریح ہوئی اے جو سرا سر روحانیت توں متعلق اے جداں کہ حدیث شریف اے کہ دجال کدی وی مکہ المکرمہ وچ داخل نئيں ہو سکے گا۔ دوسری حدیث وچ اے کہ آپ ﷺ فرماندے نيں کہ ميں نے دجال نوں طواف کردے دیکھیا۔
یہ دو وکھ وکھ بیانات نيں تاں شاہ صاحب نے اس دی تشریح دی اے اوہ اس طرح کہ ہر بندہ بلکہ ہر چیز اللہ تبارک و تعالٰی دی کسی نہ کسی صفت دا مظہر ہُندی اے تاں دجال وی اسم مضل (یعنی ضلات دینے) دا مظہر اے یا فیر اسم مضل (راہ توں ہٹانے والا) دا مظہر اے۔
امام غزالی دی "احیاء العلوم" دی طرح ایہ کتاب یھی دنیا دی انہاں چند کتاباں وچوں اے جو ہمیشہ قدر دی نگاہ توں دیکھی جاواں گی۔ اس کتاب وچ شاہ ولی اللہ نے اسلامی عقائد تے اسلامی تعلیمات دی وضاحت کيتی اے تے دلیلاں دے کے اسلامی احکام تے عقائد دی صداقت ثابت دی اے۔ اصل کتاب عربی وچ اے لیکن اس دا اردو وچ وی ترجمہ ہو گیا اے۔
Deobandi Books سودھو
ماہنامہ الفاروق صفر المظفر 1437ھ سودھو |
�ہ رسالہ |
5 – 17
شاہ ولی اللہ محدث دہلوی دی شہرہٴ آفاق تصنیف حجة اللہ البالغہ
مفتی امانت علی قاسمی
شاہ ولی اللہ محدث دہلوی ہندوستان دی انہاں منتخب تے چنندہ شخصیتاں وچوں نيں جنہاں دے علمی وفکری نظریات نوں سب توں ودھ فروغ حاصل ہوااے، جنہاں دی فکر اک دبستان دی حیثیت توں اج سب توں ودھ مقبول اے، اور” فکر ولی اللہی“ تے ”مکتب ولی اللہی“ اہل علم دے حلفےآں وچ بولی زد اے، شاہ صاحب دیاں لکھتاں پنجاہ توں ودھ نيں تے انہاں دی تمام لکھتاں حقائق ومعارف دے موتی بکھیرنے وچ اپنی مثال آپ نيں، لیکن انہاں دی قابل قدر تصنیف، لازوال شہرت دی حامل تے شریعت دے اسرار وحکم نوں واضح کرنے والی کتاب،جن دے بارے وچ تبصرہ نگاراں نے لکھیا اے کہ ماضی نیڑے تے ماضی بعید وچ ہن تک کسی خامہٴ نگار دے گوہر قلم توں ایسی کتاب منصہ شہود اُتے نئيں آئی، یعنی ”حجة اللہ ا لبالغہ“ جس نے اشاعت دے وقت توں ہی علمی حلفےآں وچ اک غلغلہ پیدا کردتا اے تے ارباب فکر ودانش نوں دعوت فکر دتی اے، شاہ صاحب دی ایہ کتاب عربی بولی وچ دوجلداں اُتے مشتمل اے ،وکھ وکھ مطابع توں متعدد بار تصحیح وتحشیہ دے نال شائع ہوچکی اے، وکھ وکھ زباناں وچ اس دے ترجمے ہوچکے نيں،نیز وکھ وکھ مدارس تے یونیورسٹیاں وچ اس دے منتخب ابواب داخل نصاب نيں۔
صاحب کتاب دا تعارف شاہ صاحب رحمة الله علیہ بارہويں صدی دی انہاں نابغہ روزگار شخصیتاں وچوں نيں جنہاں نے ہندوستان دی اسلامی تریخ نوں بہت ودھ متاثر کيتا اے، آپ نے نويں عہد تے نويں دور دی نیہہ پائی تے ہندوستان دی اسلامی تریخ نوں نويں علمی وعقلی بنیاداں اُتے تعمیر کیتا، اسلامی ہندکے زوال توں اج تک جو کچھ وی علمی ودینی سرگرمیاں نظر آرہیاں نيں اوہ سب ايسے خانوادہٴ ولی اللہی دا فیض اے، شاہ صاحب دی ولادت عظیم مغل بادشاہ اورنگ زیب عالمگیر دی وفات توں چار سال پہلے 14/ شوال 1114ھ مطابق 21/ فروری 1703ء چہارشنبہ دے دن طلوع آفتاب دے وقت قصبہ ”پھلت“ ضلع مظفر نگر وچ ہوئی، آپ دا ناں ولی اللہ قطب الدین احمد اے تے تاریخی نام” عظیم الدین“اے، کنیت ”ابو عبد العزیز“ اور” ا بو الفیاض“اے، آپ دے والد ماجد دا ناں عبد الرحیم تے دادا دا ناں وجیہ الدین اے، آپ دا سلسلہ نسب والد ماجد دی طرف توں حضرت عمر فاروق تک تے والدہ ماجدہ دی طرف توں موسی کاظم تک پہنچدا اے۔( مفتی سعید احمد پالنپوری ، رحمہ اللہ الواسعة 1/25، مکتبہ حجاز دیوبند،سن طباعت2001)
شاہ صاحب دا خاندان قدیم زمانے توں اسلامی وسیاسی علم وفضل کاجامع چلا آندا اے، انہاں دے خاندان وچ شجاعت، سخاوت تے علم فضل دی بلند پایہ شخصیتاں پیدا ہوئیاں، آپ دے خاندان دے سب توں پہلے شیخ شمس الدین مفتی ہندوستان تشریف لائے، آپ دے جد امجد شیخ وجیہ الدین زندگی بھر کفار ہند دے خلاف نبردآزما رہے تے دنیائے شجاعت وچ محیر العقول کارنامے چھڈے، آخر کار سلطان محی الدین محمد عالمگیر دے عہد وچ شہادت پائی، شیخ وجیہ الدین دے تن لڑکے سن شیخ ابو رضاء محمد شیخ عبد الحکیم شیخ عبد الرحیم، جنہاں دی ولادت 1054ھ اے۔
تعلیم پنج سال دی عمر وچ آپ نوں مکتب وچ داخل کيتا گیا، حالے آپ دی عمر ست برس دی نئيں ہوئی سی کہ قرآن مجید حفظ کرلیا، چناں چہ ايسے سال آپ دے والد ماجد نے روزہ رکھنے تے تمام ارکان اسلام دی پابندی کرنے دی وصیت کيتی، ستويں سال وچ آپ نے فارسی شروع کی، اک سال وچ فارسی دی تعلیم توں فارغ ہوکے صرف ونحو دی درسی کتاباں شروع کاں، دس برس دی عمر وچ آپ شرح ملیا جامی پڑھنے لگے، آپ نے لغت، تفسیر، حدیث، فقہ، اصول، تصوف، عقائد، منطق، طب، فلسفہ، ہیئت تے حساب دی بیشتر کتاباں اپنے والد ماجد توں پڑھیاں ا ور پندرہ برس دی عمر وچ ایہ کتاباں ختم کرلاں۔( محمد منظور الوحیدی، مترجم حجة اللہ ا لبالغہ1/9، مکتبہ تھانوی دیوبند، سن طباعت 1986ء)
1131ھ وچ آپ نے اپنے والد بزرگوار دی وفات دے بعد انہاں دے قائم کردہ مدرسہ رحیمیہ وچ پڑھانا شروع کيتا تے بارہ برس تک اپنے فکروفن نوں عام کردے رہے تے علم ومعرفت دے روشن چراغ توں مغلیہ سلطنت دے تاریک دور وچ شمع فروزاں کردے رہے، بارہ سال بعد 1143ھ وچ حرمین دی زیارت تے حج دے ارادے توں حجاز تشریف لے گئے، دو سال حجاز وچ رہ کے اوتھے دے علماء توں سند حدیث حاصل کيتی، حجازکے استاداں وچ شیخ ابو طاہر محمد بن ابراہیم الکردتی سب توں ا اسيں نيں ، علماء حرمین توں علوم ظاہری وباطنی وچ بھر پور استفادہ دے بعد شاہ صاحب 14/ رجب 1145ھ نوں دہلی پہنچے تے دوبارہ مدرسہ رحیمیہ وچ مسند درس اُتے جلوہ افروز ہو کے کتاب وسنت دے علوم پھیلانے وچ مشغول ہوگئے،وڈے وڈے ماہرین فن آپ دی شاگردی نوں مایہٴ فخر سمجھدے سن، شاہ صاحب دے عہد وچ حدیث توں بے اعتنائی بہت ودھ سی تے فقہی تصلب پوری شدت توں سی،اسی لئی شاہ صاحب نے حدیث دی اہمیت واضح دی تے لوکاں نوں کتاب وسنت دے مطالعہ کرنے تے انہاں نوں سب توں پہلا مقام دینے تے ہر اختلافی امر وچ کتاب وسنت نوں مرجع تسلیم کرنے دی طرف توجہ دلائی، 63/ سال دی عمر وچ 1176ھ وچ علم وحکمت دا آفتاب نیر تاباں ہمیشہ دے لئی غروب ہوگیا، لیکن انہاں دی تصنیف وتالیف کيتی برقی قمقماں توں اج وی علم وفن دے مدرسے روشنی نيں۔
شاہ صاحب دی تصنیفات اک سو توں ودھ نيں، جنہاں وچوں پنجاہ دے نیڑے تالیفات دا پتہ چلدا اے، شاہ صاحب دی تفسیر، حدیث، تصوف تے دوسرے اسلامی موضوعات اُتے ایسی تالیفات نيں جنہاں نوں دیکھ کے علوم ظاہر وباطن وچ شاہ صاحب دی امامت دا اعتراف کيتے بغیر چارہ نئيں، شاہ صاحب دی تصنیفات وچ ”فتح ا لرحمن ترجمة القرآن“ سب توں اہم اے، ایہ قرآن کریم دا فارسی بولی وچ ترجمہ اے تے ایہ قرآن کریم دا کسی دوسری بولی وچ پہلا ترجمہ اے، اس اُتے شاہ صاحب نوں بہت مخالفت دا سامنا وی کرنا پڑاتھااور مصائب وآلام دی پرخار وادیاں توں وی گزرنا پيا سی، اصول تفسیر وچ ” الفوز الکبیر“ تے حدیث وچ ”المسوی من احادیث الموطا“ اور” ا لمصفی شرح موطا“ اور” تراجم ابواب بخاری“ تصوف وچ سطعات، ہمعات، لمعات، انتہائی قابل قدر اورغیر معمولی شہرت دی حامل لکھتاں نيں۔
کتاب دا تعارف حجة اللہ البالغہ ،شاہ صاحب دی اک منفرد، یگانہ تے مہتم بالشان تصنیف اے، جس وچ شاہ صاحب نے اسرار شریعت تے اس دے رموز وحکم توں بحث کيتی اے تے عصر جدید وچ اسلام اُتے ہوݨ والے اعتراضات دا دنداں شکن جواب دتا اے، اگرچہ ایہ کتاب اسرار شریعت دے موضوع اُتے لکھی گئی اے ؛ لیکن شاہ صاحب نے اس وچ حدیث ،فقہ، اخلاق، تصوف تے فلسفہ پنجاں مضامین دا عطر کشید کردتا اے، شاہ صاحب اس سلسلے وچ فرد فرید نيں، جنہاں نے علوم شریعت دے اسرار بیان کرنے وچ علمی تحقیقات دی نیہہ رکھی اے تے کتاب دے ہر حکم دی ایسی مستحکم علت بیان کيتی اے کہ کسی دور دا کوئی فلسفہ اسنوں رد نئيں کرسکدا اے، بوہت سارے تبصرہ نگاراں نے لکھیا اے کہ ایہ اس موضوع اُتے پہلی تصنیف اے، اس دے بعد اگرچہ اس موضوع اُتے ہور اہل علم نے خامہ فرسائی کی، اپنی علمی وفکری صلاحیت نوں استعمال کیتا، لیکن شاہ صاحب دی ایہ کتاب اپنے موضوع تے جامعیت دے اعتبار توں آخری کتاب اے، ایہ کتاب شاہ صاحب نے انتہائی استغراقی کیفیت وچ بالہام ربانی تحریر فرمائی اے، اس لئی کتاب وچ جگہ جگہ لکھدے نيں: ”علّمني ربي، الہمني ربي“ ایہ کتاب عربی بولی وچ دو جلد وچ اے تے جوامع الکلم دے طرز اُتے شاہ صاحب دی تحریر ایجاز واختصار دے نال جامعیت ومعنویت دا بہترین نمونہ اے، ہن تک اردو، فارسی تے انگریزی دے علاوہ متعدد زباناں وچ اس دے ترجمے ہوچکے نيں، اردو وچ اس دی مفصل شرح وی آچکی اے، بعض لوکاں نے اس دی تلخیص وی دی اے، ہندوستان تے عالم اسلام دے وکھ وکھ مطابع توں متعدد بار شائع ہُندی آرہی اے، اصل کتاب اُتے بعض علمائے ہند دے گراں قدر حواشی وی نيں، دارالعلوم دیوبند دے شیخ ا لحدیث مفتی سعید احمد پالنپوری نے متعدد نسخےآں توں مقابلہ کرکے قیمتی تے مفید حواشی دے نال اسنوں دو جلداں وچ ایڈٹ کيتا اے، جو اودوں حجة اللہ البالغہ دا غالبا سب توں بہتر نسخہ ثابت ہوئے گا۔
ابواب دا تعارف شاہ صاحب نے اسنوں دو جلداں وچ مکمل کيتا اے، پہلی جلد وچ ست مباحث نيں تے ہر مبحث نوں کئی کئی ابواب اُتے ختم کيتا اے، سب توں پہلے شاہ صاحب نے انہاں قواعد کلیہ نوں ذکر کيتا اے جس دے ذریعہ شرعی احکام وچ ملحوظ مصلحتاں نوں انہاں قواعد دے ذریعہ استنباط وتخریج کيتا جاندا اے۔
پہلی بحث: اس وچ ایہ دسیا اے کہ انسان نوں کیوں مکلف بنایا گیا اے تے اس اُتے جزا وسزا مرتب ہوݨ دتی کیہ وجوہات نيں؟اس بحث وچ تیرہ ابواب نيں، پہلا مسئلہ ابداع وخلق وتدبیر دا اے، چاں کہ تخلیق کائنات سب توں پہلا مسئلہ اے، لہٰذا اک جامع کتاب وچ سب توں پہلے ایہی مسئلہ زیر بحث آنا چاہیے۔
دوسری بحث: اس بحث وچ شاہ صاحب نے موت دے بعد مجازات دی کیفیت بیان کيتی اے ،اس وچ چار ابواب نيں، جس وچ موت دی حقیقت، مرنے دے بعد دی زندگی دے احکام اورحشر دے کچھ واقعات نوں بیان کيتا اے۔
تیسری بحث: اس وچ زندگی دے اہم ترین مسئلہ یعنی ارتفاقات نوں بیان کيتا اے کہ زندگی دے وکھ وکھ شعبےآں وچ کن اصولاں اُتے گام زن ہوکے اسيں دنیا وچ عروج حاصل کرسکدے نيں، اپنی زندگی نوں خوش گوار بناسکدے نيں تے اپنی اجتماعی وانفرادی زندگی نوں کامرانی توں دوچار کرسکدے نيں، ايسے طرح سربراہ مملکت دے ضروری اوصاف، نظام حکومت، سرکاری عملہ دے نظم وانتظام تے خلافت کبری نوں بہت تفصیل توں بیان کيتا اے۔
چوتھی بحث: اس وچ سعادت اُتے بحث کيتی اے کہ سعادت کيتا اے ؟ لوکاں وچ سعادت دے اعتبار توں اختلاف تے حصول سعادت دے طریقےآں اُتے مفصل بحث کيتی اے ۔اور طہات (پاکی) اخبات(اللہ دے حضور وچ نیاز مندی) سماحت(فیاضی) تے عدالت (انصاف) ورگی صفات تے اس دی تحصیل وتکمیل دے متعلق کلام کيتا اے۔
پنجويں بحث: اس وچ نیکی تے بدی اُتے بحث کيتی اے تے اسنوں ستاراں ابواب اُتے تقسیم کيتا اے تے بوہتے توحید، شرک تے ایمان اُتے کلام کيتا اے، ايسے طرح شعائر اللہ دی تعظیم، وضو، نماز، روزہ، زکوٰة تے حج دے اسراراور حکمتاں نوں بیان کيتا اے۔
چھیويں بحث: اس وچ سیاسیات ملیہ اُتے کلام کيتا اے تے اسنوں اکیس (21) ابواب اُتے منقسم کيتا اے، جس وچ ملت دے وکھ وکھ امور، ہادیانِ قوم، ادیانِ سابقہ، اسلام تے دورِ جاہلیت اُتے قیمتی بحث اے۔
ستويں بحث: جلد اول دی ایہ آخری بحث اے، جس وچ علوم نبوت،کتب حدیث، صحابہ وتابعین تے فقہاء دے اختلافات اُتے پرمغز کلام کیاہے،اخیر وچ طہارت ونماز دے مسائل بالتفصیل بیان کرکے جلد اول نوں ختم کیااے۔
جلد دوم: شاہ صاحب نے دوسری جلد وچ ودھ عبادات، باہمی معاملات تے سیاسیات اُتے بحث کيتی اے، سب توں پہلے نماز، روزہ اورحج دے ابواب نوں ذکر کيتا اے، اس جلد نوں شاہ صاحب نے مباحث وچ تقسیم نئيں کیااے، بلکہ ہر بحث اُتے ا یک عنوان لگادتا اے، عبادات بدنیہ ومالیہ دی ابحاث دے بعد کاروبار کرنے تے روزی کمانے دے آداب واحکام بیان کيتے نيں، اس دے بعد تدبیر منزل دے مباحث نوں پیش کيتا اے ،اسی طرح نکاح، طلاق، حقوق زوجیت تے تربیت اولاد وغیرہ جداں ضروری امور اُتے مفصل بحث کيتی اے تے اس دے بعد ملکی تے قومی امور اُتے کلام کيتا اے، خلافت، حدود، قضا، جہاد تے دوسرے قومی اہمیت دے حامل افکار پرایداں دے انداز توں قلم اٹھایا اے کہ دور جدید وقدیم دے علم وفضل دے وڈے وڈے دعویدار ساکت وصامت ہوکے رہ جاندے نيں۔
انہاں مباحث دے بعد شاہ صاحب نے عام زندگی دے آداب، لباس، رہتل تے دوسرے عام اصول ہائے زندگی اُتے بحث کرکے آئندہ دے فتنےآں تے آخر وچ مناقب صحابہ اُتے کتاب کومکمل کيتا اے۔
اسلوب بیان وطرز استدلال شاہ صاحب دے اسلوب بیان وچ وڈی ندرت پائی جاندی اے، شاہ صاحب دے اسلوب توں اندازہ ہُندا اے کہ آپ نے قرآن کریم تے رسول اکرم صلی الله علیہ وسلم دے اقوال توں اپنے اسلوب دی تشکیل دی اے، خاص طور اُتے رسول اکرم صلی الله علیہ وسلم دی احادیث دے طرز ادا کيتی پیروی دی اے، مولانا گیلانی شاہ صاحب دے اسلوب تے عربی بولی وچ اظہار وابلاغ دی غیر معمولی قدرت دا جائزہ لیندے ہوئے رقم طرازہاں:
”عربی وچ انہاں نے جِنّی کتاباں لکھياں انہاں وچ اک خاص قسم دی انشاء دی جوان دا مخصوص اسلوب اے، پوری پابندی دی اے، شاہ صاحب نے عربی انشاء وادب دا جو نیاقالب تیار کيتا اے، ایہی نئيں کہ ہندوستانی مصنفاں وچ اس دی نظیر نئيں پائی جاندی ، بلکہ وچ نئيں جاݨدا کہ آغاز اسلام توں اودوں تک کسی علاقے دے ارباب تصنیف نے اسنوں اختیار کيتا اے، شاہ صاحب دے اس اسلوب بدیع دتی کیہ خصوصیتاں نيں مختصر لفظاں وچ مشاہدہ کيتا جاسکدا اے کہ اوہ پہلے آدمی نيں جنہاں دی عبارتاں وچ ودھ جوامع الکلم النبی الخاتم دے طرز گفتگو دی پیروی اے ۔“(حنیف گنگاوہی، ظفر المحصلین 50/دارالاشاعت کراچی سن طباعت2000ء)
معراج محمد بارق حجة اللہ ا لبالغہ دے مقدمے وچ شاہ صاحب دے طرز تحریر دا تجزیہ کردے نيں: ”شاہ ولی اللہ نے مروجہ طرز نگارش نوں جو محض نامانوس تے اُتے شکوہ لفظاں دے طلسم تے فضائیہ قافیہ پیمائی دے لئی افساں وچ گھرا ہويا سی، وسعت بخشی تے اس قابل کردتا کہ اوہ انہاں لفظی گورکھ دھنداں تے بے جا ثقالت دی پابندیاں توں آزاد ہوکے حکیمانہ خیالات او رعلمی مضامین نوں بطریق احسن پیش کرسکے ،زمانہ ماضی وچ سب توں پہلے ابن خلدون نے ایہ خدمت انجام دتی سی، فیر ابن خلدون دے بعد آپ ہی اک ایداں دے مصنف نيں جنہاں نے اس اسلوب نوں زندہ کيتا۔ “(حجة اللہ البالغہ اک تجزیاتی مطالعہ ص 49 شاہ ولی اللہ دہلوی ریسرچ سیل علی گڑھ سن طباعت2002ء)
ترجمے حجة اللہ البالغہ دا متعدد زباناں وچ ترجمہ ہويا اے، مولانا نور الحسن راشد کاندھلوی نے اپنے اک مضمون وچ لکھیا اے کہ حجة اللہ البالغہ دا اک ترجمہ فارسی وچ کيتا گیا اے، لیکن اس سلسلے وچ ودھ معلومات حاصل نئيں ہوسکن اے تے انہاں نے چار انگریزی ترجموں دا ذکر کيتا اے، اس وچ دو ترجمے مکمل نيں تے دو ناقص نيں، اک انگریزی ترجمہ مولانا عبید اللہ سندھی نے کرایا سی تے دوسرا مکمل ترجمہ محمود حسین خاں رام پوری نے کيتا سی تے اس اُتے حبیب اللہ غضنفر امروہوی مقیم حال کراچی نے نظر ثانی دی سی۔(نورالحسن راشد کاندھلوی حجة اللہ البالغہ اک تجزیاتی مطالعہ، ص 33 مطبوعہ شاہ ولی اللہ دہلوی ریسرچ سیل علی گڑھ سن طباعت 2002ء)
اردو وچ وی وکھ وکھ حضرات نے اس کاترجمہ کيتا اے، سب توں پہلے اس دا اردو ترجمہ مولانا فضل الرحمن عظیم آبادی دی فرمائش اُتے مولانا عبد الحق حقانی نے کيتا اے،1894ء وچ اس دی اشاعت ہوئی، اس دا ناں ”نعمة اللہ البالغة“ اے، ایہ اشاعت دو جلداں اُتے مشتمل اے، مگر اس وچ متن شامل نئيں اے، اک اردو ترجمہ مولانا خلیل احمد اسرائیلی نے کيتا اے، آیات اللہ الکاملہ دے ناں توں ایہ ترجمہ پہلی مرتبہ کتب خانہ اسلامی پنجاب دے زیر اہتمام لاہور توں 1315ھ -1897ء وچ چھپا سی، تیسراترجمہ مولانا عبد الحق ہزاروی نے شموس اللہ البالغہ دے عنوان توں کيتا اے، اس وچ اُتے متن اے تے تھلے ترجمہ اے، ایہ ترجمہ وی کئی بار چھپا اے، اس دے علاوہ متعدد حضرات نے اس دے ترجمے کيتے نيں، اک ترجمہ احقر دے سامنے اے، لیکن اس اُتے مترجم دا ناں درج نئيں اے، ایہ ترجمہ مکتبہ تھانوی دیوبند توں1986ء وچ شائع ہويا اے، اس دے مترجم نے لکھیا اے کہ مصر تے استنبول دے قدیم تے جدید نسخےآں تے ہندوپاک وچ مروج متعدد نسخےآں دا تقابل کرکے صحیح ترین متن پیش کرنے دی کوشش کيتی اے، اس ترجمہ وچ متن وی شامل اے تے شروع وچ شاہ صاحب تے حجة اللہ البالغہ دا مختصر تعارف وی پیش کيتا اے، اس دے آخر وچ محمد منظورالوجیدی دا ناں درج اے، بظاہر ایہ ترجمہ انہاں صاحب دا اے۔
حواشی وشروح حجة اللہ البالغہ دی پہلی اشاعت ہندوستان وچ مطبع صدیقی بریلی نال ہوئی اے تے مولانا احسن نانوتوی نے وکھ وکھ دستیاب نسخےآں توں مقابلہ تے تصحیح دے بعد اُتے مغز حاشیہ توں کتاب نوں مزین کرکے شائع کيتا اے، حجة اللہ دا ایہ سب توں پہلا نسخہ اے تے بعد دے نسخےآں دے لئی اہم ماخذ دی حیثیت اسنوں حاصل اے۔
دارالعلوم دیوبند دے شیخ الحدیث وصدر المدرسین مفتی سعید احمد صاحب پالنپوری نے حجة اللہ البالغہ نوں نويں کتابت تے قیمتی تعلیقات دے نال شائع کيتا اے تے اودوں موجود نسخےآں وچ سب توں عمدہ نسخہ اے، اس دے علاوہ مصر تے بیروت توں وی حجة اللہ ا لبالغہ دے متعددنسخے شائع ہوئے نيں، بعض نسخےآں وچ تفصیلی مقدمہ تے احادیث دی جزوی تخریج وی موجود اے۔
حجة اللہ البالغہ دی سب توں قدیم، مفید تے قابل قدر شرح مولانا عبید اللہ سندھی دی اے، انہاں نے حجة اللہ البالغہ دی تدریس دے دوران جو افادات اردو وچ بیان کيتے سن انہاں دے شاگرداں نے اسنوں منضبط کرلیا سی تے انہاں دے دو شاگرداں نے ايسے افادات سندھی نوں عربی وچ منتقل کرکے اسنوں شائع کردتا اے۔
اردو وچ حجة اللہ ا لبالغہ دی اک مفصل شرح حضرت مفتی سعید احمد صاحب پالنپوری شیخ الحدیث دارالعلوم دیوبند دی ”رحمة اللہ الواسعہ“ دے ناں توں اے، ایہ پنج جلداں وچ انتہائی ضخیم اے ، اودوں حجة اللہ البالغہ دی سب توں مفید شرح اے، جس وچ اک عنوان قائم کرکے پہلے مسئلہ دی تقریر دی اے، اس دے بعد عبارت با اعراب لکھ کے اس کاترجمہ لکھیا گیا اے، تصحیح متن دی بھر پور کوشش کيتی گئی اے، حل لغات، ضروری نحوی ترکیب اورضمائر دے مرجع دی تعیین اُتے وی خصوصی توجہ دتی اے، ایہ حجة اللہ البالغہ دی انتہائی جامع شرح اے تے حجة اللہ دے مضامین نوں سجھنے دے لئی انتہائی مفید اے، ا للہ تعالیٰ شارح دامت برکاتسانوں جزائے خیر عطا فرمائے۔
حجة اللہ البالغہ دی تلخیص حجة اللہ البالغہ دا اردو وچ اک خلاصہ وی چھپا اے، ایہ تلخیص سید رضی الدین احمد نے مرتب فرمائی اے، سید صاحب پاکستان دے اک شیخ طریقت نيں، ایہ تلخیص چھوٹے سائز دے 272صفحات اُتے مشتمل اے، آغاز کتاب وچ شاہ صاحب دے مختصر حالات وی نيں تے پاکستان دے محقق عالم مولانا حبیب اللہ مختار دی تقریظ وی اے، ایہ تاں نئيں کہیا جاسکدا اے کہ ایہ حجة ا للہ البالغہ دی جامع تلخیص اے، البتہ حجة اللہ البالغہ دے بعض مضامین نوں اردو وچ اختصار دے نال سمجھنے دے لئی مفید اے ،ایہ تلخیص 1416ھ (1996ء) وچ کراچی توں چھپی سی، بعد وچ اس اشاعت دا عکس دارالاشاعت دہلی توں وی شائع ہوچکيا اے۔
حجة اللہ البالغہ اہل علم دی نظر وچ حجة اللہ ا لبالغہ تصنیف کيتی دنیاماں اپنی انفرادی حیثیت رکھدی اے، اس کتاب نوں پڑھنے توں اسلام کانظام حیات عقلی طور اُتے انتہائی متوازن معلوم ہُندا اے تے ہر حکم دی وجہ تے علت جان کے اسلام دے حکیمانہ فلسفے دی جامعیت دا تصور کھل دے سامنے آندا اے، ماضی نیڑے تے بعید وچ اس ورگی کتاب وجود وچ نئيں آئی اے، ايسے لئی وڈے وڈے اہل علم نے اس کتاب اُتے اپنی قیمتی رائے ظاہر کیتی اے تے کتاب دی اہمیت و افادیت نوں اجاگر کيتا اے۔
مولانا محمد منظور نعمانی لکھدے نيں: ”ماں اپنی زندگی وچ کِسے بشر دی کتاب توں اِنّا مستفید نئيں ہويا،جس قدر کہ اس کتاب توں خدا نے مینوں فائدہ پہنچایا، ميں نے اسلام نوں اک مکمل تے مرتبط الاجزاء نظام حیات دی حیثیت توں اس کتاب ہی توں جانا، دین مقدس دی ایسی بہت ساریاں گلاں جنہاں نوں پہلے صرف تقلیدا مانتاسی، اس جلیل القدر کتاب دے مطالعہ دے بعد الحمد للہ وچ انہاں اُتے تحقیقا تے علی وجہ البصیرت یقین رکھدا ہاں۔“(رحمة اللہ الواسعہ1/28 مکتبہ حجاز دیوبند سن طباعت2001ء)
غیر مقلد عالم جناب نواب صدیق حسن خاں صاحب اتحاف النبلاء وچ تحریر فرماندے نيں: ”یہ کتاب اگرچہ فن حدیث وچ نئيں اے ،مگر اس وچ بہت ساریاں احادیث دی شرح اے تے انہاں دی حکمتاں اوران دے راز بیان کيتے نيں، ایتھے تک کہ ایہ کتاب اپنے فن وچ بے نظیر واقع ہوئی اے تے اس ورگی کتاب انہاں اسلامی بارہ صدیاں وچ عرب وعجم دے کسی عالم دی موجود نئيں اے ۔“( رحمة اللہ الواسعہ1/29 مکتبہ حجاز دیوبند سن طباعت 2001ء)
مفکر اسلام مولانا ابو الحسن علی ندوی لکھدے نيں: ”یہ کتاب اپنے موضع اُتے بالکل منفرد یگانہ اے تے عربی بولی اپنی وسعت دے باوجود اس دی نظیر پیش کرنے توں عاجز اے، ایہ کتاب عربیت، بیان کيتی قوت تے بولی دی سلامتی دا اک ممتاز تے کم یاب نمونہ اے ۔“(ہندوستانی مسلمان بحوالہ حجة اللہ البالغہ اک تجزیاتی مطالعہ50 شاہ ولی اللہ دہلوی ریسرچ سیل علی گڑھ سن طباعت 2002ء)
اک دوسری جگہ مفکر اسلام ابوالحسن علی میاں ندوی تحریر فرماندے نيں: ”شاہ صاحب دی ایہ مایہ ناز تصنیف آنحضرت صلی الله علیہ وسلم دے معجزات وچوں اے، جو آنحضرت صلی الله علیہ وسلم دی وفات دے بعد آپ دے امتیاں دے ہتھ اُتے ظاہر ہوئے تے جنہاں توں اپنے وقت وچ رسول کریم صلی الله علیہ وسلم دا اعجاز نمایا ں تے اللہ دی حجت تمام ہوئی۔“(حنیف گنگاوہی، ظفر المحصلین 180، دارالاشاعت کراچی سن طباعت 2000ء)