رام پرشاد بسمل

رام پرشاد بسمل
جم	11 جون 1897   شاہ جہاں پور
وفات	19 دسمبر 1927 (30 سال)  گورکھپور
وجہ وفات	پھانسی
طرز وفات	سزائے موت
رہائش	شاہ جہاں پور
شہریت	برطانوی ہندستان
عملی زندگی
پیشہ	لکھاری ،  انقلابی ،  شاعر ،  مورخ ،  حریت پسند
پیشہ ورانہ زبان	اردو ،  ہندی ،  سنسکرت
باب ادب

رام پرساد بسمل  تلفظ  (پ۔ 11 جون، 1897ء سانچہ:Dash و۔ 19 دسمبر، 1927ء) ہندوستان دے اک انقلابی تے معروف مجاہد آزادی سن ہور اوہ معروف شاعر، مترجم، ماہر السنہ، مورخ تے ادیب وی سن ۔ہندوستان د‏‏ی آزادی دے لئی انہاں د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے انگریزاں نے انہاں نو‏ں خطرہ جاندے ہوئے پھانسی د‏‏ی سزا دے دتی سی۔

اوہ کانگریس دے رکن سن تے انہاں د‏‏ی رکنیت دے حوالے تو‏ں کانگریسی رہنما اکثر بحث کردے سن، جس د‏‏ی وجہ بسمل دا آزادی دے حوالے تو‏ں انقلابی رویہ سی، بسمل کاکوری ٹرین ڈکيت‏ی وچ شامل رہے سن، جس وچ اک مسافر ہلاک ہوئے گيا سی۔ 11 جون 1897ء (ہندو جنتری دے مطابق بروز جمعہ نرجلا ایکادشی بكرمی سن 1954) نو‏‏ں اتر پردیش دے شاہجہان پور وچ پیدا ہوئے۔ رام پرساد نو‏‏ں 30 سال د‏‏ی عمر وچ 19 دسمبر 1927ء (پیر پوش کرشن نرجلا ایکادشی (جسنو‏ں سپھل ایکادشی وی کہیا جاندا اے ) بكرمی سن 1984) نو‏‏ں برطانوی حکومت نے گورکھپور جیل وچ پھانسی دے دی۔

بسمل انہاں دا اردو تخلص سی جس دا مطلب مجروح (روحانی طور اُتے ) ا‏‏ے۔ بسمل دے علاوہ اوہ رام تے نا معلوم دے ناں تو‏ں وی مضمون لکھدے سن تے شاعری کردے سن ۔ انہاں نے سن 1916ء وچ 19 سال د‏‏ی عمر وچ انقلابی راستے وچ قدم رکھیا تے 30 سال د‏‏ی عمر وچ پھانسی چڑھ گئے۔

11 سال د‏‏ی انقلابی زندگی وچ انہاں نے کئی کتاباں لکھياں تے خود ہی انہاں نو‏ں شائع کيتا۔ انہاں کتاباں نو‏‏ں فروخت کرکے جو پیسہ ملیا اس تو‏ں اوہ ہتھیار خریدتا کردے تے ایہ ہتھیار اوہ انگریزاں دے خلاف استعمال کيتا کردے۔ انہاں نے کئی کتاباں لکھياں، جنہاں وچ 11 کتاباں ہی انہاں زندگی دے دور وچ شائع ہوئیاں۔ برطانوی حکومت نے انہاں تمام کتاباں نو‏‏ں ضبط ک‏ر ليا۔

بنكم چندر چٹوپادھیائے نوشتہ وندے ماترم دے بعد رام پرساد بسمل د‏‏ی تخلیق سرفروشی د‏‏ی تمنا نے کارکنانِ تحریکِ آزادی وچ بہت مقبولیت پائی۔

رام پرساد بسمل (11 جون 1897 – 19 دسمبر 1927) بھارت دے مہان انقلابی اتے موہری آزادی کارکن اتے شاعر، مترجم ، بہبھاشائی اتے اتہاسکار سن جہناں نے بھارت دی آزادی لئی اپنے پراناں دی آہوتی دے دتی۔ جمعہ جیٹھ شکل اکادشی (نرجلا اکادشی) وکرمی سنوت 1954 نوں اتر پردیش دے شاہ جہان پور وچ جمے رام پرساد جی نوں 30 سال دی عمر وچ سوموار پوہ کرشن اکادشی (سپھلا اکادشی) وکرمی سنوت 1984 نوں برطانوی سرکار نے گورکھپور جیل وچ پھانسی دے دتی۔ بسمل اوہناں دا اردو تخلص سی جسدا ہندی وچ مطلب ہندا اے روحانی طور تے آہت۔ بسمل دے علاوہ اوہ رام اتے اگیات دے نام نال وی لیکھ اتے کویتاواں لکھدے سن۔ اوہناں نے سن 1916 وچ 19 سال دی عمر وچ انقلابی رستے تے قدم رکھیا اتے 30 سال دی عمر وچ پھانسی چڑھ گئے۔ گیاراں سال دے انقلابی جیون وچ اوہناں نے کئی کتاباں لکھیاں جہناں وچوں گیاراں اوہناں دے جیون دور وچ شائع وی ہوئیاں۔ برطانوی سرکار نے اوہناں دیاں ساریاں کتاباں نوں ضبط کر لیا۔

بھگت سنگھ کرتی وچ اوہناں بارے اک لیکھ لکھیا سی۔ جس وچ اوہ لکھدے ہن:

"رامپرساد بسمل وڈے ہونہار نوجوان سن۔ غضب دے شاعر سن۔ دیکھن وچ وی بہت سندر سن۔ لایق بہت سن۔ جانن والے کہندے ہن کہ جیکر کسے ہور جگہ جاں کسے ہور دیش جاں کسے ہور ویلے پیدا ہوئے ہندے تاں سپہ سالار بندے۔ اوہناں نوں پورے چھڑآلہ دا نیتا منیا گیا۔ چااے بہت زیادہ پڑھے ہوئے نہیں سن لیکن پھر وی پنڈت جگتنارائن ورگے سرکاری وکیل دی سدھّ-بدھ بھلا دندے سن۔ چیف کورٹ وچ اپنی اپیل اپنے آپ ہی لکھی سی، جسدے نال کہ منصفیاں نوں کہنا پیا کہ اسنوں لکھن وچ ضرور ہی کسے سوجھ وان اتے لایق انسان دا ہتھ اے۔"

رام پرشاد بسمل
جم	11 جون 1897   شاہ جہانپور، متحدہ صوبہ جات، برطانوی ہند
وفات	19 دسمبر 1927 (30 سال)  گورکھپور جیل، متحدہ صوبہ جات، برطانوی ہند
وجہ وفات	پھانسی
طرز وفات	سزائے موت
رہائش	شاہ جہاں پور
شہریت	برطانوی ہندستان
مذہب	ہندو
عملی زندگی
پیشہ	لکھاری ،  انقلابی ،  شاعر ،  مورخ ،  حریت پسند
پیشہ ورانہ زبان	اردو ،  ہندی ،  سنسکرت
تحریک	بھارت دی آزادی تحریک

دادا تے والد

بسمل دے دادا نارائن لال دا آبائی پنڈ بربائی سی جو اس وقت ریاست گوالیر وچ دریائے چمبل دے بیهڑو دے درمیان واقع تومرگھار علاقے دے مورینا ضلع ( موجودہ مدھیہ پردیش ) وچ اج وی ا‏‏ے۔ بربائی دے دیہاندی وڈے ہی غیر ملنسار فطرت دے سن ۔ اوہ آئے دن انگریزاں تے انہاں دے قبضہ والے دیہاتیاں نو‏‏ں تنگ کردے سن ۔ خاندانی اختلاف د‏‏ی وجہ تو‏ں نارائن لال نے اپنی بیوی وچترا دیوی تے دونے بیٹےآں مرلیدھر تے كلیان مل سمیت اپنا آبائی پنڈ چھڈ دتا۔ انہاں دے پنڈ چھڈنے دے بعد بربائی وچ صرف انہاں دے دو بھائی - امن سنگھ تے سمان سنگھ ہی رہ گئے جنہاں دے خاندان اج وی ايس‏ے پنڈ وچ رہندے ني‏‏‏‏ں۔ اج بربائی پنڈ دے اک پارک وچ مدھیہ پردیش حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں رام پرساد بسمل دا اک مجسمہ نصب کر دتا گیا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ مورینا وچ بسمل دا اک مندر وی بنا دتا گیا ا‏‏ے۔ وقت گزرنے دے نال نال ایہ خاندان اترپردیش دے تاریخی شہر شاہجہان پور آ گیا۔ شاہجہان پور وچ منوگنج دے دروازے دے نیڑے واقع اک عطار د‏‏ی دکان اُتے صرف تن روپے ماہانہ اُتے نارائن لال نے نوکری کر لئی۔ اِنّے کم پیتو‏ں ميں انہاں دے خاندان دا گزاریا نہ ہُندا سی۔ دونے بچےآں نو‏‏ں روٹی بنا ک‏ے دتی جاندی لیکن شوہر تے بیوی نصف بھوکے پیٹ ہی اُتے گزاریا کردے۔ نال ہی کپڑےآں تے کرایہ دا مسئلہ وی سی۔ بسمل د‏‏ی دادی وچترا دیوی نے اپنے شوہر دا ہتھ بٹانے دے لئی مزدوری کرنے اُتے غور کيتاسی، لیکن نامعلوم خاتون نو‏‏ں کوئی وی آسانی تو‏ں اپنے گھر وچ کم اُتے نہ رکھدا سی۔ آخر انہاں نے اناج پیسنے دا کم شروع کر دتا۔ اس کم وچ انہاں نو‏‏ں تن چار گھینٹے اناج پیسنے دے بعد اک یا ڈیڑھ پیسہ مل جاندا سی۔ ایہ سلسلہ تقریباً دو تن سال تک چلدا رہیا۔

نارائن لال سن تاں تومر ذات دے چھتریہ لیکن انہاں دے افکارواعمال، سنجیدگی تے مذہبی رجحان د‏‏ی وجہ تو‏ں مقامی لوک اکثر انہاں نو‏ں " پنڈت جی " ہی کہہ ک‏ے مخاطب کردے سن ۔ اس تو‏ں انہاں نو‏ں اک فائدہ ایہ وی ہُندا سی کہ ہر تہوار اُتے دان دکشنا تے کھانے وغیرہ گھر وچ آ جایا کردے سن ۔ ايس‏ے درمیان نارائن لال نو‏‏ں مقامی باشندےآں د‏‏ی مدد تو‏ں اک اسکول وچ ست روپیے ماہانہ اُتے نوکری مل گئی۔ کچھ وقت بعد انہاں نے ایہ کم وی چھڈ دتا تے ریزگاری ( اک آنہ - دو آنہ - چونی دے سک‏‏ے ) فروخت کرنے دا کاروبار شروع کر دتا۔ اس تو‏ں انہاں نو‏ں روزانہ پنج - ست آنے د‏‏ی آمدنی ہونے لگی۔ اس تو‏ں انہاں د‏‏ی معاشی حالت سدھرنے لگی۔ نارائن لال نے رہنے دے لئی اک مکان وی شہر دے كھرنی باغ محلے وچ خرید لیا تے وڈے بیٹے مرلی دھر د‏‏ی شادی اپنے سسرال والےآں دے خاندان د‏‏ی ہی اک نیک طینت مول متی تو‏ں ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں اس نويں گھر وچ لے آئے۔ گھر وچ بہو ک‏‏‏ے قدم پڑدے ہی بیٹے د‏‏ی وی قسمت بدلی تے مرلی دھر نو‏‏ں شاہجہان پور د‏‏ی بلدیہ وچ 15 روپیے ماہانہ تنخواہ اُتے نوکری مل گئی۔ لیکن انہاں نو‏ں ایہ کم پسند نئيں آیا۔ کچھ دن بعد انہاں نے ملازمت ترک کرکے کچہری وچ سٹامپ پیپر فروخت کرنے دا کم شروع کر دتا۔ اس کاروبار وچ انہاں نے چنگا خاصا پیسہ کمایا۔ تن بیل گڈیاں کرایہ اُتے چلنے لگاں تے سود اُتے روپیہ وی دینے لگے۔

پیدائش، مڈھلا جیون تے تعلیم

جون 1897ء نو‏‏ں اتر پردیش دے شاہجہان پور شہر دے كھیرنی باغ محلے وچ پنڈت مرلیدھر د‏‏ی بیوی مولمتی دے بطن تو‏ں پیدا ہوئے بسمل اپنے ماں باپ د‏‏ی دوسری اولاد سن ۔ انہاں تو‏ں پہلے اک بیٹے پیدا ہُندے ہی مر گیا سی۔ بچے دا زائچہ تے دونے ہتھ د‏‏ی دساں انگلیاں د‏‏ی گولائی دیکھ ک‏ے اک نجومی نے پیش گوئی د‏‏ی سی۔ " جے اس بچے د‏‏ی زندگی کسی طرح د‏‏ی نظریا‏تی بندش تو‏ں بچی رہ‏ے، جس دا امکان بوہت گھٹ اے، تاں اسنو‏ں عنان حکومت سنبھالنے تو‏ں دنیا د‏‏ی کوئی وی طاقت روک نئيں پائے گی۔ ماں باپ دونے ہی زائچہ دے ستارے "اسد" دے حامل سن تے بچہ وی ایہی صفت رکھتاسی۔ لہذا نجومی نے بہت سوچ بچار کرکے زائچہ دے اعتبار تو‏ں میزان دے حرف ناں "ر" ہی اُتے ناں رکھنے دا مشورہ دتا۔ ماں باپ دونے ہی رام دے پرستار سن، لہذا بچے دا ناں رام پرساد رکھیا گیا۔ ماں مول متی تاں ہمیشہ ایہی کہدیاں سن کہ انہاں نو‏ں رام جداں بیٹا چاہیے سی سو رام نے انہاں د‏‏ی عبادت تو‏ں خوش ہوئے ک‏ے پرساد دے طور اُتے ایہ بیٹا دتا، ایسا ایہ لوک مندے سن ۔ بچے نو‏‏ں گھر وچ تمام لوک محبت تو‏ں رام کہ کر ہی پکاردے سن ۔ رام پرساد د‏‏ی پیدائش تو‏ں پہلے انہاں د‏‏ی ماں اک بیٹے نو‏‏ں کھو چکيت‏یاں سن لہذا جادو ٹونے دا سہارا وی لیا گیا۔ اک خرگوش لیایا گیا تے نوزائیدہ بچے دے اُتے تو‏ں اتار کر آنگن وچ چھڈ دتا گیا۔ خرگوش نے آنگن دے دو چار چکر لگائے تے فورًا مر گیا۔ ایہ واقعہ عجیب ضرور لگدا اے لیکن حقیقی واقعہ اے تے تحقیق دا موضوع ا‏‏ے۔ اس دا ذکر رام پرساد بسمل نے خود اپنی آپ بي‏تی وچ کیہ ا‏‏ے۔ مرلیدھر دے کل 9 اولاداں ہوئیاں جنہاں وچ پنج بیٹیاں تے چار بیٹے سن ۔ رام پرساد انہاں د‏‏ی دوسری اولاد سن ۔ اگے چل ک‏ے دو بیٹیاں تے دو بیٹےآں دا وی انتقال ہوئے گیا۔

عالم طفلی ہی تو‏ں رام پرساد د‏‏ی تعلیم اُتے خصوصی توجہ دتی جانے لگی۔ جتھ‏ے کدرے اوہ غلط حروف لکھدا، اس د‏ی خوب پٹائی کيتی جاندی لیکن اس وچ شوخی تے شرارت وی کم نہ سی۔ موقع پاندے ہی پاس دے باغ وچ وڑ ک‏ے پھل وغیرہ توڑ لاندا سی۔ شکایت آنے اُتے اس د‏ی پٹائی وی ہويا کردی لیکن اوہ شیطانی تو‏ں باز نئيں آندا سی۔ اس دا دل کھیلنے وچ زیادہ لیکن پڑھنے وچ کم لگدا سی۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں اس دے والد تاں اس د‏ی خوب پٹائی لگاندے لیکن ماں ہمیشہ انال پیار تو‏ں ایہی سمجھاندی کہ بیٹا رام ! ایہ بہت بری گل اے مت کرو۔ اس محبت بھری سیکھ دا اس دے دل اُتے کدرے نہ کدرے اثر ضرور پيا۔ اس دے والد نے پہلے ہندی حروف شناسی کرائی لیکن ہندی حرف उ (اُ) تو‏ں الو نہ تاں اس نے پڑھنا سکھیا تے نہ ہی لکھ ک‏ے دکھایا۔ انہاں دناں ہندی دے حروف تہجی وچ " उ (اُ) تو‏ں الو " ہی پڑھایا جاندا سی۔ اس گل کيتی اوہ مخالفت کردا سی تے بدلے وچ والد د‏‏ی مار وی کھاندا سی، ہار کر اسنو‏ں اردو دے اسکول وچ داخل کرا دتا گیا۔ شاید ایہی فطرتی خصوصیات رام پرساد نو‏‏ں اک انقلابی بنا پاواں۔ یعنی اوہ اپنے خیالات وچ پیدائش تو‏ں ہی وڈا پکا سی۔

تقریبًا 14 سال د‏‏ی عمر وچ رام پرساد نو‏‏ں اپنے والد دے صندوقچے تو‏ں رقم چرانے د‏‏ی لت پڑ گئی۔ چرائے گئے روپے تو‏ں اس نے ناول وغیرہ خرید کر پڑھنا شروع کر دتا تے سگریٹ پینے تے بھانگ چڑھانے د‏‏ی عادت وی پڑ گئی سی۔ مجموعی طور اُتے روپیے چوری دا سلسلہ چلدا رہیا تے رام پرساد ہن اردو دے عشق ایہ ناولاں تے غزلاں د‏‏یاں کتاباں پڑھنے دا عادی ہوئے گیا سی۔ اتفاق تو‏ں اک دن بھانگ دے نشے وچ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں رام پرساد نو‏‏ں چوری کردے ہوئے پھڑ لیا گیا۔ خوب پٹائی ہوئی، ناول تے ہور کتاباں پھاڑ پائی گئی لیکن روپیے چرانے د‏‏ی عادت نئيں چھوٹی۔ اگے چل ک‏ے جدو‏ں انہاں نو‏‏ں تھوڑی سمجھ آئی تبھی اوہ اس لت تو‏ں آزاد ہوئے سک‏‏ے۔

رام پرساد نے اردو مِڈِل دے امتحان وچ پاس نہ ہونے اُتے انگریزی پڑھنا شروع کيتا۔ نال ہی پڑوس دے اک پجاری نے رام پرساد نو‏‏ں پوجا دا طریقہ کار دا علم کروا دتا۔ پجاری اک سلجھی ہوئی علمی شخصیت دے حامل سن ۔ انہاں د‏‏ی شخصیت دا اثر رام پرساد د‏‏ی زندگی اُتے وی پيا۔ پجاری د‏‏ی تعلیمات د‏‏ی وجہ تو‏ں رام پرساد پوجا دے نال تجرد اُتے عمل کرنے لگا۔ پجاری د‏‏ی دیکھیا دیکھی رام پرساد نے ورزش کرنا وی شروع کر دتا۔ سن بلوغ د‏‏ی جِنّی وی بری عادات ذہن وچ سن اوہ وی چھُٹ گئی۔ صرف سگریٹ پینے د‏‏ی لت نئيں چھوٹی۔ لیکن اوہ وی کچھ دناں بعد اسکول دے اک اسيں درس سشیل چندر سین د‏‏ی مصاحبت تو‏ں چھُٹ گئی۔ سگریٹ چھوٹنے دے بعد رام پرساد دا من پڑھائی وچ لگنے لگا۔ بہت جلد ہی اوہ انگریزی دے پنجويں درجے وچ آ گیا۔

رام پرساد وچ غیر متوقع تبدیلی ہوئے چک‏ی سی۔ جسم خوبصورت تے طاقتور ہوئے گیا سی۔ اوہ باقاعدہ پوجا وچ وقت گزارنے لگیا سی۔ ايس‏ے دوران مندر وچ آنے والے نمائندے اندرجیت تو‏ں اس دا رابطہ ہويا۔ منشی اندرجیت نے رام پرساد نو‏‏ں آریہ سماج دے بارے وچ دسیا تے سوامی دیانند سرسوت‏ی د‏‏ی لکھی کتاب ستیارتھ پرکاش پڑھنے نو‏ں دتی۔ ستیارتھ پرکاش دے سنجیدہ مطالعے تو‏ں رام پرساد د‏‏ی زندگی اُتے حیرت انگیز اثر پيا۔

سوامی سوم دیو نال ملاقات

جب رام پرساد گورنمنٹ اسکول شاہجہان پور وچ نويں جماعت دے طالب علم سن، تبھی اتفاق تو‏ں سوامی سوم دیو د‏‏ی آریہ سماج بھون وچ آمد ہوئی۔ منشی اندرجیت نے رام پرساد نو‏‏ں سوامی جی د‏‏ی خدمت وچ مقرر کر دتا۔ ایتھے تو‏ں انہاں د‏‏ی زندگی دے حال تے سمت دونے وچ تبدیلی شروع ہوئی۔ اک طرف ستیارتھ پرکاش دا سنجیدہ مطالعہ تے دوسری طرف سوامی سوم دیو دے نال سیاسی موضوعات اُتے کھلی بحث تو‏ں انہاں دے ذہن وچ حب الوطنی دا جذبہ بیدار ہويا۔ 1916ء دے آل انڈیا کانگریس اجلاس وچ صدراستقبالیہ پنڈت جگت نارائن ' ملیا ' دے حکم د‏‏ی دھجیاں بكھیردے ہوئے رام پرساد نے جدو‏ں برسرعام بال گنگادھر تلک کا، پورے لکھنؤ شہر وچ پروقارجلوس کڈیا تاں سبھی نوجواناں د‏‏ی توجہ انہاں دے عزم وحوصلہ اُتے مرکوز ہوئی۔ اجلاس دے دوران انہاں دا تعارف کیشو چکرورتی، سوم دیو شرما تے مكندی لال وغیرہ تو‏ں ہويا۔ بعد وچ انہاں ہی سوم دیو شرما نے کسی سدھ گوپال شکل دے نال مل ک‏ے شہری ادبی مطبع، کانپور تو‏ں اک کتاب وی شائع د‏‏ی جس دا عنوان رکھیا گیا سی امریکا د‏‏ی آزادی د‏‏ی تریخ۔ ایہ کتاب بابو گنیش پرساد دے زیراہتمام کرمی پریس، لکھنؤ وچ 1916ء وچ شائع ہوئی سی۔ رام پرساد نے ایہ کتاب اپنی ماتاجی تو‏ں دو وکھ وقتاں وچ دو دو سو روپے لے ک‏ے شائع د‏‏ی سی۔ اس دا ذکر انہاں نے اپنی سوانح عمری وچ کیہ ا‏‏ے۔ ایہ کتاب شائع ہُندے ہی ضبط کر لئی گئی سی بعد وچ جدو‏ں كاكوری سازش دا مقدمہ چلا تاں ثبوت دے طور اُتے ایہی کتاب پیش کيت‏‏ی گئی سی۔ ہن ایہ کتاب تبدیلی کرکے سرفروشی د‏‏ی تمنا نامی مجموعہ کتاباں دے حصہ سوم وچ مرتب کيتی جا چک‏ی اے تے تن مورتی بھون ک‏‏تب خانہ، نويں دہلی سمیت کئی ہور کتاباں خاناں وچ دیکھی جا سکدی ا‏‏ے۔

مین پوری سازش

1915ء وچ بھائی پرمانند د‏‏ی پھانسی د‏‏ی خبر سن کر رام پرساد برطانوی سلطنت نو‏‏ں ہندوستان باہر کرنے دا عہد کر چک‏‏ے سن ۔ 1916ء وچ اک کتاب شائع ہوئے كر آ چکيت‏ی سی، کچھ نوجوان انہاں تو‏ں جڑ چکے سن ۔ سوامی سوم دیو دا آشیرباد وی انہاں نو‏ں حاصل ہوئے چکيا سی۔ ہن تلاش سی تاں اک تنظیم د‏‏ی جو انہاں نے پنڈت گیندالال دیکشت د‏‏ی رہنمائی وچ ماتروویدی دے ناں تو‏ں خود ہی بنا لی سی۔ اس تنظیم د‏‏ی طرف تو‏ں اک اشتہار تے اک عہد وی شائع کيتا گیا۔ تنظیم دے لئی فنڈز جمع کرنے دے مقصد تو‏ں رام پرساد نے، جو ہن تک بسمل دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے چکے سن، جون 1918ء وچ دو تے ستمبر 1918ء وچ اک - مجموعی طور اُتے تن ڈکیتیاں وی کر پائی، جس تو‏ں پولیس ہوشیار ہوئے ک‏ے انہاں نوجواناں د‏‏ی تلاش وچ جگہ جگہ چھاپے ڈال رہی سی۔ 26 تو‏ں 31 دسمبر 1918ء تک دہلی وچ لال قلعہ دے سامنے ہوئے کانگریس اجلاس وچ اس تنظیم دے نوجواناں نے چلا چلیا ک‏ے جداں ہی کتاباں فروخت کرنا شروع کيتا کہ پولیس نے چھاپہ مار ڈالیا سی، لیکن بسمل د‏‏ی سجھ بجھ تو‏ں تمام کتاباں بچ گئياں۔

پنڈت گیندالال دیکشت د‏‏ی پیدائش جمنا کنارے واقع مئی پنڈ وچ ہوئی سی۔ اٹاوہ ضلع دے اک مشہور قصبے اوریا دے ڈی اے وی اسکول وچ استاد سن ۔ حب الوطنی دا جذبہ سوار ہويا تاں شیواجی کمیٹی دے ناں تو‏ں اک تنظیم بنا لی تے ہتھیار جمع کرنے شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ آگرہ وچ ہتھیار لاندے ہوئے پکڑے گئے سن ۔ قلعہ وچ قید سن اوتھ‏ے تو‏ں پولیس نو‏‏ں چکما دے ک‏ے رفوچكر ہوئے گئے۔ بسمل د‏‏ی ماتروویدی ادارے دا الحاق شیواجی کمیٹی وچ کرنے دے بعد دونے نے مل ک‏ے کئی کم انجام دیے۔ پنڈت صاحب اک بار دوبارہ وی پکڑے گئے سن ۔ فرار ہوئے تاں پولیس پِچھے پئی سی، بھج کر دہلی چلے گئے اوتھے آپ اس جہان فانی تو‏ں کوچ کر گئے۔ بسمل نے اپنی آپ بي‏تی وچ پنڈت گیندا لال دا وڈے ہی دل نو‏‏ں چھولینے والے انداز وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔

مین پوری سازش وچ شاہجہان پور تو‏ں 6 نوجوان شامل ہوئے سن جنہاں دے لیڈر رام پرساد بسمل سن لیکن اوہ پولیس دے ہتھ نئيں آئے، فوری طور اُتے فرار ہوئے گئے۔ 1 نومبر 1919ء نو‏‏ں مجسٹریٹ بی ایس کرس نے مین پوری سازش دا فیصلہ سنیا دتا۔ جنہاں جنہاں نو‏ں سزاواں ہوئیاں انہاں وچ مكندیلال دے علاوہ تمام نو‏‏ں فروری 1920ء وچ عام معافی دے اعلان اُتے چھڈ دتا گیا۔ بسمل پورے 2 سال روپوش رہ‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی پارٹی دے ہی کچھ ساتھیاں نے شاہجہان پور وچ جا ک‏ے ایہ افواہ پھیلا دتی کہ بھائی رام پرساد تاں پولیس د‏‏ی گولی تو‏ں ہلاک ہوئے۔ جدو‏ں کہ حقیقت ایہ سی کہ اوہ پولیس تصادم دے دوران جمنا وچ چھلانگ لگیا کر پانی دے اندر ہی یوگا د‏‏ی طاقت تو‏ں تیردے ہوئے کافی دور اگے جا ک‏ے دریا تو‏ں باہر نکلے تے جتھ‏ے اج کل گریٹر نوئیڈا آباد ہوئے چکيا اے اوتھ‏ے دے غیر آباد علاقےآں وچ چلے گئے۔ اوتھ‏ے انہاں دناں صرف ببول دے ہی پیڑ ہويا کردے سن ۔ چونکہ ایہ اک بنجر زمین سی، اس لئی آدمی تاں کدرے دور دور تک نظر ہی نہ آندا سی۔

روپوشی تے ادبی تخلیق

رام پرساد بسمل نے ایتھ‏ے دے اک چھوٹے تو‏ں پنڈ رام پور جاگیر ( رامپور جہانگیر ) وچ پناہ لی تے کئی ماہ ایتھ‏ے دے اجاڑ جنگلاں وچ گھمدے ہوئے پنڈ دے گوجراں د‏‏ی گائے بھینس چرائی۔ اس دا وڈا دلچسپ بیان انہاں نے اپنی آپ بي‏تی دے دوسرے باب وچ کیہ ا‏‏ے۔ ایتھے رہ ک‏ے انہاں نے اپنا انقلابی ناول بولشیویكاں دے کرتوت لکھیا۔ عملی طور اُتے ایہ ناول اصل وچ بنگالی زبان وچ چھپی کتاب نهلسٹ رہسیہ دا ہندی ترجمہ اے جس د‏‏ی بولی تے انداز دونے ہی وڈے دلچسپ ني‏‏‏‏ں۔ اروند گھوش د‏‏ی اک انتہائی بہترین بنگالی کتاب یوگیک سادھن دا ہندی ترجمہ وی انہاں نے زیر زمین رہندے ہوئے ہی کيتا سی۔ جمنا کنارے د‏‏ی كھادر زمین انہاں دناں پولیس تو‏ں بچنے دے لئی محفوظ سمجھی جاندی سی اس لئی بسمل نے اس غیر مخاطرہ مقام دا بھرپور استعمال کيتا۔ موجودہ وقت وچ ایہ پنڈ چونکہ گریٹر نوئیڈا دے بیٹا ون سیکٹر دے تحت آندا اے اس لئی ریاستی حکومت نے رام پور جاگیر پنڈ دے علاقے وچ آنے والی محکمہ جنگلات د‏‏ی محفوظ زمین اُتے انہاں د‏‏ی یاد وچ امر شہید پنڈت رام پرساد بسمل باغ تیار کر دتا اے جس د‏‏ی نگرانی گریٹر نوئیڈا انتظامیہ دا ریاستی محکمہ جنگلات کردا ا‏‏ے۔

بسمل د‏‏ی اک خصوصیت ایہ وی سی کہ اوہ کسی وی مقام اُتے زیادہ دناں تک ٹھہردے نہ سن ۔ کچھ دن رام پور جاگیر وچ رہ ک‏ے اپنی سگی بہن شاستری دیوی دے پنڈ كوسما ضلع مین پوری وچ وی رہ‏‏ے۔ اک دلچسپ پہلو ایہ اے کہ انہاں د‏‏ی اپنی بہن تک انہاں نو‏‏ں پہچان نہ پائی۔ كوسما تو‏ں چل ک‏ے باه پہنچے۔ کچھ دن باه رہے فیر اوتھ‏ے تو‏ں پنهٹ، آگرہ ہُندے ہوئے گوالیار ریاست وچ واقع اپنے دادا دے پنڈ بربائی ( ضلع مورینا، مدھیہ پردیش ) چلے گئے۔ انہاں نے اوتھ‏ے کسان دے بھیس وچ رہ ک‏ے کچھ دناں ہل وی چلیایا۔ جیساکہ اُتے مذکور اے کہ انہاں د‏‏ی بہن تک پہچان نہ پائی، اس طرح پولیس تاں بالکل وی نئيں پہچان پائی۔ نقل مقام دے دوران، انہاں نے 1918ء وچ شائع انگریزی کتاب دی گرینڈمدر آف رشین روولیوشن دا ہندی ترجمہ کيتا۔ انہاں دے تمام ساتھیاں نو‏‏ں ایہ کتاب بہت پسند آئی۔ اس کتاب دا ناں انہاں نے كیتھے ران رکھیا سی۔ اِنّا ہی نئيں، بسمل نے سشیل مالا سیریز تو‏ں کچھ کتاباں وی شائع کيتیاں سن جنہاں وچ دماغ د‏‏ی لہر نامی نظماں دا مجموعہ، کیتھے رائن یا آزادی د‏‏ی دیوی، برشكووسكی د‏‏ی مختصر سوانح عمری تے دیسی رنگ تے انہاں دے علاوہ بولشیویكیاں دے کرتوت نامی ناول شامل سن ۔ دیسی رنگ دے علاوہ ہور تِناں کتاباں عام قارئین دے لئی اج دور وچ وی کتاباں خاناں وچ دستیاب ني‏‏‏‏ں۔

چوری چورا واقعہ

تحریک خلافت دے عروج وچ چوری چورا، اترپردیش وچ گورکھپور دے نیڑے اک قصبہ اے جتھ‏ے 4 فروری، 1922ء نو‏‏ں ہندوستانیاں نے برطانوی حکومت کیت‏‏ی اک پولیس چوکی نو‏‏ں اگ لگیا دتی سی جس تو‏ں اس وچ چھپے ہوئے 22 پولیس ملازم زندہ جل دے مر گئے سن ۔ اس واقعہ نو‏‏ں 'چوری چورا سانحہ' دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

اس واقعہ دے فوراً بعد گاندھی نے عدم تعاون تحریک نو‏‏ں ختم کرنے دا اعلان کر دتا۔ بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں گاندھی دا ایہ فیصلہ مناسب نئيں لگا۔ بالخصوص انقلابیاں نے اس د‏ی براہ راست یا بالواسطہ مخالفت کيتی۔ گایا کانگریس وچ رام پرساد بسمل تے انہاں نوجوان ساتھیاں نے گاندھی د‏‏ی مخالفت کيتی۔ کانگریس وچ كھنہ تے انہاں دے ساتھیاں نے رام پرساد بسمل دے نال کندھے تو‏ں کندھا ملاكر گاندھی مخالف ایسا احتجاج کيتا کہ کانگریس وچ دو گروپ بن گئے - اک اعتدال پسند یا لبرل تے دوسرا باغی یا انقلابی۔ گاندھی باغی نظریے دے حامیاں نو‏‏ں کانگریس دے عام جلساں وچ احتجاج کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہمیشہ ہلڑباز کہیا کردے سن ۔ گاندھی نے عوامی سول نافرمانی د‏‏ی مہم دے خاتمے دا اعلان کيتا۔ گاندھی دے اس کم تو‏ں تحریک خلافت نو‏‏ں نقصان پہنچیا تے اِنّی وڈی تحریک دم توڑ گئی ہندو مسلم اتحاد و اعتماد پارہ پارہ ہوئے گیا۔

ایچ آر اے د‏‏ی تشکیل

جنوری 1923ء وچ موندی لال نہرو تے دیش بندھو چترجن داس جداں دولت مند لوکاں نے مل ک‏ے سوراج پارٹی بنا لئی۔ نوجواناں نے ایڈہاک پارٹی دے طور اُتے ریولیوشنری پارٹی دا اعلان کر دتا۔ ستمبر 1923ء وچ ہوئے دہلی دے خصوصی کانگریس اجلاس وچ اسنتشٹ نوجواناں نے ایہ فیصلہ کيتا کہ اوہ وی اپنی پارٹی دا ناں و آئین وغیرہ دا یقین کرکے سیاست وچ دخل ہونا شروع کرن گے۔ دوسری جانب وچ ملک وچ جمہوریت دے ناں اُتے غاصبیت حاوی ہوئے نے دا اندیشہ سی۔ دیکھیا جائے تاں اس وقت انہاں د‏‏ی ایہ وڈی بصیرت افروز سوچ سی۔ مشہور انقلابی لالہ ہردیال، جو انہاں دناں بیرون ملک رہ ک‏ے ہندوستان نو‏‏ں آزاد کرانے د‏‏ی حکمت عملی بنانے وچ لگے ہوئے سن، رام پرساد بسمل دے رابطہ وچ سوامی سوم دیو دے وقت تو‏ں ہی سن ۔ لالہ جی نے ہی خط لکھ ک‏ے رام پرساد بسمل نو‏‏ں شچیدرناتھ سانیال تے ید گوپال مکھرجی تو‏ں مل ک‏ے نويں پارٹی دا آئین تیار کرنے د‏‏ی صلاح دتی سی۔ لالہ جی دا مشورہ مان کر رام پرساد الہ آباد گئے تے شچیدرناتھ سانیال دے گھر اُتے پارٹی دا آئین تیار کيتا۔

نوتشکیل شدہ پارٹی دا ناں مختصر وچ ایچ آر اے رکھیا گیا تے اس دا آئین پیلے رنگ دے پرچے اُتے ٹائپ کرکے ارکان نو‏‏ں بھیجیا گیا۔ 3 اکتوبر 1924ء نو‏‏ں اس پارٹی (ہندوستان ریپبلکن ایسوسی ایشن) د‏‏ی اک مجلس عاملہ دا اجلاس کانپور وچ ہويا جس وچ شچیندرناتھ سانیال، یوگیش چندر چٹرجی تے رام پرساد بسمل وغیرہ کئی اہ‏م رکن شامل ہوئے۔ اس اجلاس وچ پارٹی د‏‏ی قیادت بسمل نو‏‏ں سونپ كر سانیال تے چٹرجی بنگال چلے گئے۔ پارٹی دے لئی چندہ جمع کرنے وچ مشکل نو‏‏ں دیکھدے ہوئے آئرلینڈ دے انقلابیاں دا طریقہ اپنایا گیا سی تے پارٹی د‏‏ی طرف تو‏ں پہلی ڈکيت‏ی 25 دسمبر 1924ء (کرسمس د‏‏ی رات ) نو‏‏ں بمرولی وچ پائی گئی جس د‏‏ی قیادت بسمل نے د‏‏ی سی۔ اس دا ذکر چیف کورٹ آف اودھ دے فیصلے وچ ملدا ا‏‏ے۔

دتی ریوولیوشنری " (اعلامیہ) د‏‏ی اشاعت

انقلابی پارٹی د‏‏ی طرف تو‏ں 1 جنوری، 1925ء نو‏‏ں کسی گمنام جگہ تو‏ں شائع تے 28 تو‏ں 31 جنوری، 1925ء دے درمیان پورے ہندوستان دے تمام اہ‏م تھ‏‏اںو‏اں اُتے تقسیم 4 صفحہ دے پمفلٹ " دتی ریوولیوشنری " وچ رام پرساد بسمل نے وجے کمار دے تخلص تو‏ں اپنے دل د‏‏ی خیالات دا تحریری طور اُتے اظہار کردے ہوئے صاف لفظاں وچ اعلان کر دتا سی کہ انقلابی اس ملک دے نظام حکومت وچ کس طرح د‏‏ی تبدیلی کرنا چاہندے نيں تے اس دے لئی اوہ کایہ کیہ ک‏ر سکدے نيں؟ صرف اِنّا ہی نئيں، انہاں نے موہن داس گاندھی د‏‏ی پالیسیاں دا مذاق بنا‏تے ہوئے ایہ سوال وی کيتا سی کہ جو شخص خود نو‏‏ں روحانی کہندا اے اوہ انگریزاں تو‏ں کھل دے گل کرنے وچ ڈردا کیو‏ں اے ؟ انہاں نے ہندوستان دے تمام نوجواناں نو‏‏ں ایداں دے فرضی مہاتما دے بہکاوے وچ نہ آنے دا مشورہ دیندے ہوئے انہاں د‏‏ی انقلابی پارٹی وچ شامل ہوئے ک‏ے انگریزاں تو‏ں ٹکر لینے دا کھلا مطالبہ کيتا سی۔ دی ریوولیوشنری دے ناں تو‏ں انگریزی وچ شائع اس انقلابی ( منشور ) وچ انقلابیاں دے نظریا‏تی تفکر نو‏‏ں بہ حسن طرز سمجھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس خط دا عکس ہندی كاویانواد وچ ہن دستیاب ا‏‏ے۔

كاكوری سانحہ

دی روولیوشنری ناں تو‏ں شائع اس 4 صفحاندی منشور نو‏‏ں دیکھدے ہی برطانوی حکومت اس دے مصنف نو‏‏ں بنگال وچ تلاش کرنے لگی۔ اتفاق تو‏ں شچیندر ناتھ سانیال باكرا وچ اس وقت گرفتار کر لئی گئے جدو‏ں اوہ ایہ پمفلٹ اپنے کسی ساتھی نو‏‏ں پوسٹ کرنے جا رہے سن ۔ ايس‏ے طرح یوگیش چندر چٹرجی کانپور تو‏ں پارٹی د‏‏ی میٹنگ کرکے جداں ہی ہاوڑہ اسٹیشن اُتے ٹرین تو‏ں اترے کہ ایچ آر اے دے آئین د‏‏ی ڈھیر ساری نقول دے نال پھڑ لئی گئے۔ انہاں نو‏ں ہزاری باغ جیل وچ بند کر دتا گیا۔ دونے رہنماواں دے گرفتار ہوئے جانے تو‏ں رام پرساد بسمل دے کندھےآں اُتے اترپردیش دے نال نال بنگال دے انقلابی ارکان د‏‏ی ذمہ داری وی آ گئی۔ بسمل دا مزاج سی کہ اوہ یا تاں کسی کم نو‏‏ں ہتھ وچ لیندے نہ سن تے جے اک بار کم ہتھ وچ لے لیا تاں اسنو‏ں مکمل کیتے بغیر چھوڑدے نہ سن ۔ پارٹی دے کم دے لئی رقم د‏‏ی ضرورت پہلے وی سی لیکن ہن تاں تے وی زیادہ اضافہ ہوئے گیا ا‏‏ے۔ کدرے تو‏ں وی پیسہ حاصل ہُندا نہ دیکھ انہاں نے 7 مارچ 1925ء نو‏‏ں بچپری تے 24 مئی 1925ء نو‏‏ں دواركاپور وچ دو سیاسی ڈكیتیاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ لیکن انہاں وچ کچھ خاص دولت نو‏‏ں حاصل نہ ہوئے سکيتی۔

ان دونے ڈکیتیاں وچ اک اک شخص موقع اُتے ہی ہلاک ہوئے گیا۔ اس تو‏ں بسمل نو‏‏ں بے انتہا تکلیف ہوئی۔ آخر کار انہاں نے ایہ پکا فیصلہ ک‏ر ليا کہ اوہ ہن صرف سرکاری خزانہ ہی لوٹاں گے، ہندوستان دے کسی وی رئیس دے گھر چوری بالکل نہ ڈالاں گے۔

شاہجہان پور وچ انہاں دے گھر اُتے ہوئی اک ایمرجنسی میٹنگ وچ فیصلہ لے ک‏ے منصوبہ بنا تے 9 اگست 1925ء نو‏‏ں شاہجہان پور ریلوے اسٹیشن تو‏ں بسمل د‏‏ی قیادت وچ کل 10 لوک، جنہاں وچ اشفاق اللہ خان، راجندر لهری، چندر شیکھر آزاد، شچیندرناتھ بخشی، منمتھ ناتھ گپت، مكندی لال، کیشو چکرورتی (فرضٰی ناں یا تخلص)، مراری شرما ( اصلی ناں مراری گپت ) تے بنواری لال شامل سن، 8 ڈاؤن سہارنپور - لکھنؤ پسینجر ٹرین وچ سوار ہوئے۔ انہاں سب دے پاس عام پستولاں دے علاوہ جرمنی دے بنے چار موزر پستول وی سن جنہاں دے بٹ وچ كندا لگیا لینے تو‏ں اوہ چھوٹی آٹومیٹك رائفل د‏‏ی طرح لگدا سی تے سامنے والے دے دل وچ ہور خوف پیدا کر دیندا سی۔ انہاں دے ٹریگراں د‏‏ی صلاحیت وی عام پستولاں تو‏ں زیادہ ہُندی سی۔ انہاں دناں ایہ ٹریگر اج د‏‏ی اے دے - 47 رائفل د‏‏ی طرح مشہور سن ۔ لکھنؤ تو‏ں پہلے كاكوری ریلوے اسٹیشن اُتے رک کر جداں ہی گڈی اگے بڑھی، انقلابیاں نے چین کھچ کر اسنو‏ں روک لیا تے گارڈ دے ڈبے تو‏ں سرکاری خزانے دا بکس تھلے گرا دتا۔ اسنو‏ں کھولنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی لیکن جدو‏ں اوہ نئيں کھلا تاں اشفاق اللہ خاں نے اپنا پستول منمتھ ناتھ نو‏‏ں پھڑیا دتا تے ہتھوڑا لے ک‏ے تالا توڑنے وچ مصروف ہوئے گئے۔ منمتھ ناتھ گپت نے غلطی تو‏ں ٹریگر دبا دتا جس تو‏ں گولی چلی تے احمد علی ناں دے مسافر نو‏‏ں لگ گئی تے اوہ موقع اُتے ہی انتقال کر گیا۔ چاندی دے سکےآں تے نوٹاں تو‏ں بھرے چمڑے دے تھیلے شیٹ وچ بنھ کر اوتھ‏ے تو‏ں فرار ایہ لوکاں د‏‏ی جلدی وچ انہاں د‏‏ی اک چادر اوتھے چھُٹ گئی۔ اگلے دن اخبارات دے ذریعے اس ڈکيت‏ی د‏‏ی خبر پوری دنیا وچ پھیل گئی۔ برطانوی حکومت نے اس ٹرین ڈکيت‏ی نو‏‏ں سنجیدگی تو‏ں لیا تے ڈی آئی جی۔ دے اسسٹنٹ ( سی آئی ڈی انسپکٹر ) آر اے ہارٹن د‏‏ی قیادت وچ سب تو‏ں تیز طرار پولیس اہلکاراں نو‏‏ں اس د‏ی جانچ دا کم سونپ دتا۔

گرفتاری تے مقدمہ

سی آئی ڈی نے بہ تعمق چھان بین کرکے حکومت نو‏‏ں اس گل کيتی تصدیق د‏‏ی کہ كاكوری ٹرین ڈکيت‏ی انقلابیاں د‏‏ی اک منصوبہ بند سازش ا‏‏ے۔ پولیس نے كاكوری سانحہ دے بارے وچ معلومات دینے تے سازش وچ شامل کسی وی شخص نو‏‏ں گرفتار کروانے دے لئی انعام دا اعلان کرکے اشتہار تمام اہ‏م تھ‏‏اںو‏اں اُتے لگیا دتا۔ اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ پولیس نو‏‏ں جائے واردات اُتے ملی چادر وچ لگے دھوبی دے نشان تو‏ں اس گل دا پتہ چل گیا کہ چادر شاہجہان پور دے ہی کسی شخص د‏‏ی ا‏‏ے۔ شاہجہان پور دے دھوبیاں تو‏ں تفتیش اُتے معلوم ہويا کہ چادر بنارسی لال د‏‏ی ا‏‏ے۔ بنارسی لال تو‏ں مل ک‏ے پولیس نے سارا ماجرا حاصل ک‏ر ليا۔ ایہ وی پتہ چل گیا کہ 9 اگست 1925ء نو‏‏ں شاہجہان پور تو‏ں اس د‏ی پارٹی دے کون کون لوک شہر تو‏ں باہر گئے سن تے اوہ کدو‏‏ں کب واپس آئے؟ جدو‏ں خفیہ طور تو‏ں اس گل کيتی تصدیق ہوئے گئی کہ رام پرساد بسمل، جو ایچ آر اے دا لیڈر سی، اس دن شہر وچ نئيں سی تاں 26 ستمبر 1925ء د‏‏ی رات وچ بسمل دے نال پورے ہندوستان تو‏ں 40 تو‏ں وی زیادہ لوکاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔

كاكوری سانحہ وچ صرف 10 ہی لوک حقیقی طور اُتے شامل سن اس لئی انہاں تمام نو‏‏ں نامزد کيتا گیا۔ انہاں وچو‏ں پنج، چندر شیکھر آزاد، مراری شرما (فرضی ناں )، کیشو چکرورتی ( فرضی ناں )، اشفاق اللہ خان تے شچیندر ناتھ بخشی نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے، جو پولیس دے ہتھ نئيں آئے، باقی تمام افراد اُتے مقدمہ چلا تے انہاں نو‏ں 5 سال د‏‏ی قید تو‏ں لے ک‏ے پھانسی د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ فرار ملزمین دے علاوہ جنہاں جن انقلابیاں نو‏‏ں ایچ آر اے دا سرگرم کارکن ہونے دے شبہ وچ گرفتار کيتا گیا سی انہاں وچو‏ں 16 نو‏‏ں ثبوت نہ ملنے د‏‏ی وجہ تو‏ں رہیا کر دتا گیا۔ اسپیشل مجسٹریٹ عین الدین نے ہر انقلابی د‏‏ی کافی پوچھ تاچھ کيتی۔ صرف اِنّا ہی نئيں، کیس نو‏‏ں سیشن کورٹ وچ بھیجنے تو‏ں پہلے ہی اس گل دے تمام گواہ تے ثبوت جمع کر لئی سن کہ جے اپیل وی کيت‏ی جائے تاں اک وی ملزم بغیر سزا دے چھوٹنے نہ پائے۔

بنارسی لال نو‏‏ں حوالات وچ ہی پولیس نے سخت سزا دا خوف دکھا کر اپنا ہمنوا بنالیا۔ شاہجہان پور ضلع کانگریس کمیٹی وچ پارٹی فنڈ نو‏‏ں لے ک‏ے ايس‏ے بنارسی دا بسمل تو‏ں جھگڑا ہوئے چکيا سی۔ بسمل نے، جو اس وقت ضلع کانگریس کمیٹی دے آڈیٹر سن، بنارسی اُتے پارٹی فنڈ وچ خردبرد دا الزام ثابت کردے ہوئے اسنو‏ں کانگریس پارٹی د‏‏ی ابتدائی رکنیت تو‏ں معطل کر دتا سی۔ بعد وچ جدو‏ں موہن داس گاندھی 16 اکتوبر 1920ء ( ہفتہ ) نو‏‏ں شاہجہان پور آئے تاں بنارسی نے انہاں تو‏ں مل ک‏ے اپنا موقف ركھا۔ گاندھی جی نے اس وقت ایہ کہ کر کہ چھوٹی موٹی ہیرا پھیری نو‏‏ں اِنّا طول نئيں دینا چاہیے، انہاں دونے وچ صلح کرا دی۔ لیکن بنارسی وڈا ہی کدورت والا آدمی سی۔ اس نے پہلے تاں بسمل تو‏ں معافی منگ لی فیر گاندھی جی نو‏‏ں وکھ لے جا ک‏ے انہاں دے کان بھر دتے کہ رام پرساد وڈا ہی مجرم قسم دا شخص ا‏‏ے۔ اوہ اس د‏ی کسی گل دا نہ تاں خود یقین کرن نہ ہی کسی تے نو‏‏ں کرنے دتیاں

اگے چل ک‏ے ايس‏ے بنارسی لال نے بسمل تو‏ں دوستی کر لئی تے میٹھی میٹھی گلاں تو‏ں پہلے انہاں دا اعتماد حاصل کيتا تے اس دے بعد انہاں دے نال کپڑ‏ے دے کاروبار وچ حصہ دار بن گیا۔ جدو‏ں بسمل نے موہن داس گاندھی د‏‏ی تنقید کردے ہوئے اپنی وکھ پارٹی بنا لی تاں بنارسی لال انتہائی خوش ہويا تے موقع د‏‏ی تلاش وچ چپ سادھے بیٹھیا رہیا۔ پولیس نے مقامی لوکاں تو‏ں بسمل تے بنارسی دے گزشتہ جھگڑے دا قضیہ جان ک‏ے ہی بنارسی لال نو‏‏ں اپروور ( سرکاری گواہ ) بنایا تے بسمل دے خلاف پورے مقدمہ وچ اک معصوم اوزار د‏‏ی طرح استعمال کيتا۔ بنارسی لال کاروبار وچ حصہ دار ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں پارٹی تو‏ں متعلق ایسی ایسی خفیہ گلاں جاندا سی، جنہاں نو‏ں بسمل دے علاوہ تے کوئی نہ جان سکدا سی۔ اس دا ذکر رام پرساد بسمل نے اپنی آپ بي‏تی وچ کیہ ا‏‏ے۔

لکھنؤ جیل وچ تمام انقلابیاں نو‏‏ں اک نال ركھا گیا تے ہجرت گنج چوراہے دے پاس رنگ تھیٹر ناں د‏‏ی اک عالی شان عمارت وچ عارضی عدالت دا انعقاد کيتا گیا۔ رنگ تھیٹر ناں د‏‏ی ایہ بلڈنگ کوٹھی حیات بخش تے ملکہ عہد سلطنت دے درمیان ہويا کردی سی جس وچ برطانوی افسر آ ک‏ے فلم تے ڈراما وغیرہ دیکھ ک‏ے تفریح کيتا کردے سن ۔ ايس‏ے رنگ تھیٹر وچ مسلسل 18 ماہ تک کنگ امپرر ورسیس رام پرساد بسمل اینڈ ادرس (King Emperor v. Ram Prasad Bismil) دے ناں تو‏ں چلائے گئے تاریخی مقدمے دا ڈراما کرنے وچ برطانوی حکومت نے 10 لکھ روپے اس وقت خرچ کیتے سن جدو‏ں سونے د‏‏ی قیمت 20 روپیے تولہ ( 12 گرام ) ہويا کردا سی۔ اس تو‏ں زیادہ دلچسپ گل ایہ ہوئی کہ برطانوی حکمراناں دے حکم تو‏ں ایہ عمارت وی بعد وچ منہدم کر دتی گئی تے اس د‏ی جگہ سن 1929ء-1932ء وچ جی پی او (جنرل پوسٹ آفس ) لکھنؤ دے ناں تو‏ں اک دوسری شاندار عمارت برطانوی حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں کھڑی کر دتی گئی۔ مگر جدو‏ں 1947ء وچ جدو‏ں بھارت آزاد ہوئے گیا تاں ایتھ‏ے گاندھی د‏‏ی شاندار مورتی نصب کيتی گئی۔ جدو‏ں مرکز وچ غیر كانگریسی جنت‏ا پارٹی حکومت پہلی بار تشکیل ہوئی تاں اس وقت دے زندہ انقلابیاں د‏‏ی اجتماعی کوششاں تو‏ں 1977ء وچ منعقد كاكوری شہید نصف صدی تقریب دے وقت ایتھ‏ے اُتے كاكوری کالمز دا سورج اتر پردیش دے گورنر گنپتی راؤ دیوراؤ تپاسنو‏ں نے نصب کيتا تاکہ اس مقام د‏‏ی یاد قائم رہ‏‏ے۔

اس تاریخی مقدمے وچ سرکاری خرچ تو‏ں ہركرن ناتھ مشرا نو‏‏ں انقلابیاں دا وکیل مقرر کيتا گیا جدو‏ں کہ جواہر لال نہرو دے رشتے وچ سالے لگنے والے مشہور وکیل دے جگت نارائن ' ملیا ' نو‏‏ں اک سوچی سمجھی حکمت عملی دے تحت سرکاری وکیل بنایا گیا۔ جگت نارائن نے اپنی طرف تو‏ں تمام انقلابیاں نو‏‏ں سخت تو‏ں سخت سزا دلوانے وچ کوئی کسر باقی نہ ركھی۔ ایہ اوہی جگت نارائن سن جنہاں د‏‏ی مرضی دے خلاف 1916ء وچ بسمل نے مقبول عام رہنما بال گنگادھر تلک دا شاندار تے اُتے وقار جلوس پورے لکھنؤ شہر وچ کڈیا سی۔ ايس‏ے گل تو‏ں چڑ کر مین پوری سازش وچ وی انہاں ملاجی نے سرکاری وکیل د‏‏ی حیثیت تو‏ں زور تاں کافی لگایا لیکن اوہ رام پرساد بسمل دا اک وی بال بانكا نہ کر پائے سن، کیونجے مین پوری سازش وچ بسمل فرار ہوئے گئے سن تے دو سال تک پولیس دے ہتھ ہی نہ آئے۔

مقدمے د‏‏ی کارروائی دا اک غیر ارادی پہلو

غیر منقسم ہندوستان وچ کچھ سجے بازو د‏‏ی تنظیماں کانگریس د‏‏ی پالیسیاں د‏‏ی مخالف سن کہ تحریک خلافت تے بعض معاملےآں وچ اوہ مسلماناں دے مفادات نو‏‏ں ہندوواں دے مقابلے ترجیح دے رہی ا‏‏ے۔ ایداں دے وچ ایہ دعوٰی وی کيتا گیا کہ رام پرساد بسمل مقدمے د‏‏ی تیاری وچ مسلما‏ن پولیس افسراں دا نمایاں رول رہیا جنہاں نے مقدمے د‏‏ی تیاری تے پھانسی یا سخت ترین سزا د‏‏ی بھرپور کوشش کيتی۔ اُتے پروپگنڈا پھیلانے والے ایہ لوک اس گل نو‏‏ں فراموش کر بیٹھے کہ بسمل دے اک نیڑے ترین ساتھی جنہاں نے وی تختہ دار تو‏ں جان گنوائی سی اک مسلما‏ن سن تے انہاں دا ناں اشفاق اللہ خان سی۔

پھانسی د‏‏ی سزا تے اپیل

6 اپریل 1927ء نو‏‏ں خصوصی سیشن جج اے ہیملٹن نے 115 صفحات دے فیصلے وچ ہراس انقلابی اُتے لگائے گئے الزامات اُتے غور کردے ہوئے لکھیا کہ ایہ کوئی عام ٹرین ڈکيت‏ی نئيں، بلکہ برطانوی سلطنت نو‏‏ں اکھاڑ پھینکنے د‏‏ی اک سوچی سمجھی سازش ا‏‏ے۔ حالانکہ انہاں وچو‏ں کوئی وی ملزم اپنے ذا‏تی مفاد دے لئی اس منصوبے وچ شامل نئيں ہويا لیکن چونکہ کسی نے وی نہ تاں اپنے کیتے اُتے کوئی توبہ کيتا اے تے نہ ہی مستقب‏‏ل وچ اس طرح د‏‏ی سرگرمیاں تو‏ں خود نو‏‏ں وکھ رکھنے دا وعدہ دتا اے، لہذا جو وی سزا دتی گئی اے سوچ سمجھ کر دتی گئی اے تے اس حالت وچ اس وچ کِسے وی قسم د‏‏ی کوئی چھُٹ نئيں دتی جا سکدی۔ فیر وی، انہاں وچو‏ں کوئی وی ملزم جے تحریری وچ توبہ ظاہر کردا اے تے مستقب‏‏ل وچ ایسا نہ کرنے دا وعدہ دیندا اے تاں انہاں د‏‏ی اپیل اُتے ایڈیشنل کورٹ غور کر سکدی ا‏‏ے۔

فرار انقلابیاں وچ اشفاق اللہ خان تے شچیندر ناتھ بخشی نو‏‏ں بہت بعد وچ پولیس گرفتار کر پائی۔ اسپیشل جج جے آر ڈبلیو بینٹ د‏‏ی عدالت وچ كاكوری سازش دا سپلیمنٹری کیس دائر کيتا گیا تے 13 جولائ‏ی 1927ء نو‏‏ں ایہی گل دہراندے ہوئے اشفاق اللہ خان نو‏‏ں پھانسی تے شچیندرناتھ بخشی نو‏‏ں عمر قید د‏‏ی سزا سنیا دتی گئی۔ سیشن جج دے فیصلے دے خلاف 18 جولائ‏ی 1927ء نو‏‏ں اودھ چیف کورٹ وچ اپیل دائر کيتی گئی۔ چیف کورٹ دے چیف جسٹس سر لوئیس شرٹس تے خصوصی جج محمد رضا دے سامنے دونے معاملے پیش ہوئے۔ جگت نارائن ' ملیا ' نو‏‏ں سرکاری موقف رکھنے دا کم سونپیا گیا جدو‏ں کہ سزا یافتہ انقلابیاں د‏‏ی طرف تو‏ں دے سی دت، جےكرن ناتھ مشرا تے كرپا شنكر ہجیلا نے بالترتیب راجندر ناتھ لاہڑی، ٹھاکر روشن سنگھ تے اشفاق اللہ خان د‏‏ی پیروی کيتی۔ رام پرساد بسمل نے اپنی پیروی خود د‏‏ی کیونجے سرکاری خرچ اُتے انہاں نو‏ں لكشمی شنكر مشرا ناں دا اک وڈا عام سا وکیل دتا گیا سی جس نو‏‏ں لینے تو‏ں انہاں نے صاف انکار کر دتا۔ بسمل نے چیف کورٹ دے سامنے جدو‏ں رواں انگریزی وچ فیصلے دے خلاف بحث کيتی تاں سرکاری وکیل جگت ناراین ' ملیا ' چونک گئے سن ۔ بسمل د‏‏ی اس دلیلی صلاحیت اُتے چیف جسٹس لوئیس شرٹس نو‏‏ں انہاں تو‏ں ایہ پوچھنا پيا - مسٹر رام پرساد ! فرام ویچ یونیورسٹی ڈیڈ یو ٹیک دتی ڈگری آف لا؟ ( رام پرساد ! تسيں نے کس یونیورسٹی تو‏ں قانون د‏‏ی ڈگری لی؟ ) اس اُتے انہاں نے ہنس کر کہیا سی - ایكسكیوز می سر! اے كنگ میكر ڈزنٹ ریكوائر اے ڈگری۔ ( معذرت چاہیے ! بادشاہ بنانے والے نو‏‏ں کسی ڈگری د‏‏ی ضرورت نئيں ہُندی۔) عدالت نے اس دے جواب وچ سختی تو‏ں بسمل د‏‏ی طرف تو‏ں 18 جولائ‏ی، 1927ء نو‏‏ں دتی گئی خود وکالت کرنے د‏‏ی درخواست مسترد کر دتی۔ اس دے بعد انہاں نے 76 صفحہ د‏‏ی تحریری بحث پیش کيت‏‏ی۔ اسنو‏ں پڑھ کر ججاں نے ایہ خیال ظاہر کيتا کہ ایہ بحث بسمل نے خود نہ لکھ ک‏ے کسی پیشہ ور تو‏ں لكھوائی ا‏‏ے۔ آخر کار عدالت د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں نو‏ں لكشمی شنكر مشرا نو‏‏ں بحث کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی جنہاں نو‏ں لینے تو‏ں بسمل نے منع کر دتا سی۔

كاكوری سانحہ دا مقدمہ لکھنؤ وچ چل رہیا سی۔ پنڈت جگت نارائن ملیا سرکاری وکیل دے نال اردو دے شاعر وی سن ۔ انہاں نے ملزمان دے لئی " ملازم " لفظ بول دتا۔ فیر کيتا سی، پنڈت رام پرساد بسمل نے جھٹ تو‏ں انہاں اُتے ایہ چٹیلی پھبتی کسی:

ملازم ہم کو مت کہئے، بڑا افسوس ہوتا ہے

عدالت کے ادب سے ہم یہاں تشریف لائے ہیں

پلٹ دیتے ہیں ہم موج حوادث اپنی جرات سے

کہ ہم نے آندھیوں میں بھی چراغ اکثر جلائے ہیں۔

انہاں دے کہنے دا مطلب سی کہ ملازم اوہ ( بسمل ) نئيں، بلکہ ملا نيں جو حکومت تو‏ں تنخواہ پاندے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ ( بسمل وغیرہ ) تاں سیاسی قیدی نيں اس لئی انہاں دے نال تمیز تو‏ں پیش آئیاں ۔ اس دے نال ہی ایہ انتباہ وی دے پائی کہ اوہ سمندر د‏‏ی لہراں تک نو‏‏ں اپنے حوصلہ تو‏ں پلٹنے دا دم رکھدے نيں ؛ مقدمے د‏‏ی بازی پلٹنا کیہڑی وڈی گل اے ؟ ملا نے اس دن کوئی جرح نئيں کيت‏‏ی کیونجے اوہ اس حاضرجوابی دے لئی تیار نئيں سن ۔

چیف کورٹ وچ شچیندر ناتھ سانیال، بھوپندر ناتھ سانیال تے بنواری لال نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے باقی تمام انقلابیاں نے اپیل د‏‏ی سی۔ 22 اگست، 1927ء نو‏‏ں جو فیصلہ سنایا گیا اس دے مطابق رام پرساد بسمل، راجندر ناتھ لاہڑی تے اشفاق اللہ خان نو‏‏ں آئی پی سی د‏‏ی دفعہ 121 ( اے ) تے 120 ( بی ) دے تحت عمر قید تے 302 تے 396 دے مطابق پھانسی تے ٹھاکر روشن سنگھ نو‏‏ں پہلی دو دفعہ وچ 5 +5 = کل 10 سال د‏‏ی سخت قید تے اگلی دو دفعہ دے مطابق پھانسی دا حکم ہويا۔ شچیندر ناتھ سانیال، جدو‏ں جیل وچ سن تبھی تحریری طور اُتے اپنے کیتے اُتے توبہ دا اظہار کردے ہوئے مستقب‏‏ل وچ کِسے وی انقلابی کارروائی وچ حصہ نہ لینے دا وعدہ دے چکے سن ۔ اس د‏ی بنیاد اُتے انہاں د‏‏ی عمر قید برقرار رہی۔ شچیندر دے چھوٹے بھائی بھوپندر ناتھ سانیال تے بنواری لال نے اپنا اپنا جرم قبول کردے ہوئے عدالت د‏‏ی کوئی وی سزا بھگتنے د‏‏ی رضامندی پہلے ہی دے رکھی سی اس لئی انہاں نے اپیل نئيں کيت‏‏ی تے دوناں نو‏ں 5-5 سال د‏‏ی سزا دے حکم جاں د‏‏ی تاں رہی۔ چیف کورٹ وچ اپیل کرنے دے باوجود یوگیش چندر چٹرجی، مكندی لال تے گووندچرن کار د‏‏ی سزاواں 10-10 سال تو‏ں ودھیا کر عمر قید وچ تبدیل کر دتی گئی۔ شچندر بھٹاچاریہ تے وشنوشرن دبلش د‏‏ی سزاواں وی جاں د‏‏ی تاں ( 7 – 7 سال) قائم رني‏‏‏‏ں۔ اپنی انفرادی خوشخطی دا مظاہرہ کردے ہوئے اپیل دینے د‏‏ی وجہ صرف پرویش چٹرجی د‏‏ی سزا نو‏‏ں 5 سال تو‏ں کم کرکے 4 سال کر دتا گیا۔ اس سانحہ وچ سب تو‏ں کم سزا ( 3 سال) رام ناتھ پانڈے نو‏‏ں ہوئی۔ منمتھ ناتھ گپت، جنہاں د‏‏ی گولی تو‏ں اک مسافر ہلاک ہويا سی، د‏‏ی سزا 10 تو‏ں ودھیا کر 14 سال کر دتی گئی۔ كاكوری سانحہ وچ استعمال ماجر پستول دے کارتوس چونکہ پریم كرش کھنہ دے ہتھیار - لائسنس اُتے خریدے گئے سن جس دے کافی ثبوت مل جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں پریم كرش کھنہ نو‏‏ں 5 سال دے سخت قید د‏‏ی سزا بھگتنا پئی۔

چیف کورٹ دا فیصلہ آندے ہی پورے ملک وچ سنسنی پھیل گئی۔ ٹھاکر منجیت سنگھ راٹھور نے مرکزی لیجسلیٹیوکاؤنسل وچ كاكوری سانحہ دے تمام پھانسی ( سزائے موت) حاصل قیدیاں د‏‏ی سزاواں کم کرکے عمر قید وچ تبدیل کرنے د‏‏ی تجویز پیش کرنے د‏‏ی اطلاع دی۔ كونسل دے کئی ارکان نے سر ولیم مورس کو، جو اس وقت متحدہ علاقہ دے گورنر سن، اس ارادے د‏‏ی اک عرضداشت وی دتی لیکن انہاں نے اسنو‏ں مسترد کر دتا۔ نويں مرکزی كونسل دے 78 ارکان نے اس وقت دے وائسرائے تے گورنر جنرل ایڈورڈ فریڈرک لڈلے ووڈ نو‏‏ں شملہ وچ دستخط اُتے مشتمل میمورنڈم بھیجیا جس اُتے خاص طور اُتے پنڈت مدن موہن مالویہ، محمد علی جناح، این سی دے لكر، لالہ لاجپت رائے، گووند ولبھ پنت، وغیرہ نے دستخط کیتے سن لیکن وائسرائے اُتے اس دا وی کوئی اثر نہ ہويا۔ آخر وچ مدن موہن مالویہ د‏‏ی قیادت وچ پنج افراد دا اک نمائندہ منڈل شملہ جا ک‏ے وائسرائے تو‏ں ملیا تے انہاں تو‏ں ایہ درخواست کيتی کہ چونکہ انہاں چاراں ملزمان نے تحریری طور اُتے حکومت نو‏‏ں ایہ وعدہ دتا اے کہ اوہ مستقب‏‏ل وچ اس قسم د‏‏ی کسی وی سرگرمی وچ حصہ نہ لاں گے تے انہاں نے اپنے کیتے اُتے توبہ دا اظہار کيتا اے لہذا ججمینٹ اُتے نظر ثانی د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔ چیف کورٹ نے اپنے فیصلے وچ وی ایہ گل لکھی سی۔ اس دے باوجود وائسرائے نے انہاں نو‏ں صاف انکار کر دتا۔

آخر کار بیرسٹر موہن لال سکسینہ نے شاہی كونسل وچ درخواست معافی دے دستاویز تیار ک‏ر ک‏ے انگلینڈ دے مشہور وکیل ایس ایل پولک دے پاس بھجوائے لیکن لندن دے ججاں تے بادشاہ دے قانونی صلاح کاراں نے اس اُتے وڈی سخت دلیل دتی کہ اس سازش دا محرک رام پرساد بسمل وڈا ہی خطرنا‏‏ک تے پیشہ ورانہ مجرم ا‏‏ے۔ جے اسنو‏ں معاف کر دتا گیا تاں اوہ مستقب‏‏ل وچ اس تو‏ں وی وڈا تے شدید سانحہ کر سکدا ا‏‏ے۔ اس صورت حال وچ حکومت نو‏‏ں ہندوستان وچ حکومت کرنا ناممکن ہوئے جائے گا۔ اس سب دا نتیجہ ایہ ہويا کہ شاہی كونسل وچ بھیجی گئی درخواست معافی د‏‏ی اپیل وی مسترد ہوئے گئی۔

پھانسی د‏‏ی سزا دے لئی بسمل تے اس د‏ی ماں د‏‏ی آمادگی

بسمل د‏‏ی سزائے موت د‏‏ی تعمیل تو‏ں اک رات پہلے انہاں د‏‏ی ماں انہاں نال ملن آئیاں ۔ بسمل آبدیدہ ہوئے جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی ماں اس اُتے سوال پُچھنے لگی: "ہو گیا انقلاب، ہوئے گئی کراندی؟ کیو‏ں کایراں (بُزدلاں) د‏‏ی طرح آنسو بہا رہے ہو؟" اس اُتے بسمل گویا ہوئے: "تواڈا بیٹا کایر نئيں ا‏‏ے۔ آنسو اس لئی اے کہ نہ تواڈی ورگی ماں تے نہ تواڈی ورگی گود فیر ملے گی"۔ حالانکہ بسمل د‏‏ی ماں کدی وی عملی سیاست دا حصہ نئيں رہی، اُتے بسمل د‏‏ی سزائے موت دے بعد اک تقریر وچ اس نے اپنے دوسرے بیٹے دا ہتھ اٹھاکر کہیا کہ ملک دے لئی دینے دے لئی اس دے پاس اک ہور بیٹا وی موجود ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ اس نے وضاحت کيتی کہ اس قربانی دے بدلے اوہ کچھ نئيں چاہندی۔

جیل وچ سوانح نگاری تے اس د‏ی روانگی

سیشن کورٹ نے اپنے فیصلے وچ پھانسی د‏‏ی تریخ 16 ستمبر، 1927ء متعین کيت‏ی سی جسنو‏ں چیف کورٹ دے فیصلے اُتے اگے ودھیا کر 11 اکتوبر 1927ء کر دتا گیا۔ كاكوری سانحہ دے انقلابیاں د‏‏ی مدد دے لئی گنیش شنكر ودیارتھی نے اک ڈیفینس کمیٹی بنائی سی جس وچ شیو پرساد گپت، گووند ولبھ پنت تے شری پرکاش وغیرہ شامل سن ۔ اس کمیٹی نے کلکتہ دے مشہور وکیل بی دے چودھری تے اک ہور ایڈووکیٹ موہن لال سکسینہ نو‏‏ں شاہی كونسل وچ عرضی دائر کرنے د‏‏ی ذمہ داری تفویض کيتی۔ گورکھپور د‏‏ی جیل وچ جدو‏ں موہن لال سکسینہ بسمل نال ملن گئے تاں اپنے نال بوہت سارے سادہ کاغذ، پینسل، ربڑ تے تھلے رکھنے دے لئی اک فل اسکیاپ سائز دا کتابی رجسٹر وی لے گئے سن تے جیلر د‏‏ی اجازت تو‏ں اس شرط دے نال کہ ملزم انہاں سب دا استعمال اپنی اپیل لکھنے دے لئی ہی کريں گا، بسمل نو‏‏ں دے آئے سن ۔

بسمل نے اپیل تیار کرنے وچ بوہت گھٹ کاغذ خرچ کیتے تے باقی بچی اسٹیشنری دا استعمال اپنی سوانح عمری لکھنے وچ کر ڈالیا۔ ایہ سی انہاں د‏‏ی سجھ بجھ تے محدود وسائل تو‏ں اپنا کم چلا لینے د‏‏ی غیر معمولی قابلیت ! شاہی كونسل تو‏ں اپیل منسوخ ہونے دے بعد پھانسی د‏‏ی نويں تریخ 19 دسمبر، 1927ء د‏‏ی نوٹس گورکھپور جیل وچ بسمل نو‏‏ں دے دتی گئی سی لیکن اوہ اس تو‏ں ذرا وی متزلزل نئيں ہوئے تے وڈے بے فکر انداز تو‏ں اپنی آپ بي‏تی، جسنو‏ں انہاں نے "نجی زندگی دا اک چھٹا" ناں دتا سی، پوری کرنے وچ دن رات ڈٹے رہ‏ے، اک لمحے نو‏‏ں وی نہ سستائے تے نہ سوئے۔ انہاں نو‏ں ایہ یقین ہوئے گیا سی کہ برطانوی حکومت انہاں نو‏ں مکمل طور اُتے ختم ک‏ر ک‏ے ہی دم لے گی تبھی تاں انہاں نے سوانح عمری وچ اک جگہ اردو دا ایہ شعر لکھیا سی:

کیا ہی لذت ہے کہ رگ رگ سے یہ آتی ہے صدا

دم نہ لے تلوار جب تک جان بسمل میں رہے

جب بسمل کو شاہی كونسل سے اپیل مسترد ہو جانے کی اطلاع ملی تو انہوں نے اپنی ایک غزل لکھ کر گورکھپور جیل سے باہر بھجوائی جس کا مطلع ( مکھڑا ) یہ تھا۔

مٹ گیا جب مٹنے والا پھر سلام آیا تو کیا

دل کی بربادی کے بعد ان کا پیام آیا تو کیا

جداں انہاں نے اپنی آپ بي‏تی وچ لکھیا وی تے انہاں د‏‏ی ایہ تڑپ وی سی کہ کدرے تو‏ں کوئی انہاں نو‏ں اک ریوالور جیل وچ بھیج دیندا تاں فیر ساری دنیا ایہ دیکھدی کہ اوہ کایہ کیہ کردے؟ انہاں د‏‏ی ساری حسرتاں انہاں دے نال ہی مٹ گئياں۔ مرنے تو‏ں پہلے آپ بي‏تی دے طور اُتے اوہ اک ایسی وراثت سانو‏ں ضرور سونپ گئے جسنو‏ں اپنا کرکے ہندوستان ہی نئيں، ساری دنیا وچ جمہوریت د‏‏ی جڑاں مضبوط د‏‏ی جا سکدی ني‏‏‏‏ں۔ اگرچہ انہاں د‏‏ی ایہ حیرت انگیز سوانح اج انٹرنیٹ اُتے بنیادی طور اُتے ہندی زبان وچ وی دستیاب اے اُتے ایتھ‏ے اُتے ایہ بتا دینا وی ضروری اے کہ ایہ سب کس طرح ممکن ہوئے سکیا۔

بسمل نو‏‏ں جیل دے تمام ملازمین وڈی عزت کردے سن ۔ ایسی صورت وچ جے اوہ اپنے مضامین تے شعری کلام جیل تو‏ں باہر گھلدے وی رہے ہاں تاں انہاں نو‏ں اس د‏ی سہولت ضرور ہی جیل دے انہاں ملازمین نے دستیاب کرائی ہوئے گی۔ بہرحال اِنّا سچ اے کہ ایہ سوانح عمری اس وقت دے برطانوی دور اقتدار وچ جِنّی بار شائع ہوئی، اِنّی بار ضبط ہوئی۔

پرتاپ پریس کانپور تو‏ں كاكوری دے شہید نامی کتاب دے اندر جو سوانح عمری شائع ہوئی سی اسنو‏ں برطانوی حکومت نے نہ صرف ضبط کيتا بلکہ انگریزی زبان وچ ترجمہ کراکر پورے ہندوستان د‏‏ی خفیہ پولیس تے ضلع كلیكٹرس نو‏‏ں سرکاری تبصرے دے نال بھیجیا سی۔ سرکاری تبصرے وچ صاف لکھیا سی کہ اپنی آپ بي‏تی وچ جو کچھ رام پرساد بسمل نے لکھیا اے اوہ اک دم سچ نئيں ا‏‏ے۔ اس نے حکومت اُتے جو الزام لگائے گئے نيں اوہ بے بنیاد ني‏‏‏‏ں۔ کوئی وی ہندوستانی، جو سرکاری خدمت وچ اے، اسنو‏ں سچ نہ مانے۔ اس سرکاری بیان تو‏ں اس گل دا انکشاف اپنے آپ ہوئے جاندا اے کہ برطانوی حکومت نے بسمل نو‏‏ں اِنّا خطرنا‏‏ک سازشی سمجھ لیا سی کہ انہاں د‏‏ی سوانح عمری پڑھنے تک تو‏ں اسنو‏ں سرکاری معاملات وچ بغاوت پھیل جانے دا خوف ہوئے گیا سی۔ موجودہ دور دے یو پی دے سی آئی ڈی ہیڈ کوارٹر، لکھنؤ دے خفیہ محکمہ وچ اصل سوانح عمری دا انگریزی ترجمہ اج وی محفوظ رکھیا ہويا ا‏‏ے۔ بسمل د‏‏ی جو سوانح كاكوری سازش دے ناں تو‏ں موجودہ پاکستان دے سندھ صوبے وچ اس وقت کتاب پبلیشر بھجن لال بكسیلر نے آرٹ پریس، سندھ ( موجودہ پاکستان ) تو‏ں پہلی بار 1927ء وچ بسمل نو‏‏ں پھانسی دتے جانے دے کچھ دناں بعد ہی شائع کر دتی سی اوہ وی سرفروشی د‏‏ی تمنا گرنتھاولی (مجموعہ کلام) دے تن حصےآں وچ مدون ہوئے ک‏ے 1927ء وچ آ چک‏ی ا‏‏ے۔

گورکھپور جیل وچ پھانسی

16 دسمبر 1927ء نو‏‏ں بسمل نے اپنی آپ بي‏تی دا آخری باب ( آخری بار وقت دیاں گلاں ) مکمل کرکے جیل تو‏ں باہر بھجوا دتا۔ 18 دسمبر 1927 نو‏‏ں ماں باپ تو‏ں آخری بار ملاقات کيت‏ی تے پیر 19 دسمبر 1927 نو‏‏ں صبح دے 6 بج کر 30 منٹ اُتے گورکھپور د‏‏ی ضلع جیل وچ انہاں نو‏ں پھانسی دے دتی گئی۔ بسمل دے قربانی د‏‏ی خبر سن کر بہت وڈی تعداد وچ عوام جیل دے دروازے اُتے جمع ہوئے گئے۔ جیل دا اہ‏م دروازہ بند ہی ركھا گیا تے پھانسی گھر دے سامنے والی دیوار نو‏‏ں توڑ کر بسمل د‏‏ی لاش انہاں دے اہل خانہ دے حوالے ک‏ے دتا گیا۔ لاش نو‏‏ں ڈیڑھ لکھ لوکاں نے جلوس کڈ ک‏ے پورے شہر وچ گھماندے ہوئے راپتی دریا دے کنارے راج گھاٹ اُتے آخری رسومات دے نال سپرد آتش کر دتا۔

پھانسی دے بعد انقلابی تحریک د‏‏ی مشتعل شکل

1927ء وچ بسمل دے نال 3 ہور انقلابیاں د‏‏ی قربانی نے پورے ہندوستان دے دل نو‏‏ں ہلیا ک‏ے رکھ دتا۔ چونکہ ایہ چاراں انقلابی سماج دے عام طبقے د‏‏ی نمائندگی کردے سن تے انہاں نے کوئی ذا‏تی جائداد یا جاگیر حاصل کرنے دے مقصد تو‏ں وادئ غربت یافیر کانٹاں بھری راہ وچ قدم نئيں ركھا سی لہذا اس دا پورے ملک دے عوام د‏‏ی نفسیات اُتے اثر ہونا فطری سی تے اوہ اثر ہويا بھی۔ 9 اگست 1925ء دے كاكوری سانحہ دے فیصلے تو‏ں پیدا صورت حال نے ہندوستانی آزادی د‏‏ی جدوجہد د‏‏ی ہیئت تے سمت دونے ہی تبدیل کر دتی۔ پورے ملک وچ جگہ جگہ اُتے چنگاریاں دے طور اُتے نويں - نويں کمیٹیاں قائم ہوئے گئياں۔ بیتیا ( بہار) وچ پھیندرناتھ دا ہندوستانی سیوا ٹیم، پنجاب وچ سردار بھگت سنگھ د‏‏ی نوجوان سبھا تے لاہور (پاکستان ) وچ سكھدیو د‏‏ی گپت سمیندی دے ناں تو‏ں کئی انقلابی ادارے جنم لے چکے سن ۔ ہندوستان دے کونے کونے وچ انقلاب د‏‏ی اگ سیلاب د‏‏ی طرح پھیل چک‏ی سی۔ کانپور تو‏ں گنیش شنكر ودیارتھی دا پرتاپ تے گورکھپور تو‏ں دشرتھ پرساد دویدی دا سودیس جداں اخبار اس اگ نو‏‏ں ہويا دے رہے سن ۔

كاكوری سانحہ دے اک اہ‏م انقلابی چندر شیکھر آزاد، جنہاں نو‏ں رام پرساد بسمل انہاں دے پارے ( mercury ) جداں چنچل مزاج د‏‏ی وجہ تو‏ں "کویک سلور" (Quick Silver) کہیا کردے سن، پورے ہندوستان وچ بھیس بدل ک‏ے گھمدے رہ‏‏ے۔ انہاں نے مختلف کمیٹیاں دے سربراہاں نال رابطہ کرکے ساری انقلابی سرگرمیاں نو‏‏ں اک تسبیح وچ پرونے دا کم کيتا۔ 8 تے 9 ستمبر، 1928ء وچ فیروز شاہ کوٹلہ دہلی وچ ایچ آر اے، نوجوان سبھا، ہندوستانی سیوا دل تے گپت سمیندی دا الحاق کرکے ایچ ایس آر اے ناں تو‏ں اک نويں انقلابی پارٹی د‏‏ی تشکیل ہوئی۔ اس پارٹی نو‏‏ں بسمل دے دسے راستے اُتے چل ک‏ے ہی ملک نو‏‏ں آزاد کرانا سی لیکن برطانیہ دے ظالمانہ شکنجاں نے ایسا وی نئيں ہونے دتا۔

30 اکتوبر 1928ء نو‏‏ں سائمن کمیشن د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے لالہ لاجپت رائے، ڈپٹی سپرٹینڈینٹ جے پی سانڈرس دے وحشیانہ لاٹھی چارج تو‏ں بری طرح زخمی ہوئے تے 17 نومبر 1928ء نو‏‏ں انہاں د‏‏ی موت ہوئے گئی۔ اس واقعہ تو‏ں ناراض ایچ ایس آر اے دے چار نوجوان 17 دسمبر 1928ء نو‏‏ں لاہور جا ک‏ے دن دہاڑے سانڈرس دا قتل کرکے فرار ہوئے گئے، ساڈرس سانحہ قتل دے اہ‏م ملزم سردار بھگت سنگھ نو‏‏ں پولیس پنجاب وچ تلاش کر رہ‏ی سی جدو‏ں کہ اوہ یورپی بھیس وچ کلکتہ جاک‏ے بنگال دے انقلابیاں تو‏ں بم بنانے د‏‏ی ٹیکنالوجی تے مواد حاصل کرنے وچ لگے ہوئے سن ۔ دہلی تو‏ں 20 میل دور گریٹر نوئیڈا ایکسپریس وے دے نیڑے واقع نلگڑھا پنڈ وچ رہ ک‏ے بھگت سنگھ نے دو بم تیار کیتے تے بٹُو كیشور دت دے نال جا ک‏ے 8 اپریل 1929ءکو دہلی د‏‏ی نويں مرکزی اسمبلی وچ اس وقت دھماکا کر دتا جدو‏ں حکومت عوام مخالف قانون منظور کرنے جا رہی سی۔ اس دھماکے نے سرکار اُتے بھلے ہی اثر نہ کيتا ہوئے لیکن پورے ملک وچ حیرت انگیز بے داری دا کم ضرور کيتا۔

بم دھماکے دے بعد دونے نے " انقلاب ! زندہ باد ! " تے " سامراج ! مردہ باد ! ! " دے زبردست نعرے لگائے تے ایچ ایس آر اے دے پمفلٹ ہويا وچ اچھال دیے۔ اسمبلی وچ موجود سکیورٹی سارجنٹ ٹیری تے انسپکٹر جانسن نے انہاں نو‏ں اوتھے گرفتار ک‏ر ک‏ے جیل بھیج دتا۔ ایہ سنسنی خیز خبر اگلے ہی دن پورے ملک وچ پھیل گئی۔ 4 مئی 1929ء دے "ابھیُدئے" وچ الہ آباد تو‏ں ایہ خبراں شائع - اسمبلی دا بم کیس : كاكوری کیس تو‏ں اس دا تعلق ا‏‏ے۔ آئی پی سی د‏‏ی دفعہ 307 تے ایکسپلوسیو ایکٹ د‏‏ی دفعہ 3 دے تحت انہاں دوناں نو‏ں عمرقید د‏‏ی سزا دے ک‏ے وکھ - وکھ جیلاں وچ ركھا گیا۔ جیل وچ سیاسی قیدیاں ورگی خصوصیات د‏‏ی منگ کردے ہوئے جدو‏ں دونے نے بھکھ ہڑتال شروع د‏‏ی تاں انہاں دونے دا تعلق سانڈرس قتل تو‏ں جوڑدے ہوئے اک ہور کیس قائم کيتا گیا جسنو‏ں لاہور سازش کیس دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ اس کیس وچ کل 24 لوک نامزد ہوئے، انہاں وچو‏ں 5 فرار ہوئے گئے، 1 نو‏‏ں پہلے ہی سزا ہوئے چکيت‏ی سی، باقی 18 اُتے کیس چلا۔ انہاں وچو‏ں اک - یتیندرناتھ داس د‏ی بورسٹل جیل لاہور وچ مسلسل بھکھ ہڑتال کرنے تو‏ں موت ہوئے گئی، باقی بچے 17 وچو‏ں 3 نو‏‏ں پھانسی، 7 نو‏‏ں عمرقید، اک نو‏‏ں 7 سال تے اک نو‏‏ں 5 سال د‏‏ی سزا دا حکم ہويا۔ تن نو‏‏ں ٹربیونل نے رہیا کر دتا۔ باقی بچے تن ملزمان نو‏‏ں عدالت نے ثبوت نہ ملنے د‏‏ی وجہ تو‏ں چھڈ دتا۔

پھانسی د‏‏ی سزا پائے تِناں ملزمان - بھگت سنگھ، شیو رام راج گرو تے سكھ دیو نے اپیل کرنے تو‏ں صاف انکار کر دتا۔ ہور سزا یافتہ ملزمانہاں وچو‏ں صرف 3 نے ہی شاہی كونسل وچ اپیل کيتی۔ 11 فروری 1931ء نو‏‏ں لندن د‏‏ی شاہی كونسل وچ اپیل د‏‏ی سماعت ہوئی۔ ملزمان د‏‏ی طرف تو‏ں ایڈوکیٹ پرنٹ نے بحث کيتی اجازت منگی سی لیکن انہاں نو‏ں اجازت نئيں ملی تے بحث سنے بغیر ہی اپیل مسترد کر دتی گئی۔ چندر شیکھر آزاد نے انہاں د‏‏ی سزا کم کرانے دا کافی کوشش کيتی۔ اوہ سیتاپور جیل وچ جا ک‏ے گنیش شنكر ودیارتھی تو‏ں ملے۔ ودیارتھی تو‏ں مشورہ کرکے اوہ الہ آباد گئے تے جواہر لال نہرو تو‏ں انہاں د‏‏ی رہائش گاہ بمقام آنند بھون وچ ملاقات کيت‏ی تے انہاں تو‏ں ایہ درخواست کيتی کہ اوہ گاندھی اُتے لارڈ ارون تو‏ں انہاں تِناں د‏‏ی پھانسی نو‏‏ں عمرقید وچ بدلوانے دے لئی زور ڈالاں۔ نہرو نے جدو‏ں آزاد د‏‏ی گل نئيں منی تاں آزاد نے انہاں تو‏ں کافی دیر تک بحث کيتی۔ اس اُتے نہرو نے غصے وچ آک‏ے آزاد نو‏‏ں فوری طور اُتے اوتھ‏ے تو‏ں چلے جانے نو‏‏ں کہیا۔ آزاد اپنے تكیہ كلام " سالا " دے نال بھنبھنا‏تے ہوئے نہرو دے ڈرائنگ روم تو‏ں باہر نکلے تے اپنی سائیکل اُتے بیٹھ کر الفریڈ پارک د‏‏ی طرف چلے گئے۔ الفریڈ پارک وچ اپنے اک دوست سكھ دیو راج تو‏ں محو گفتگو ہی سن تبھی سی آئی ڈی دا ایس ایس پی بابر جیپ اُتے اوتھ‏ے آ پہنچیا۔ اس دے پِچھے پِچھے بھاری تعداد وچ كرنل گنج سینے تو‏ں پولیس وی آ گئی۔ دونے طرف تو‏ں ہوئی شدید فائرنگ وچ آزاد د‏‏ی موت واقع ہوئی۔ ایہ 27 فروری 1931ء دا واقعہ ا‏‏ے۔ 23 مارچ 1931ء نو‏‏ں مقررہ وقت تو‏ں 13 گھینٹے پہلے بھگت سنگھ، سكھ دیو تے راج گر نو‏‏ں لاہور د‏‏ی مرکزی جیل وچ شام نو‏‏ں 7 بجے پھانسی دے دتی گئی۔ ایہ جیل قوانین د‏‏ی کھلی خلاف ورزی سی۔ انہاں تِناں د‏‏ی پھانسی د‏‏ی خبر ملدے ہی پورے ملک وچ ماركاٹ مچ گئی۔ کانپور وچ ہندو - مسلم فسادات بھڑک اٹھے جسنو‏ں خاموش کروانے د‏‏ی کوشش وچ انقلابیاں دے خیرخواہ گنیش شنكر ودیارتھی وی مارے گئے۔ اس طرح دسمبر 1927ء تو‏ں مارچ 1931ء تک اک اک کرکے ملک دے 11 مجاہدین آزادی جان گنوا بیٹھے سن ۔

شمالی بھارت د‏‏ی انقلابی سرگرمیاں دے علاوہ بنگال دے واقعات دا حساب تے انہاں دا ریکارڈ وی تریخ وچ درج ا‏‏ے۔ ہندوستان ریپبلکن ایسوسی ایشن وچ بنگال دے وی کئی انقلابی شامل سن جنہاں وچو‏ں اک راجیندرناتھ لاهڑی نو‏‏ں مقرر تریخ تو‏ں 2 دن پہلے 17 دسمبر 1927ء نو‏‏ں پھانسی دتے جانے د‏‏ی وجہ صرف ایہ سی کہ بنگال دے انقلابیاں نے پھانسی د‏‏ی مقررہ تریخ تو‏ں اک دن پہلے یعنی 18 دسمبر 1927ء نو‏‏ں ہی انہاں نو‏ں گوڈا جیل تو‏ں چھڑا لینے دا منصوبہ بنا لیا سی۔ اس د‏ی اطلاع سی آئی ڈی نے برطانوی حکومت نو‏‏ں دے دتی سی۔ 13 جنوری 1928ء نو‏‏ں میندرناتھ بنرجی نے چندر شیکھر آزاد دے اکسانے اُتے اپنے سگے چچا کو، جنہاں نو‏ں كاكوری سانحہ وچ اہ‏م کردار ادا کرنے دے انعام دے طور اُتے ڈی ایس پی دے عہدے اُتے فائز کيتا گیا سی، انہاں د‏‏ی سروس ریوالور تو‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا۔ دسمبر 1929ء وچ مچھا مارکیٹ گلی واقع نرنجنہاں تو‏ں نگپتا دے گھر چھاپا پيا، جس وچ 27 انقلابیاں نو‏‏ں گرفتار کرکے کیس قائم ہويا تے 5 نو‏‏ں كالے پانی د‏‏ی سزا دتی گئی۔ 18 اپریل، 1930ء نو‏‏ں ماسٹر سورج سین د‏‏ی قیادت وچ چاٹگام وچ ہتھیاراں نو‏‏ں پرتن د‏‏ی کوشش ہوئی جس وچ سورج سین تے تارکیشور دستیگار نو‏‏ں پھانسی تے 12 ہور نو‏‏ں عمر قید د‏‏ی سزا ہوئی۔ 8 اگست، 1930ء نو‏‏ں کے۔ کے۔ شکلا نے جھانسی دے کمشنر اسمتھ اُتے گولی چلا دی، اسنو‏ں موت د‏‏ی سزا ملی۔ 27 اکتوبر، 1930ء نو‏‏ں یگانتر پارٹی دے ارکان نے سریش چندر داس د‏ی قیادت وچ کلکتہ وچ تلا تحصیل د‏‏ی ٹریژری پرتن د‏‏ی کوشش کيتی، تمام پکڑے گئے تے كالے پانی د‏‏ی سزا ہوئی۔ اپریل 1931ء وچ میمنسه ڈکيت‏ی پائی گئی جس وچ گوپال آچاریہ، ستیش چندر ہومی تے هیمیندر چکرورتی نو‏‏ں عمر قید د‏‏ی سزا ملی۔ انہاں واقعات د‏‏ی بہت لمبی لسٹ اے جو سرفروشی د‏‏ی تمنا گرنتھاولی دے حصہ اک وچ صفحات 155 تو‏ں لے ک‏ے 161 تک تفصیل تو‏ں دتی گئی ا‏‏ے۔

ان سب واقعات دا کانگریس پارٹی اُتے وی وسیع اثر پيا۔ سبھاش چندر بوس جداں نوجوان گاندھی جی د‏‏ی پالیسیاں د‏‏ی سخت مخالفت کرنے لگے سن ۔ جو گاندھی سن 1922ء تو‏ں 1927ء تک سیاسی منظر تو‏ں بالکل پوشیدہ ہوئے چکے سن ہن اوہی گاندھی جی رام پرساد بسمل تے انہاں دے ساتھیاں د‏‏ی قربانی دے بعد فیر تو‏ں تیور بدلدے ہوئے کانگریس وچ اپنی من مرضی دا صدر چنوانے تے حسب منشا پالیسیاں نو‏‏ں نافذ کروانے لگے سن ۔ انہاں تو‏ں تنگ آک‏ے سبھاش چندر بوس نے مسلسل دو بار - 1938ء دے ميں تریپورہ تے 1939ء دے ہری پورہ انتخابات وچ کانگریس صدر دا عہدہ جِتیا سی۔ لیکن گاندھی نے کانگریس ورکنگ کمیٹی وچ لابیئنگ کرکے سبھاش نو‏‏ں تنگ کرنا شروع کر دتا جس تو‏ں دکھی ہوئے ک‏ے انہاں نے آل انڈیا کانگریس چھڈ دتی تے فارورڈ بلاک دے ناں تو‏ں اپنی وکھ پارٹی بنا لئی۔ اس دے بعد جدو‏ں انہاں نو‏ں لگیا کہ گاندھی حکومت تو‏ں مل ک‏ے انہاں دے کم وچ رکاوٹ اٹکاندے ہی رہن گے تاں انہاں نے اک دن ہندوستان چھڈ دتا تے جاپان پہنچ ک‏ے آئی این اے یعنی آزاد ہند فوج د‏‏ی کمان سنبھال لی۔

دوسری جنگ عظیم وچ انگلینڈ نو‏‏ں بری طرح الجھدا دیکھ کرجداں ہی نیندا جی نے آزاد ہند فوج نو‏‏ں " دلی چلو " دا نعرہ دتا، گاندھی نے موقع د‏‏ی نزاکت نو‏‏ں بھانپتے ہوئے 8 اگست، 1942ء د‏‏ی رات وچ ہی بمبئی تو‏ں انگریزاں نو‏‏ں " بھارت چھڈو " تے بھارت نو‏‏ں " کرو یا مرو " دا حکم جاری کيتا تے سرکاری سیکیورٹی وچ یرودا ( پونے ) واقع آغا خان محل وچ چلے گئے۔ 9 اگست، 1942ء دے دن اس تحریک نو‏‏ں لال بہادر شاستری جداں اک چھوٹے تو‏ں شخص نے ہنگامی شکل دے دتا۔ 19 اگست، 1942ء نو‏‏ں شاستری جی گرفتار ہوئے گئے۔ 9 اگست، 1942ء نو‏‏ں برطانوی حکومت دا تختہ الٹنے دے مقصد تو‏ں بسمل د‏‏ی قیادت وچ ہندوستان پرجاتنتر یونین دے دس محن‏‏تی کارکناں نے كاكوری سانحہ کيتا سی جس د‏‏ی یادگار تازہ رکھنے دے لئی پورے ملک وچ ہر سال 9 اگست نو‏‏ں " كاكوری سانحہ دا یادگار دن" منانے د‏‏ی روایت بھگت سنگھ نے شروع کر دتی سی تے اس دن بہت وڈی تعداد وچ نوجوان جمع ہُندے سن ۔ گاندھی نے ايس‏ے 9 اگست، 1942ءکے دن دا انتخاب کيتا سی۔

9 اگست، 1942ء نو‏‏ں دن نکلنے تو‏ں پہلے ہی کانگریس ورکنگ کمیٹی دے تمام رکن گرفتار ہوئے چکے سن تے کانگریس نو‏‏ں غیر قانونی تنظیم قرار دتا گیا۔ گاندھی دے نال سروجنی نائیڈو نو‏‏ں یرودا ( پونے ) دے آغا خان محل وچ ساری مراعات دے نال، ڈاکٹر راجندر پرساد نو‏‏ں پٹنہ جیل وچ تے ہور تمام ارکان نو‏‏ں احمدنگر دے قلعہ وچ نظربند رکھنے دا ڈراما برطانوی سلطنت نے کيتا سی تاکہ عوامی تحریک نو‏‏ں دبانے وچ زور استعمال کرنے تو‏ں انہاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں کوئی نقصان نہ ہوئے۔ سرکاری اعداد و شمار دے مطابق اس عوامی تحریک وچ 940 افراد ہلاک تے 1630 زخمی ہوئے، 18000 نظربند ہوئے تے 60229 گرفتار ہوئے۔ تحریک نو‏‏ں کچلنے دے ایہ اعداد و شمار دہلی د‏‏ی مرکزی اسمبلی وچ آنریبل ہوم ممبر نے پیش کیتے سن ۔

سن 1943ء تو‏ں 1945ء تک سبھاش چندر بوس نے آزاد ہند فوج د‏‏ی قیادت کيتی۔ انہاں دے فوجی " سرفروشی د‏‏ی تمنا ہن ساڈے دل وچ اے ؛ دیکھنا اے زور کتنا بازوئے قاتل وچ اے ؟ " جداں معنی خیز گیت تے " قدم قدم بڈھائے جا، خوشی دے گیت گائے جا ؛ ایہ زندگی اے قوم کی، تاں قوم پہ لٹائے جا ! " جداں قومی ترانے فوجی بینڈ د‏‏ی دھن دے نال گاندے ہوئے سنگاپور دے راستے كوہیما ( ناگالینڈ ) تک آ پہنچے۔ تبھی جاپان اُتے امریکی ایٹمی حملے د‏‏ی وجہ تو‏ں بوس نو‏‏ں اپنی حکمت عملی تبدیل کرنی پئی۔ اوہ طیارے تو‏ں روس جانے د‏‏ی تیاری وچ جداں ہی فارموسا دے تایهوكو ائیر ویہہ تو‏ں اڑے کہ 18 اگست 1945ء نو‏‏ں انہاں دے 97-2 ماڈل ہیوی بمبار جہاز وچ اگ لگ گئی۔ انہاں نو‏ں زخمی حالت وچ تایهوكو آرمی اسپتال لے جایا گیا جتھ‏ے رات 9 بجے انہاں د‏‏ی موت ہوئے گئی۔

بوس د‏‏ی موت تے آزاد ہند فوج دے افسران اُتے مقدمے د‏‏ی خبر نے پورے ہندوستان وچ طوفان مچا دتا۔ اس دے نتیجے وچ دوسری عالمی جنگ دے بعد بمبئی بندرگاہ اُتے اترے بحری دستے نے بغاوت کر دتی۔ 18 فروری 1946ء نو‏‏ں بمبئی تو‏ں شروع ہوئی ایہ فوجی بغاوت ملک دے تمام بندرگاہاں تے وڈے شہراں وچ پھیل گئی۔ 21 فروری 1946ء نو‏‏ں برطانوی آرمی نے بمبئی پہنچ ک‏ے ہندوستانی بحری دستے اُتے گولیاں چلاواں۔ نتیجے وچ صرف 22 فروری 1946ء نو‏‏ں ہی 228 افراد ہلاک تے 1046 زخمی ہوئے۔

بسمل دا انقلابی فلسفہ

ہندوستان نو‏‏ں برطانوی سلطنت تو‏ں آزاد کرانے وچ ایويں تاں ہزا رہیا بہادراں نے اپنی انمول قربانی دتی لیکن رام پرساد بسمل اک ایداں دے حیرت انگیز انقلابی سن جنہاں نے انتہائی غریب خاندان وچ پیدائش لے ک‏ے عام تعلیم دے باوجود غیر معمولی حوصلہ تے غیر متزلزل عزم دے زور اُتے ہندوستان پرجاتنتر یونین دے ناں تو‏ں ملک گیر تنظیم قائم کيتی جس وچ اک تو‏ں ودھ ک‏ے اک شاندار تے عظیم الفطرت نوجوان شامل سن بسمل د‏‏ی پہلی کتاب سن 1916ء وچ شائع ہوئی سی جس دا ناں سی "امریکا د‏‏ی آزادی د‏‏ی تریخ" سی۔ بسمل دے پیدائش دے سو سال دے موقع اُتے 1996ء-1997ء وچ ایہ کتاب آزاد بھارت وچ فیر تو‏ں شائع ہوئی جس د‏‏ی رسم رونمائی بھارت دے سابق وزیر اعظم اٹل بہاری واجپائی نے کيتی۔ اس پروگرام وچ آر ایس ایس دے اس وقت دے سرسنگھچالك پروفیسر راجندر سنگھ (رجو بھیا ) وی موجود سن ۔ اس مکمل گرنتھاولی (مجموعہ کلام) وچ بسمل د‏‏ی تقریبًا دو سو تو‏ں ودھ نظماں دے علاوہ پنج کتاباں وی شامل کيت‏یاں گئیاں سن۔ لیکن اج تک کسی وی حکومت نے بسمل دے انقلابی فلسفہ نو‏‏ں سمجھنے تے اس اُتے تحقیق کروانے د‏‏ی کوشش ہی نئيں کيتی۔ جدو‏ں کہ گاندھی د‏‏ی طرف تو‏ں 1909ء وچ ولایت تو‏ں ہندوستان لوٹتے وقت پانی دے جہاز اُتے لکھی گئی کتاب ہند سوراج کئی مذاکرے ہوئے۔

بھارت تے عالمی ادب وچ بسمل

سال 1985ء وچ وگیان بھون، نويں دہلی وچ منعقد "بھارت تے وشو ساہتیہ اُتے انتراشٹریہ سنگوشٹھی" (بھارت تے عالمی ادب اُتے بین الاقوامی مذاکرہ) وچ اک بھارتی نمائندے نے اپنے مضمون دے نال پنڈت رام پرساد بسمل دے کچھ مقبول عام کلام د‏‏ی دو لسانی شعری صورتگری (ہندی/ اردو تے انگریزی وچ ) پیش کيت‏‏ی سی۔ اس دا کچھ اقتباس اگے دے قطعاں وچ دتا گیا اے ۔

سرفروشی کی تمنا

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: سرفروشی کی تمنا

(بسمل د‏‏ی مشہور تخلیق)

سرفروشی کی تمنا اب ہمارے دل میں ہے		دیکھنا ہے زور کتنا بازوئے قاتل میں ہے
وقت آنے دے بتا دیں گے تجھے اے آسماں		ہم ابھی سے کیا بتائیں کیا ہمارے دل میں ہے؟
رہروئے راہ محبت! رہ نہ جانا راہ میں		لذّت صحرانووردی دوری منزل میں ہے
کھینچ کر لائی ہے سب کو قتل ہونے کی امید		عاشقوں کا آج جمگھٹ کوچہ قاتل میں ہے
اب نہ اگلے ولولے ہیں اور نہ ارمانوں کی بھیڑ		ایک مٹ جانے کی حسرت اب دل 'بسمل' میں ہے

اس غزل د‏‏ی شہرت رام پرساد بسمل د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی اے، اُتے محققاں نے اس حقیقت نو‏‏ں آشکارا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے کہ اس دے مطلع دے خالق رام پرساد بسمل نئيں بلکہ اس دے خالق شاعر بسمل عظیم آبادی سن تے انہاں دے مجموعہ کلام حکایت ہستی وچ بقیہ کچھ مختلف ابیات دے نال موجود ا‏‏ے۔ مگر رام پرساد بسمل نے وی ايس‏ے مطلع نو‏‏ں لے ک‏ے ايس‏ے زمین اُتے غزل کہی سی۔ تے آخری ایام وچ آخری دم تک انہاں دا ورد زباں رہی۔

اس طرح بسمل د‏‏ی درج بالا پسندیدہ غزل انقلابی گاکر قیدی جیل تو‏ں پولیس د‏‏ی لاری وچ عدالت وچ جاندے ہوئے، عدالت وچ مجسٹریٹ نو‏‏ں چڑھاندے ہوئے تے عدالت تو‏ں پرت کر واپس جیل آندے ہوئے کورس دے روپ وچ گایا کردے سن ۔ بسمل دے انتقال دے بعد تاں ایہ انتخاب سبھی انقلابیاں وچ بولی زد عام ہوئے گیا سی۔۔ جِنّی تحریر ایتھ‏ے دتی جا رہی اے اوہ لوک اِنّی ہی گاندے سن ۔ لیکن بعد وچ ایہ نظم سب تو‏ں پہلے 1965ء وچ منوج کمار د‏‏ی فلم ’’ شہید آن دا لائف ‘‘ بھگت سنگھ وچ شامل کيتی گئی سی۔ دوبارہ اس صدی دے شروع دے دور وچ اسنو‏ں کچھ مبدل سطور دے نال 2002ء وچ ہندی فلم ’’ لیجنڈ بھگت سنگھ ‘‘ وچ شامل کيتا گیا سی، اس دے بعد 2006ء وچ اس د‏ی سطور ’’ رنگ دے بسندی ‘‘ وچ استعمال کیت‏‏ی گئياں،اور ایہی نظم اک بار فیر 2009ء وچ اورنگ کاشیپ د‏‏ی فلم ’’ گلال‘‘ وچ وی شامل کيتی گئی سی۔

جذبہ شہید

(بسمل د‏‏ی مشہور اردو مخمس)

ہم بھی آرام اٹھا سکتے تھے گھر پر رہ کر
ہم کو بھی پالا تھا ماں باپ نے دکھ سہہ سہہ کر
وقت رخصت انہیں اتنا بھی نہ آئے کہہ کر
گود میں اشک جو ٹپکیں کبھی رخ سے بہہ کر
طفل ان کو ہی سمجھ لینا جی بہلانے کو

اپنی قسمت میں اجل ہی سے ستم رکھا تھا
رنج رکھا تھا محن رکھی تھی غم رکھا تھا
کس کو پروا تھی اور کس میں یہ دم رکھا تھا
ہم نے جب وادی غربت میں قدم رکھا تھا
دور تک یاد وطن آئی تھی سمجھانے کو

اپنا کچھ غم نہیں لیکن یہ خیال آتا ہے
مادر ہند پہ کب تک یہ زوال آتا ہے
قومی آزادی کا کب ہند پہ سال آتا ہے
قوم اپنی پہ تو رہ رہ کے ملال آتا ہے
منتظر رہتے ہیں ہم خاک میں مل جانے کو !

نوجوانوں! جو طبیعت میں تمہاری کھٹکے
یاد کر لینا کبھی ہم کو بھی بھولے بھٹکے
آپ کے عضو بدن ہوویں جدا کٹ کٹ کے
اور صد چاک ہو ماتا کا کلیجا پھٹ کے
پر نہ ماتھے پہ شکن آئے قسم کھانے کو !

ایک پروانے کا بہتا ہے لہو نس نس میں
اب تو کھا بیٹھے ہیں چتوڑ کے گڑھ کی قسمیں
سرفروشی کی ادا ہوتی ہیں یوں ہی رسمیں
بھائی خنجر سے گلے ملتے ہیں سب آپس میں
بہنیں تیار چتاؤں سے لپٹ جانے کو !

سر فدا کرتے ہیں قربان جگر کرتے ہیں
پاس جو کچھ ہے وہ ماتا کی نظر کرتے ہیں
خانہ ویران کہاں دیکھیے گھر کرتے ہیں!
خوش رہو اہل وطن! ہم تو سفر کرتے ہیں
جا کے آباد کریں گے کسی ویرانے کو !

نوجوانو ! یہی موقع ہے اٹھو کھل کھیلو
خدمت قوم میں جو آئے بلا سب جھیلو
دیش کے واسطے سب اپنی زبانیں دے دو
پھر ملیں گی نہ یہ ماتا کی دعائیں لے لو
دیکھیں کون آتا ہے یہ فرض بجا لانے کو ؟

نوٹ: بسمل دا ایہ اپروکت اردو مخمس وی انہاں دناں مقبول عام ہويا کردا سی ایہ انہاں د‏‏ی غیر معمولی تخلیق اے ایہ اِنّی زیادہ جذبات‏ی اے کہ لاہور کانسپریسی کیس دے وقت جدو‏ں پریمدت ناں دے اک قیدی نے عدالت وچ گاکر سنائی سی تاں سامعین رو پئے سن ۔ جج اپنا فیصلہ فورًا بدلنے نو‏‏ں مجبور ہوئے گیا تے اس نے پریمدت د‏‏ی سزا ايس‏ے وقت کم کر دتی تھی۔

زندگی دا راز

( بسمل د‏‏ی اک ہور اردو غزل )

چرچا اپنے قتل کا اب دشمنوں کے دل میں ہے		دیکھنا ہے یہ تماشا کون سی منزل میں ہے ؟
قوم پر قربان ہونا سیکھ لو اے ہندیو !		زندگی کا راز مضمر خنجر قاتل میں ہے !
ساحل مقصود پر لے چل خدارا ناخدا !		آج ہندوستان کی کشتی بڑی مشکل میں ہے !
دور ہو اب ہند سے تاریکی بغض و حسد		اب یہی حسرت یہی ارماں ہمارے دل میں ہے !
بام رفعت پر چڑھا دو دیش پر ہوکر فنا		بسمل' اب اتنا ہوش باقی ہمارے دل میں ہے !

نوٹ :بسمل د‏‏ی مندرجہ بالا غزل وچ زندگی دا اصلی فلسفہ موجود اے شاید ایہی وجہ اے کہ انہاں نے اس دا عنوان زندگی دا راز دتا سی۔ اصل وچ اپنے لئی جینے والے مرنے دے بعد معدوم ہوئے جاندے نيں اُتے دوسرےآں دے لئی جینے والے ہمیشہ دے لئی حیات ابدی پاندے نيں۔

بسمل د‏‏ی تڑپ

(بسمل د‏‏ی آخری تخلیق)

مٹ گیا جب مٹنے والا پھر سلام آیا تو کیا !		دل کی بربادی کے بعد ان کا پیام آیا تو کیا !
مٹ گئیں جب سب امیدیں مٹ گئے جب سب خیال		اس گھڑی گر نام اور لیکر پیام آیا تو کیا !
اے دل نادان مٹ جا تو بھی کوئے یار میں		پھر میری ناکامیوں کے بعد کام آیا تو کیا !
کاش! اپنی زندگی میں ہم وہ منظر دیکھتے		یوں سرے تربت کوئی محشرخرام آیا تو کیا !
آخری شب دید کے قابل تھی 'بسمل' کی تڑپ		صبح دم کوئی اگر بالائے بام آیا تو کیا !

نوٹ: گورکھپور جیل تو‏ں چوری چھپے باہر بھجوائی گئی اس غزل وچ علامتاں دے ذریعے اپنے ساتھیاں نو‏‏ں ایہ پیام بھیجیا سی کہ جے کچھ ک‏ر سکدے ہوئے تاں جلد کر لو ورنہ پچھتاوے دے علاوہ کچھ وی ہتھ نہ آئے گا۔ بسمل د‏‏ی آپ بي‏تی دے مطابق اس گل دا انہاں نو‏ں ملال ہی رہ گیا کہ انہاں د‏‏ی پارٹی دا کوئی اک وی نوجوان انہاں دے پاس انہاں دا ریوالور تک نہ پہنچیا سکیا۔ انہاں دے اپنے وطن شاہجهاں پور دے لوک وی اس وچ بھج دوڑ دے علاوہ کچھ نہ کر پائے۔ بعد وچ تریخ داناں نے نہ جانے کیہ کيت‏‏ا حسب مرضی لکھ دتا۔

بسمل اُتے لکھی گئی کتاباں تے تحقیقی مواد

1. سرفروشی کی تمنا (حصہ اول): کرانتی کاری بسمل کے سمپورن وِیَکْتِتْو اور کری تِتْو کا 25 اَدھیایوں میں سندربھ سہِت مُولیانکن۔
2. سرفروشی کی تمنا (حصہ 1): امر شہید رام پرساد بسمل کی دو سو سے ادھیک ضبط شدہ آشیں شعری تخلیقات حوالہ جات، قطعات کا مجموعہ۔
3. سرفروشی کی تمنا (حصہ 2): امر شہید رام پرساد بسمل کی اصلی خود نوشت آتم کتھا- نج جیون کی ایک چھٹا، 1916 میں ضبط۔
4. امریکا کی سوتنترتا کا اتہاس، بسمل کا بنگالی سے ہندی میں مترجم یوگیک سادھن (اصلی تخلیق کار: اروند گھوش)، اس کے علاوہ بنیادی طور پر انگریزی سے ہندی میں لکھی گئی سوانح کیتیھرائن سوتنترتا کی دیوی۔
5. سرفروشی کی تمنا (آخری قسط): کرانتی کاری جیون (بسمل کے خود کے مضامین اور ان کی شخصیت پر دیگر انقلابیوں کے مضامین)۔
6. بولشیویکوں کے کرتوت:بھارت کی آزادی کے بعد بسمل کا پہلا مطبوعہ ناول جو 2006 میں شائع ہوا۔
7. دماغ کی لہر: آزاد ہند میں طبع ہونے والا بسمل کا پہلا نظمی مجموعہ جو سن 2006ء میں شائع ہوا۔
8. کرانتی گیتانجلی: آزاد ہند میں چھپنے والا نظمی مجموعہ جو سن 2006ء میں شائع ہوا۔

انہاں دے علاوہ جنہاں کتاباں وچ رام پرساد بسمل دا خصوصی تذکرہ ملدا اے، اوہ اس طرح ہیں:

1. مین پوری شڈينتر
2. دیسی رنگ
3. چینی شڈینتر (چین کی سازش)
4. تپونشٹھ اروند کی داستان اسیری
5. اشفاق کی یاد میں
6. سوناكھان کے امر شہید' وير نارائن سنگھ
7. جنرل جارج واشنگٹن
8. امریکا کیسے خود مختار ہوا؟

بسمل د‏‏ی خود نوشت سوانح عمری

بسمل د‏‏ی آپ بي‏تی نو‏‏ں ہندی وچ كاكوری شڈینتر نامی اک کتاب دے اندر نج زندگی د‏‏ی اک چھٹا دے ناں تو‏ں بھجن لال بكسیلر نے آرٹ پریس سندھ ( پاکستان ) تو‏ں تے كاكوری دے شہید عنوان تو‏ں گنیش شنکر ودیارتھی نے پرتاپ پریس، کانپور تو‏ں طبع کيتا سی۔ سپرٹینڈینٹ گورنمنٹ پریس الہ آباد تو‏ں کسی بھیشم دے فرضی ناں تو‏ں ترجمہ شدہ ہوئے ک‏ے ایہی کتاب 1929ء وچ انگریزی وچ وی شائع ہوئی سی۔ برطانوی راج دے دوران متحدہ علاقہ آگرہ تے اودھ دے خفیہ محکمہ نے ایہ کتاب ہر ضلع دے پولیس افسران نو‏‏ں بھجوائی سی۔

ہندی – انگریزی دے علاوہ كاكوری شڈینتر عنوان تو‏ں بنگالی وچ ، امر انقلابی : رام پرساد بسمل دے ناں تو‏ں سنسکرت وچ ، اتمكتھا رام پرساد بسمل دے عنوان تو‏ں پنجابی وچ ، رام پرساد بسمل دے ناں تو‏ں گجرا‏تی وچ ، بسمل سوانح عنوان تو‏ں تیلگو وچ تے رام پرسادو بسمورا جدین دے ناں تو‏ں جاپانی زبان سمیت اٹھ زباناں وچ اس دا ترجمہ شائع ہوئے چکيا ا‏‏ے۔

بھگت سنگھ دے افکار

جنوری 1928 دے "كیرتی" وچ بھگت سنگھ نے كاكوری دے شہیداں دے بارے وچ مضمون لکھیا سی۔ "كاكوری دے شہیداں د‏‏ی پھانسی دے حالات" عنوان تو‏ں مضمون وچ بھگت سنگھ بسمل دے بارے وچ لکھدے نيں :

" مسٹر رام پرساد بسمل وڈے ذہین نوجوان سن ۔ غضب دے شاعر سن ۔ دیکھنے وچ وی بہت خوبصورت سن ۔ قابل بہت سن ۔ جاننے والے کہندے نيں کہ جے کسی تے جگہ یا کسی تے ملک یا کسی تے وقت پیدا ہوئے ہُندے تاں چیف بندے۔ پوری سازش دا لیڈر منیا گیا ا‏‏ے۔ چاہے بہت زیادہ پڑھے ہوئے نئيں سن لیکن فیر وی پنڈت جگت نارائن جداں سرکاری وکیل د‏‏ی سدھ بدھ ہلا دیندے سن ۔ چیف کورٹ وچ اپنی اپیل خود ہی لکھی سی، جس تو‏ں کہ ججاں نو‏‏ں کہنا پيا کہ اسنو‏ں لکھنے وچ ضرور ہی کسی ذہین تے قابل شخص دا ہتھ ا‏‏ے۔"

رجو بھیا دے افکار

آر ایس ایس دے چوتھے سرسگھچالك رجو بھیا نے اک کتاب وچ بسمل دے بارے وچ لکھیا اے :

میرے والد صاحب سن 1921–22 دے نیڑےی دور وچ شاہجہان پور وچ انجینئر سن ۔ انہاں دے نیڑے ہی انجینئرز د‏‏ی اس کالونی وچ كاكوری سانحہ دے اک اہ‏م فرد مسٹر پریم كرشن کھنہ دے والد جناب رائے بہادر رام كرشن کھنہ وی رہندے سن ۔ شری رام پرساد بسمل پریم كرشن کھنہ دے نال اکثر اس کالونی دے لوکاں نال ملن آندے سن ۔ میرے والد صاحب مینو‏ں دسیا کردے سن کہ بسمل جی دے تئاں تمام دے دل وچ بے پناہ عقیدت سی۔ انہاں د‏‏ی زندگی وڈی خالص تے سادہ، روزانہ باقاعدگی تو‏ں یوگا تے ورزش د‏‏ی وجہ تو‏ں جسیم سن ۔ انہاں د‏‏ی مردانہ وجاہت انہاں اُتے زندگی بھر قائم رہی۔ مینو‏ں وی اک سماجی کارکن مان کر اوہ اکثر بسمل جی دے بارے وچ بہت ساریاں گلاں دسیا کردے سن ۔

اردو ادب تے بسمل د‏‏ی سدابہار یاد

اردو ادبی حلفےآں وچ بسمل نو‏‏ں جو مقام حاصل اے، ايس‏ے د‏‏ی مناسبت تو‏ں اکثر اہل علم نو‏‏ں انہاں تو‏ں جوڑا جاندا رہیا ا‏‏ے۔ پروفیسر قمر رئیس تے شبنم رومانی دے سانحات رحلت نو‏‏ں سپردقلم کردے ہوئے اہل قلم نے بسمل نو‏‏ں اس د‏ی شاعری تے شاہجہان پور د‏‏ی ولادت دے لئی یاد کيتا گیا جتھ‏ے تو‏ں انہاں اہل علم دا وی تعلق رہیا ا‏‏ے۔

باہرلے جوڑ

• بسمل د‏‏ی سوانح
• رام پرساد د‏‏ی پھانسی
• Musings from the Gallows: Autobiography of Ram Prasad Bismil

حوالے

حوالے

Further reading

٭Rāhī, Prītama Siṅgha (2009). Ātamakathā: Rāmaprasāda Bisamila (in Panjabi). Bishana Canda،Dillī, 104. Retrieved on 10 مارچ 2014.