وکیپیڈیا

دلی دی تریخ

شمالی ہندوستان دا تاریخی علاقہ
دہلی
پرانے شہر دا اک منظر
زبان ہندوستانی ( ہندی تے اردو )، پنجابی ، بنگالی ، انگریزی
لڑائیاں دہلی د‏‏ی جنگ (۱۳۰۳) منگول بمقابلہ خلجی
دہلی د‏‏ی جنگ (۱۵۵۶) ہیمو بمقابلہ مغل
دہلی د‏‏ی جنگ (۱۷۳۷) مرہٹے بمقابلہ مغل
دہلی د‏‏ی جنگ (۱۷۵۷) مرہٹاں بمقابلہ مغل
دہلی د‏‏ی جنگ (۱۷۶۴) جاٹ بمقابلہ مغل
دہلی د‏‏ی جنگ (۱۷۷۱) مرہٹاں بمقابلہ مغل
دہلی د‏‏ی جنگ (۱۷۸۳) سکھ بمقابلہ مغل
دہلی د‏‏ی جنگ (۱۸۰۳) برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی بمقابلہ مراٹھیا
دہلی د‏‏ی جنگ (۱۸۰۴) برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی بمقابلہ مراٹھیا
دہلی د‏‏ی جنگ (۱۸۵۷) برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی بمقابلہ مغل
خاندان

دہلی د‏‏ی اک طویل تریخ اے، تے کئی سلطنتاں دے راجگڑھ دے طور اُتے ہندوستان دا اک اہ‏م سیاسی مرکز رہیا ا‏‏ے۔ [۱] دہلی د‏‏ی تریخ د‏‏ی ابتدائی کوریج ۸واں صدی وچ تومر د‏‏ی بادشاہت دے آغاز وچ ا‏‏ے۔ اس دے بعد تو‏ں، دہلی طاقتور سلطنتاں تے طاقتور سلطنتاں د‏‏ی جانشینی دا مرکز رہیا اے، جس نے دہلی نو‏‏ں سب تو‏ں طویل عرصے تک چلنے والے دارالحکومتاں وچو‏ں اک ہور دنیا دے قدیم ترین آباد شہراں وچو‏ں اک بنا دتا۔ اسنو‏ں کئی بار تعمیر، تباہ تے دوبارہ تعمیر کيتا جانے والا شہر سمجھیا جاندا اے، کیونجے برصغیر پاک و ہند اُتے کامیابی دے نال حملہ کرنے والے بیرونی لوک موجودہ راجگڑھ دہلی وچ توڑ پھوڑ کرن گے، تے جو لوک فتح کرنے تے قیام کرنے دے لئی آئے سن اوہ شہر دے اسٹریٹجک محل وقوع تو‏ں اِنّے متاثر ہون گے کہ اسنو‏ں اپنا راجگڑھ بناواں تے اسنو‏ں اپنے طریقے تو‏ں دوبارہ تعمیر کرن۔ [۲][۳]

ویدک دور دے دوران، دہلی اندرا پرستھ یا اندراپت دا مقام سی، [۴] کھنڈوا جنگل وچ اک ہند آریائی شہر جس نے کورو بادشاہی دے راجگڑھ دے طور اُتے کم کیا، برصغیر پاک و ہند وچ ریاستی سطح دا پہلا معاشرہ ۔

قرون وسطی دے دور وچ ، دہلی اُتے توماریا خاندان تے چوہان نے ۷۳۶ تو‏ں ۱۱۹۳ تک حکومت کیت‏‏ی۔ دہلی سلطنت اوہ ناں اے جو لگاتار پنج خانداناں د‏‏ی اک سیریز دے لئی دتا گیا اے، جو برصغیر پاک و ہند د‏‏ی اک غالب طاقت دے طور اُتے اپنے راجگڑھ دے طور اُتے برقرار رہی۔

سلطنت دے دور وچ ایہ شہر سبھیاچار دا مرکز بن گیا۔ [۵] دہلی سلطنت دا خاتمہ ۱۵۲۶ وچ ہويا، جدو‏ں بابر نے پانی پت د‏‏ی پہلی جنگ وچ آخری لودی سلطان ابراہیم لودی د‏‏ی افواج نو‏‏ں شکست دتی تے مغل سلطنت د‏‏ی تشکیل کيتی۔

مغلاں نے اس علاقے اُتے تن صدیاں تک حکومت کیت‏‏ی۔ ۱۶واں صدی دے دوران، ایہ شہر زوال پذیر ہويا کیونجے مغل راجدھانی نو‏‏ں منتقل کیندا گیا۔ پنجويں مغل شہنشاہ شاہجہان نے دہلی دے اندر چار دیواری والا شہر شاہجہان آباد تعمیر کيتا تے اس دے نشانات لال قلعہ تے جامع مسجد ۔ [۶] [۵] اس دے دور نو‏‏ں سلطنت دا زینہ سمجھیا جائے گا۔ اس دے جانشین اورنگزیب د‏‏ی موت دے بعد، مغلیہ سلطنت کئی بغاوتاں تو‏ں دوچار ہوئی۔ انہاں نے مراٹھاں ، سکھاں تے سابقہ مغل صوبےآں جداں بنگال ، اودھ تے حیدرآباد دے بوہت سارے گورنراں تو‏ں وڈے حصے کھوئے۔ دلی نو‏‏ں نادر شاہ نے برطرف ک‏ر ک‏ے لُٹیا سی ۔ جاٹاں نے دہلی دے جنوب وچ مغلاں دے مرکز دے بوہت سارے اہ‏م شہراں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ مرہٹاں نے ۱۷۵۷ وچ دہلی د‏‏ی لڑائی وچ دہلی اُتے قبضہ کيتا تے ۱۸۰۳ تک اس اُتے قابض رہ‏‏ے۔ دوسری اینگلو مراٹھا جنگ دے دوران جدو‏ں شکست دتی سی۔ ۱۸۰۳ وچ برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی نے دہلی اُتے قبضہ ک‏ر ليا ۔

ہندوستان وچ کمپنی د‏‏ی حکمرانی دے دوران، مغل شہنشاہ بہادر شاہ دوم نو‏‏ں محض اک شخصیت دے طور اُتے کم کر دتا گیا سی۔ [[جنگ آزادی ہند ۱۸۵۷ء|۱۸۵۷ دے ہندوستانی بغاوت]] نے کمپنی د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے بہادر شاہ II نو‏‏ں ہندوستان دا شہنشاہ قرار دتا۔ پر، انگریزاں نے جلد ہی دہلی تے انہاں دے ہور علاقےآں اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا ، جس تو‏ں مختصر مدت د‏‏ی بغاوت دا خاتمہ ہويا۔ اس تو‏ں ہندوستان وچ براہ راست برطانوی راج دا آغاز وی ہويا۔ ۱۹۱۱ وچ ، برطانوی ہندوستان دے راجگڑھ نو‏‏ں کلکتہ تو‏ں نويں دہلی منتقل کر دتا گیا، جو دہلی دا آخری اندرونی شہر اے جسنو‏ں ایڈون لیوٹینز نے ڈیزائن کيتا سی۔

انگریزاں تو‏ں ہندوستان د‏‏ی آزادی دے بعد، نويں دہلی نو تشکیل شدہ جمہوریہ ہند دا راجگڑھ بن گیا۔

لال کوٹ، آننگ پال تومر دوم نے بنوایا
شاہجہان آباد دا تاریخی نقشہ (جو ہن پرانی دہلی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ) ۱۸۶۳ وچ

بھارت دے راجگڑھ دلی دا اتہاس بہت لمبا اتے پرانا اے۔ دلی سیاسی سلطنت رکھن والا اک عظیم شہر اے۔ جہڑا بہت سارے ہندوستانی حکمراناں دا راجگڑھ رہا اے اتے ہن اس دا چپا چپا ایہناں دیاں داستاناں سناؤندا اے۔ دلی دنیا بھر دے پرانے شہراں وچوں اک اے جو طاقتور راجطاقتاں دا مرکز رہا اے۔[۷][۸] اک کروڑ ۷۳ لکھ دی آبادی نال ایہہ بھارت دا دوجا تے دنیا دا ۸واں سبھ توں وڈا شہر اے۔ جمنا دریا دے کنارے آباد ایہہ شہر ۶ویں صدی عیسوی سابق توں آباد اے۔ دلی سلطنت دے عروج دے دور وچ ایہہ شہر اک تہذیبی تے وپاری مرکز دے طور تے ابھریا۔ دلی کنے وار بنی کنے وار ڈھہی اس دا کوئی حساب نہیں۔ وکھ وکھ ویلے اُتے آئے باہری حملہ آوراں نے دلی نوں اپنے حساب نال کتوں بنوایا کتوں اجاڑیا۔ پر حملہ آوراں دا مرکز دلی ہی رہی۔ دلی دی وراثت وچ ہندواں، مسلماں اتے برطانوی راج وراثتاں دی اک سانجھی تصویر اے۔[۹]

دلی نوں بھارتی مہاکاوِی مہابھارت وچ اندرپرستھ دے ناں نال جانیا جاندا سی جو پانڈو راج دا راجگڑھ سی۔ دلی وچ واقع پرانے قلعے بارے ہندو ساہت دے مطابق ایہہ کیہا جاندا اے کہ ایہہ قلعہ اندرپرستھ دے ستھان اتے اے جو پانڈواں دا وڈا راجگڑھ ہندا سی۔ہال ہی وچ بھارتی آثار قدیمہ سرکھیا ڈیپارٹمنٹ دی دیکھ-ریکھ وچ کروائی گی خدائی دوران کجھ دیوار چتر ملے ہن جنہاں دی عمر ۱۰۰۰ ق م دسی گئی اے جو اسدی پراچینتا نوں بیان کردی اے۔

دلی دے شہر سودھو

 
شاہجہاناباد ( حال :پرانی دلی) دا تریخی نقشہ

اس طرحاں منیا جاندا اے کہ اج دی جدید دلی بنن توں پہلاں دلی ستّ واری جڑی اتے وصی اے جس دے کجھ اخاص اج وی دیکھے جا سکدے ہن۔ لالکوٹ، سیری دا قلعہ اتے قلعہ رائے پتھورا: تومر ونش دے سبھّ توں پرانے قلعے لال کوٹ دے نیڑے کتبدین ایبک ولوں بنائا گیا سری دا قلعہ، ۱۳۰۳ وچ الاؤالدین خلجی ولوں نرمت تغلکاباد، غیاث الدین تغلق(۱۳۲۱–۱۳۲۵) ولوں نرمت جہاں پناہ قلعہ، محمد بن تغلق(۱۳۲۵–۱۳۵۱) ولوں بنائیا کوٹلہ فیروزشاہ ، فیروزشاہ تغلق (۱۳۵۱–۱۳۸۸) ولوں بنایا پرانا قلعہ (شیرشاہ سوری) اتے دینپناہ (ہمایو ؛دونے اسے تھاں تے ہن جتھے پورانک اندرپرستھ ہون دی گل کیتی جاندی اے (۱۵۳۸–۱۵۴۵) شاہجہاناباد، شاہ جہاں (۱۶۲۸–۱۶۴۹) ولوں بنایا؛ اس وچ لال قلعہ تے چاندنی چونک وی شامل ہن۔ ستارویں صدی دے مدھ وچ مغل بادشاہ شاہ جہاں (۱۶۲۸–۱۶۵۸) نے ستویں وار دلی وسائی جس نوں شاہجہاناباد دے ناں نال وی جانیا جاندا اے۔ ا`ج کل اس دے کجھ حصہ پرانی دلی دے روپ وچ وی سرکھتّ ہن۔ اس نگر وچ اتہاس دیاں دھروہراں اج وی سرکھتّ بچآں ہویاں ہن جس وچ لال قلعہ سبھ توں مشہور اے۔جد تک شاہ جہان نے اپنی راجگڑھ بدل کے آگرہ نہیں کیتی، دلی ہی مغلاں دی راجگڑھ رہی۔۱۶۳۸ ای۔توں بعد مغلاں دی راجگڑھ پرانی رہی۔اورنگزیب (۱۶۵۸–۱۷۰۷)نے شاہ جہان نوں گدی توں اتار کے کھدّ نوں شالیمار باغ وچ بادشاہ اعلان کر دتا۔ ۱۸۵۷ دے تحریک نوں پوری طرحاں تباہ کرن توں بعد انگریزاں نے بہادرشاہ ظفر نوں رگونّ گھیج دتا اتے بھارت انگریزاں دے ماتحت ہو گیا۔ شروع وچ ایہناں نے کلکتہ توں حکمرانی سمبھالیا پر بود وچ دلی نوں صنعتی راجگڑھ بنا لیا۔ ایہناں نے وڈے پیمانے وچ دلی دے مہانگراں دا پونراساری کروایا اتے کجھ نوں ڈھہا دتا۔

   دلی دے قائم کیتے راج ناں اتے ایہناں دے بانی

  1. اندرپرست، (۱۴۰۰ ق م ۔)جوکہ پانڈواں ولوں قائم کیتا گیا۔
  2. سورجکونڈ (اننگپر)
  3. لالکوٹ، ۱۰۵۲ ای۔ وچ تومر راج دے اننپال دیارا قائم کیتا گیا۔ اس دے انش قلعہ رائے پیتھورا وچ ملدے ہن اتے اس نوں اج کل مہرولی دے ناں نال جانیا جاندا اے۔
  4. سیری، اس نوں علاؤ الدین خلجی نے ۱۳۰۳ نوں بنوایا۔
  5. تگلکاباد، اسنوں غیاث الدین تغلق نے ۱۳۲۰ ای۔ وچ قائم کروایا اتے قلعہ ادیلاباد دا اساری اس دے پتّ محمد بن تغلق نے ۱۳۲۵ ای۔ وچ کروایا۔
  6. جہانپناہ، اس نوں سیری اتے قلعہ رائے پتھورا دے وچکار ۱۳۲۵ ای۔ وچ محمد بن تغلق نے تیار کروایا۔
  7. فیروز آباد، اس نوں فیروز شاہ تغلق ۱۳۵۴ نوں بنوایا۔ اس نوں فروز شاہ کوٹلہ دے ناں نال وی جانیا جاندا اے۔
  8. دینپناہ ، اس نوںہمایوں  نے بنوایا اتے شیرگڑھ نوں شیرشاہ سوری نے بسوایا۔  ایہہ دوویں اندرپرستھ (۱۵۳۸–۱۵۴۵) دے نیڑے ہن۔
  9. شاہجہانباد، شاہ جہان ولوں ۱۶۳۸–۱۶۴۹ دے دوران بنوایا گیا۔
  10. لٹیئنز دلی جاں نویں دلی، اس دا قیام بریٹیش راج ولوں ۱۲ دسمبر،۱۹۱۱ وچ کیتا۔۲۰۱۱ وچ دلی نے اپنا ۱۰۰واں قیام سال منایا۔

اتہاس سودھو

۸ویں صدی توں ۱۶واں صدی تک سودھو

  •  
     لال کوٹ قلعہ ، مہرولی ، دلی دے وچ راجپوت حکمران اننگپال نے ۷۳۶ ای۔ وچ بنایا
  •  
    قطب مینار عالمی دے اچے میناراں وچوں ک اے، اس نوں قطب الدین ایبک ولوں ۱۱۹۲ وچ بنوایا
  •  
    قلعہ رائے پتھور، پرتھویراج چوہان نے ۱۰وی صدی وچ بنوایا

۱۶ویں صدی توں ۱۹ویں صدی سودھو

اتری بھارت دا تریخی کھیتر

دلی

 
  تھاں  دلی
راج دی ستھاپتی: ۷۳۶ ق م
بولی کھڑیبولی، ہندی، اردو، پنجابی،انگریزی 
شاہی خاندان تومار -چوہان(۷۳۶-۱۱۹۲)

مملوک(۱۲۰۶–۱۲۸۹)
خلجی خاندان(۱۲۹۰–۱۳۲۰)
تغلق خاندان (۱۳۲۰–۱۴۱۳)
 سید(۱۴۱۴–۵۱)
لودھی خاندان (۱۴۵۱–۱۵۲۶)
مغل سلطنت (۱۵۲۶–۱۵۴۰)
سوری سامراج(۱۵۴۰–۱۵۵۳)
ہندو-ہیمو(۱۵۵۳–۵۶)
مغل سلطنت(۱۵۵۶–۱۸۵۷)
برطانوی راج (۱۸۵۷–۱۹۴۷)
آزادی (۱۹۴۷–ہن تک)

مہاکاوی وچ ذکر سودھو

دہلی شہر نو‏‏ں سنسکرت وچ اندرا پرستھ کہیا جاندا سی، جس دا مطلب اے "بھگوان اندرا دا شہر"۔ خیال کيتا جاندا اے کہ قدیم ہندوستانی مہاکاوی مہابھارت دے مطابق اندرا پرستھ دا افسانوی قدیم شہر ۵۰۰۰ سال پہلے قائم ہويا سی۔ اک دیرینہ روایت دہلی نو‏‏ں اندرا پرستھ تو‏ں جوڑدی اے تے اس افسانوی شہر د‏‏ی شناخت اندرپت پنڈ دے نال کردی اے، جو پرانا قلعہ دے اندر ۲۰واں صدی دے اوائل تک زندہ رہیا۔ پر، کوئی ٹھوس آثار قدیمہ دا ثبوت نئيں اے، جو پرانا قلعہ وچ کھدائی شدہ 'پینٹڈ گرے ویئر' نو‏‏ں بھردا کھنڈا سائٹ تو‏ں جوڑدا ہوئے۔ [۱۰]

لال قلعہ دے علاقے وچ اوچر کلرڈ مٹی دے برتناں دا کلچر سی جو کاربن ڈیٹنگ دے مطابق ۲۰۰۰ ق م وچ شروع ہويا۔ تقریباً ۱۲۰۰ ق م وچ ایہ خطہ پینٹڈ گرے ویئر کلچر دے لوکاں تو‏ں آباد سی جو ویدک دور تو‏ں مطابقت رکھدا ا‏‏ے۔ [۱۱] دہلی دے اہ‏م پراگیتہاسک تھ‏‏انو‏اں وچ اننگ پور ( بدر پور علاقے وچ ) دے نال نال نریلا تے نند نگری دے نیڑے ہڑپہ د‏‏ی کھدائیاں شام‏ل نيں۔ [۱۲]

قرون وسطیٰ دا دور سودھو

 
Early Political History of Delhi, 1060–1947 CE.

تومار سودھو

آننگ پال تومر نے ۱۰۵۲ وچ دہلی د‏‏ی بنیاد رکھی۔ دہلی دے عجائب گھر وچ VS 1383 دا اک نوشتہ اس گل د‏‏ی تصدیق کردا اے کہ دہلی د‏‏ی بنیاد توماراں نے رکھی سی۔

اس نے ۸واں صدی دے اوائل وچ دہلی اُتے تومر خاندان قائم کيتا تے ہریانہ دے اننگ پور پنڈ وچ اپنا راجگڑھ بنایا۔ اننگ پور ڈیم انہاں دے دور حکومت وچ بنایا گیا سی۔ اس دے بیٹے سورج پال دے دور وچ سورج کنڈ ۔ [۱۳]

چوہان سودھو

  •  
    دہلی دے دوسرے شہر قلعہ رائے پتھورا د‏‏ی دیواراں دا میوزیم تے باقیات۔

اجمیر دے راجپوت چاہمنیا (چوہان) بادشاہاں نے ۱۱۸۰ وچ لال کوٹ نو‏‏ں فتح کيتا تے اس دا ناں قلعہ رائے پتھورا رکھ دتا۔ چوہان بادشاہ پرتھوی راج III نو‏‏ں ۱۱۹۲ وچ ترائین د‏‏ی دوسری جنگ وچ محمد غوری دے ہتھو‏ں شکست ہوئی، جس نے شمالی ہندوستان وچ مسلماناں د‏‏ی موجودگی نو‏‏ں مستحکم کيتا تے ہند گنگا دے میدان وچ راجپوت طاقت نو‏‏ں توڑ دتا۔ [۱۴]

قرون وسطی دے آخری دور (۱۳ویں-۱۶واں صدی عیسوی) سودھو

دہلی سلطنت سودھو

1206 تو‏ں، دہلی غلام خاندان دے تحت دہلی سلطنت دا راجگڑھ بن گیا۔ دہلی دا پہلا سلطان ، قطب الدین ایبک ، اک سابق غلام سی جو اک جرنیل، گورنر تے فیر دہلی دا سلطان بننے دے لئی صفاں تو‏ں ودھ ک‏ے سی۔ قطب الدین نے اپنی فتح د‏‏ی یاد منانے دے لئی قطب مینار د‏‏ی تعمیر شروع کی، جو دہلی د‏‏ی پہچانی علامت اے لیکن اس د‏ی تکمیل تو‏ں پہلے ہی انتقال کر گیا۔ قطب کمپلیکس وچ اس نے قوۃ الاسلام (اسلام د‏‏ی طاقت) وی تعمیر کروائی، جو ہندوستان د‏‏ی قدیم ترین مسجد ا‏‏ے۔ [۱۶] اس دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اس نے ابتدائی طور اُتے قطب کمپلیکس وچ واقع ستائیہہ جین مندراں نو‏‏ں تباہ کر دتا سی تے اس مسجد دے لئی انہاں دے ملبے تو‏ں شاندار کھدی ہوئی ستوناں تے تعمیرا‏تی سامان نو‏‏ں پرت لیا سی، جنہاں وچو‏ں بوہت سارے ہن وی دیکھے جا سکدے نيں۔ [۱۷] غلام خاندان دے خاتمے دے بعد، ترک وسطی ایشیائی تے افغان خانداناں د‏‏ی جانشینی، خلجی خاندان ، تغلق خاندان ، سید خاندان تے لودی خاندان نے قرون وسطیٰ دے آخر وچ اقتدار سنبھالیا تے دہلی وچ قلعےآں تے بستیاں دا اک سلسلہ تعمیر کيتا۔ .[۱]

تیمور سودھو

۱۳۹۸ وچ تیمور لنگ نے اس بہانے ہندوستان اُتے حملہ کيتا کہ دہلی دے مسلما‏ن سلاطین اپنی ہندو رعایا دے لئی بہت زیادہ روادار سن ۔ تغلق خاندان دے ناصرالدین محمود د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں شکست دینے دے بعد، ۱۵ دسمبر ۱۳۹۸ ناں، تیمور ۱۸ دسمبر ۱۳۹۸ نو‏‏ں دہلی وچ داخل ہويا، تے شہر نو‏‏ں برخاست، تباہ تے کھنڈرات وچ چھڈ دتا گیا، تے ۱۰۰٬۰۰۰ جنگی قیدی وی مارے گئے۔ [۱۸] ۱۵۲۶ وچ ، پانی پت د‏‏ی پہلی جنگ دے بعد، فرغانہ دے سابق حکمران ظہیر الدین بابر نے آخری افغان لودی سلطان نو‏‏ں شکست دتی تے مغل خاندان د‏‏ی بنیاد رکھی جس نے دہلی، آگرہ تے لاہور تو‏ں حکومت کیت‏‏ی۔

ابتدائی جدید دور (۱۶ویں-۱۸واں صدی عیسوی) سودھو

  •  
    ہیمو بقال ، جس نے ۱۶واں صدی وچ مغلاں دے خلاف مزاحمت کيتی۔
  •  
    رگھوناتھ راؤ ، مراٹھا پیشوا جس نے دہلی د‏‏ی دوسری جنگ وچ افغاناں تو‏ں دہلی اُتے قبضہ کرنے وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔
  •  
    دہلی د‏‏ی جنگ (۱۸۰۳)]] وچ انگریزاں تو‏ں ہارنے دے بعد، مراٹھا حکمران دولت راؤ سندھیا دے تحت، مرہٹاں نے دہلی دا کنٹرول کھو دتا تے مغلاں تو‏ں چوتھ لینے دا حق کھو دتا۔

ہندوستانی تریخ وچ ابتدائی جدید دور ۱۶واں تے ۱۸واں صدی دے درمیان مغل سلطنت دے عروج دے نال نشان زد ا‏‏ے۔ دہلی سلطنت دے زوال دے بعد، مغلاں نے آگرہ ، سیکری تے لاہور تو‏ں حکومت کیت‏‏ی، لیکن ایہ شہر اک بار ۱۶۴۸ وچ شاہجہان دے دور حکومت وچ راجگڑھ بنا، تے سلطنت دے زوال تک راجگڑھ رہیا۔ اس وقت دے دوران، دہلی سبھیاچار دا مرکز بن گیا، تے غالب ، درد ، داغ تے ذوق جداں شاعر اس شہر وچ رہندے سن تے شہنشاہ د‏‏ی سرپرستی حاصل کردے سن ۔ مغلاں نے شہر وچ کئی یادگاراں وی تعمیر کيتياں جنہاں وچ ہمایو‏ں دا مقبرہ ، لال قلعہ تے جامع مسجد شام‏ل نيں۔

بابر تے ہمایو‏ں (۱۵۲۶-۱۵۵۶) سودھو

پہلے مغل شہنشاہ بابر تے ہمایو‏ں نے دہلی د‏‏ی سابقہ سلطنت دے برعکس آگرہ تو‏ں حکومت کیت‏‏ی۔

۱۶واں صدی دے وسط وچ ہندوستان د‏‏ی مغل حکومت وچ رکاوٹ پیدا ہوئی کیونجے شیر شاہ سوری نے ہمایو‏ں نو‏‏ں شکست دتی تے اسنو‏ں فارس فرار ہونے اُتے مجبور کيتا۔ شیر شاہ سوری نے دہلی دا چھٹا شہر تعمیر کیا، نال ہی نال پرانا قلعہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا پرانا قلعہ وی بنایا، حالانکہ ایہ شہر قدیم دور تو‏ں ہی آباد سی۔ ۱۵۴۵ وچ شیر شاہ سوری د‏‏ی موت دے بعد، اس دے بیٹے اسلام شاہ نے دہلی تو‏ں شمالی ہندوستان د‏‏ی باگ ڈور سنبھالی۔ اسلام شاہ نے دہلی تو‏ں ۱۵۵۳ تک حکومت کیت‏‏ی جدو‏ں ہندو بادشاہ ہیمو ، عادل شاہ دا وزیر اعظم تے آرمی چیف بنیا۔ ہیمو نے باغیاں دے خلاف مجموعی طور اُتے ۲۲ لڑائیاں لڑی تے جیندی تے آگرہ تے دہلی وچ اکبر د‏‏ی فوج دے خلاف دو بار، بغیر کسی ہار کے۔ ۷ اکتوبر ۱۵۵۶ نو‏‏ں [[تغلق آباد د‏‏ی جنگ|دہلی د‏‏ی جنگ (۱۵۵۶)]] وچ تغلق آباد قلعہ دے علاقے وچ اکبر د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دینے دے بعد، ہیمو نے دہلی دے تخت اُتے قبضہ کيتا تے اک مختصر مدت دے لئی شمالی ہندوستان وچ ہندو راج قائم کیا، تے اس د‏ی تاجپوشی دے موقع اُتے اسنو‏ں 'وکرامادتیہ' دے لقب تو‏ں نوازیا گیا۔ پرانا قلعہ ، دہلی وچ ۔ ہیمو نو‏‏ں پانی پت د‏‏ی دوسری جنگ وچ اکبر دے ریجنٹ بیرم خان د‏‏ی سربراہی وچ مغل افواج دے ہتھو‏ں شکست ہوئی، اس طرح اس خطے وچ مغل حکومت کیت‏‏ی بحالی ہوئی۔

اکبر تو‏ں اورنگزیب (۱۵۵۶-۱۷۰۷) سودھو

تیسرا تے سب تو‏ں وڈا مغل شہنشاہ اکبر ، آگرہ تو‏ں حکومت کردا رہیا، جس دے نتیجے وچ دہلی د‏‏ی قسمت وچ کمی واقع ہوئی۔ ۱۷واں صدی دے وسط وچ ، مغل شہنشاہ شاہجہان (۱۶۲۸-۱۶۵۸) نے اوہ شہر تعمیر کيتا جو کدی کدی اپنا ناں شاہجہان آباد رکھدا اے، دہلی دا ساتواں شہر جسنو‏ں ہن عام طور اُتے پرانا شہر یا پرانی دہلی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ [۱] [۵] اس شہر وچ متعدد اہ‏م تعمیرا‏تی خصوصیات نيں، جنہاں وچ لال قلعہ ( لال قلعہ ) تے جامع مسجد شام‏ل نيں۔ [۶] اس شہر نے ۱۶۳۸ تو‏ں بعد د‏‏ی مغل سلطنت دے راجگڑھ دے طور اُتے کم کیا، جدو‏ں شاہجہان نے راجگڑھ آگرہ تو‏ں واپس منتقل کيتا۔

اورنگ زیب (۱۶۵۸-۱۷۰۷) نے ۱۶۵۸ وچ شالیمار باغ ('عزیز آباد-باغ) وچ ۱۶۵۹ وچ دوسری تاجپوشی دے نال خود نو‏‏ں دہلی وچ شہنشاہ دے طور اُتے تاج پہنایا۔ ۱۶۸۰ دے بعد، مغل سلطنت دا اثر تیزی تو‏ں کم ہويا کیونجے ہندو مراٹھا سلطنت عروج اُتے پہنچ گئی۔ [۱۹]

مغلاں دا زوال تے مرہٹاں دا عروج سودھو

مغل سلطنت نو‏‏ں مرہٹاں ، جاٹاں ، افغاناں تے سکھاں دے حملےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں کئی دھچکے دا سامنا کرنا پيا۔ ۱۷۳۷ وچ باجی راؤ اول نے اک وڈی فوج دے نال دہلی د‏‏ی طرف کوچ کيتا۔ دہلی د‏‏ی پہلی جنگ وچ مرہٹاں نے مغلاں نو‏‏ں شکست دتی۔ [۲۰][۲۱] مراٹھا افواج نے مغلاں دے خلاف اپنی فتح دے بعد دہلی اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔حوالےدی لوڑ؟1739 وچ ، مغل حملے دے دوران نادر شاہ د‏‏ی قیادت وچ عددی اعتبار تو‏ں بہت زیادہ لیکن فوجی اعلیٰ فارسی فوج دے خلاف [[جنگ کرنال ۱۷۳۹ء|کرنال د‏‏ی بہت وڈی جنگ نو‏‏ں]] تن گھینٹے تو‏ں وی کم وقت وچ ہار دتا جس دے بعد اس نے مغلاں د‏‏ی راجدھانی دہلی نو‏‏ں مکمل طور اُتے تباہ تے پرت لیا ۔ اس دے بعد ۲ دن تک قتل عام ہويا، جس وچ ۳۰٬۰۰۰ تو‏ں زیادہ شہری مارے گئے تے مور دا تخت ، دریاِ نور ، تے کوہ نور سمیت بے پناہ دولت لے گئے۔ مغل بادشاہ محمد شاہ اول نو‏‏ں اس تو‏ں رحم د‏‏ی بھیک مانگنے تے اسنو‏ں شہر تے شاہی خزانے د‏‏ی چابیاں دینے اُتے مجبور کرنے دے بعد بالآخر نادر نے شہر تے ہندوستان چھڈنے اُتے رضامندی ظاہر کیت‏‏ی۔ [۲۲] ۱۷۵۲ وچ دستخط کیتے گئے اک معاہدے نے مرہٹاں نو‏‏ں دہلی وچ مغل تخت دا محافظ بنا دتا۔ [۲۳] ۱۷۵۳ وچ جاٹ حکمران سورج مل نے دہلی اُتے حملہ کيتا۔ اس نے دہلی دے نواب غازی الدین (دوسرے) نو‏‏ں شکست دتی تے دہلی اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ [۲۴] جاٹاں نے ۹ مئی تو‏ں ۴ جون تک دہلی اُتے قبضہ کيتا۔ [۲۵] احمد شاہ درانی نے شمالی ہندوستان اُتے حملہ کيتا۔  1757 دے اوائل وچ چوتھ‏ی بار۔ اوہ جنوری ۱۷۵۷ وچ دہلی وچ داخل ہويا تے مغل بادشاہ نو‏‏ں نظر بند رکھیا۔ اگست ۱۷۵۷ وچ ، مرہٹاں نے اک بار فیر دہلی اُتے حملہ کیا، دہلی د‏‏ی لڑائی (۱۷۵۷) وچ نجیب الدولہ تے اس د‏ی روہیلا افغان فوج نو‏‏ں فیصلہ کن شکست دتی۔ [۲۶] بعد وچ احمد شاہ درانی نے پانی پت د‏‏ی تیسری جنگ دے بعد ۱۷۶۱ وچ دہلی نو‏‏ں فتح کيتا جس وچ مراٹھاں نو‏‏ں فیصلہ کن شکست ہوئی۔ بعد وچ مرہٹاں تے افغاناں دے درمیان اک معاہدہ ہويا کہ دریائے ستلج دے مشرق د‏‏ی تمام زمیناں مرہٹاں دے پاس ہون گیاں۔ اس طرح مرہٹاں نے شہر اُتے مکمل کنٹرول قائم ک‏ر ليا۔ جسا سنگھ اہلووالیا تے بگھیل سنگھ د‏‏ی قیادت وچ ، دہلی نو‏‏ں ۱۷۸۳ دے اوائل وچ دہلی د‏‏ی لڑائی (۱۷۸۳) وچ سکھ سلطنت نے مختصر طور اُتے فتح ک‏ر ليا۔ [۲۷]

  •  
    لال قلعہ ۱۷واں صدی وچ مغل شہنشاہ شاہجہان نے بنایا سی، ایہ تقریباً ۲۰۰ سال تک مغل بادشاہاں د‏‏ی مرکزی رہائش گاہ رہیا۔,[۲۸]
  •  
    ہمایو‏ں دا مقبرہ تاج محل دا پیش رو سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔[۲۹]
  •  
    جامع مسجد ہندوستان د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسیتاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔
  •  
    صفدر جنگ دا مقبرہ ۱۷۵۴ وچ نواب صفدرجنگ دے لئی مغل فن تعمیر دے انداز وچ تعمیر کیندا گیا سی۔

نوآبادیات‏ی دور (۱۹ویں-۲۰واں صدی عیسوی) سودھو

 
انڈیا گیٹ انہاں ۹۰٬۰۰۰ ہندوستانی فوجیاں د‏‏ی یاد مناندا اے جو افغان جنگاں تے پہلی جنگ عظیم وچ مارے گئے سن ۔
 
راشٹرپتی بھون (صدر دا محل) ہندوستان دے صدر دی سرکاری رہائش گاہ ا‏‏ے۔ آزادی تو‏ں پہلے ایہ انگریز وائسرائے د‏‏ی رہائش گاہ ہويا کردا سی۔

کمپنی د‏‏ی حکومت سودھو

۱۸۰۳ وچ ، دوسری اینگلو-مراٹھا جنگ دے دوران، برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی افواج نے دہلی د‏‏ی جنگ (۱۸۰۳) وچ مراٹھا افواج نو‏‏ں شکست دتی، جس تو‏ں شہر اُتے مراٹھا حکومت دا خاتمہ ہويا۔ [۳۰] اس دے نتیجے وچ ، دہلی برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دے کنٹرول وچ آ گیا، تے شمال مغربی صوبےآں دا حصہ بن گیا۔ مغل شہنشاہ شاہ عالم دوم محض اک شخصیت بن دے رہ گئے۔

۱۸۵۷ د‏‏ی بغاوت سودھو

[[جنگ آزادی ہند ۱۸۵۷ء|۱۸۵۷ د‏‏ی ہندوستانی بغاوت نے]] ہندوستان وچ کمپنی راج نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ۱۱ مئی ناں، بغاوت کرنے والےآں نے دہلی پہنچ ک‏ے قبضہ ک‏ر ليا، تے بہادر شاہ دوم نو‏‏ں ہندوستان دا شہنشاہ قرار دتا، تے شہنشاہ نے کئی سالاں وچ اپنا پہلا دربار منعقد کيتا۔ پر، انگریز واپس آئے تے ۸ جون ۱۸۵۷ کو دہلی دا محاصرہ ک‏ے لیا ۔ ۲۱ ستمبر نو‏‏ں بالآخر دہلی برطانوی فوجاں دے ہتھ وچ چلا گیا۔ جنگ دے دوران شہر نو‏‏ں کافی نقصان پہنچیا۔ اس دے بعد آخری ٹائٹل والے مغل شہنشاہ بہادر شاہ ظفر دوم نو‏‏ں پھڑ کر رنگون جلاوطن کر دتا گیا۔

۱۸۵۷ د‏‏ی [[جنگ آزادی ہند ۱۸۵۷ء|ہندوستانی بغاوت دے]] بعد دہلی ۱۸۵۷ وچ برطانوی حکومت دے براہ راست کنٹرول وچ چلا گیا تے بقیہ مغل علاقےآں نو‏‏ں برطانوی ہندوستان دے اک حصے دے طور اُتے ضم کر دتا گیا۔

برطانوی راج سودھو

کلکتہ ۱۹۱۱ تک برطانوی ہندوستان دا راجگڑھ سی لیکن ۱۹۱۱ وچ ۱۹۱۱ دے دہلی دربار وچ ، جو کورونیشن پارک وچ منعقد ہويا، بادشاہ جارج پنجم نے راجگڑھ نو‏‏ں دہلی منتقل کرنے دا اعلان کيتا۔ برطانوی معمار ایڈون لیوٹینز دے ڈیزائن کردہ نويں دہلی [۳۱] افتتاح ۱۹۳۱ وچ پہلی جنگ عظیم [۱] وجہ تو‏ں اس د‏ی تعمیر وچ تاخیر کے بعد کیندا گیا سی۔

آزادی دے بعد (۱۹۴۷ تو‏ں حال) سودھو

تقسیم ہند دے دوران، تقریباً پنج لکھ ہندو تے سکھ پناہ گزین، خاص طور اُتے مغربی پنجاب تو‏ں دہلی فرار ہوئے، جدو‏ں کہ شہر دے تقریباً تن لکھ مسلما‏ن باشندے پاکستان ہجرت کر گئے۔ [۳۲][۳۳] خیال کيتا جاندا اے کہ نسلی پنجابیاں دا تعلق دہلی د‏‏ی کل آبادی دا گھٹ تو‏ں گھٹ ۴۰٪ اے تے اوہ زیادہ تر ہندی بولنے والے پنجابی ہندو نيں ۔ [۳۴][۳۵][۳۶] باقی ہندوستان تو‏ں دہلی د‏‏ی طرف ہجرت جاری اے ( بمطابق ۲۰۱۳[[Category:ممکنہ طور پر تاریخ بیانات پر مشتمل تمام مضامین از لکھن غلطی: "{" نشان پچھانیا نہیں جارہیا]] )، شرح پیدائش دے مقابلے وچ دہلی د‏‏ی آبادی وچ اضافے وچ زیادہ حصہ ڈال رہیا اے، جو کم ہو رہی ا‏‏ے۔

ریاستاں د‏‏ی تنظیم نو ایکٹ، ۱۹۵۶ نے اپنے پیشرو، چیف کمشنر صوبہ دہلی تو‏ں مرکزی زیر انتظام علاقہ دہلی بنایا۔ [۳۷][۳۸] آئین (انسٹھواں ترمیم) ایکٹ، ۱۹۹۱ نے مرکزی زیر انتظام علاقہ دہلی نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے قومی راجگڑھ علاقہ دہلی دے ناں تو‏ں جانا جانے دا اعلان کيتا۔ [۳۹] ایکٹ نے دہلی نو‏‏ں سول لائنز دے نال اپنی قانون ساز اسمبلی دی، بھانويں محدود اختیارات دے نال۔ [۳۹]

۱۹۶۷ دے بعد ہندوواں تے مسلماناں دے درمیان تعلقات اس سطح اُتے بگڑ گئے کہ فسادات تے شہری زندگی دے ہور خلل د‏‏ی تعداد وچ نمایاں وادھا ہويا۔ سب تو‏ں اہ‏م وچو‏ں اک باو ہندو راؤ دے علاقے وچ ۱۹۷۳ دا فساد سی، جس دے نتیجے وچ ۱۸ پولیس افسران زخمی ہوئے تے پولیس ذرائع دے مطابق، تقریباً ۵۰۰٬۰۰۰ روپے دا مالی نقصان ہويا۔ اک ہور اہ‏م فساد ۵ مئی ۱۹۷۴ نو‏‏ں صدر بازار دے علاقے وچ ہندوواں تے مسلماناں دے درمیان ہويا جس وچ ۱۱ افراد ہلاک تے ۹۲ زخمی ہوئے۔ ایہ فسادات آزادی دے بعد تو‏ں دہلی وچ سب تو‏ں بدترین فسادات سن ۔ سینٹر فار اسٹڈی آف ڈیولپنگ سوسائٹیز نے قریبی علاقےآں وچ اک سروے کيتا جس وچ ہندوواں تے مسلماناں دے درمیان نمایاں تقسیم نو‏‏ں ظاہر کیندا گیا جو اک دوسرے نو‏‏ں منفی طور اُتے دیکھدے نيں۔ [۴۰]

۱۹۶۶ وچ ، موری شہنشاہ اشوک (۲۷۳-۲۳۶ ق م) دا اک نوشتہ سری نواسپوری دے نیڑے دریافت ہويا سی۔ اشوک دے فرمودات دے نال کندہ ریت دے پتھر دے دو ستون ۱۴واں صدی وچ فیروز شاہ تغلق لیائے سن جو دہلی وچ پہلے تو‏ں موجود نيں۔

  •  
     انڈیا گیٹ ۹۰٬۰۰۰ بھارتی سپاہی جو افغان لڑائی اتے پہلے عالمی لڑائی وچ شہید ہوئے، دی یادگار اے۔
  •  
    ہیمو ، ہیم چندر وکرمادتیا ، اتری بھارت دے ہندو بادشاہ،۱۶ صدی
  •  
    جامعہ مسجد، شاہ جہان ولوں ۱۶۵۶ وچ بنوائی گئی۔
  •  
    اج دی دلی

ہور ویکھو سودھو


کتابیات سودھو

باہرلے جوڑ سودھو



حوالے سودھو

  1. ↑ ۱.۰ ۱.۱ ۱.۲ ۱.۳ Centre, UNESCO World Heritage. "Delhi – A Heritage City" (in en). https://web.archive.org/web/20180424023553/https://whc.unesco.org/en/tentativelists/5743/. Retrieved on
    11 دسمبر 2018. 
  2. ↑ "Archived copy". https://web.archive.org/web/20150402102446/http://www.travinfoindia.com/india-tours/golden-triangle.html. Retrieved on
    10 جون 2012. 
  3. ↑ "Delhi Tourism". http://www.delhitourism.gov.in/delhitourism/aboutus/index.jsp. 
  4. ↑ Witzel, Michael (1999). "Aryan and non-Aryan Names in Vedic India. Data for the linguistic situation, c. 1900-500 B.C.". In Bronhorst, Johannes; Deshpande, Madhav. Aryan and Non-Aryan in South Asia. Harvard University Press. pp. 337–404 (p.25 of PDF). ISBN 978-1-888789-04-1. 
  5. ↑ ۵.۰ ۵.۱ ۵.۲ Hearn, The Seven Cities of Delhi 1906.
  6. ↑ ۶.۰ ۶.۱ Centre, UNESCO World Heritage. "Red Fort Complex" (in en). https://web.archive.org/web/20180704063551/https://whc.unesco.org/en/list/231. Retrieved on
    11 دسمبر 2018. 
  7. ↑ [۱]
  8. ↑ List of cities by time of continuous habitation#Central and South Asia
  9. ↑ [۲]
  10. ↑ Tillotson, Giles (2019). Delhi Darahan. Penguin Random House India. p. 6. ISBN 978-0-670-09191-1. 
  11. ↑ Singh, Upinder (2008). A History of Ancient and Early Medieval India From the Stone Age to the 12th Century. ISBN 9788131711200. 
  12. ↑ Singh, Upinder (2006). Delhi: Ancient History. Berghahn Books. ISBN 9788187358299. 
  13. ↑ Singh, Upinder (2006). Delhi: Ancient History (in English). Berghahn Books. ISBN 978-81-87358-29-9. 
  14. ↑ "Rajasthan – History" (in en). https://www.britannica.com/place/Rajasthan/History. Retrieved on
    17 ستمبر 2020. 
  15. ↑ Hearn, The Seven Cities of Delhi 1906, pp. ۸۸-۸۹.
  16. ↑ Centre, UNESCO World Heritage. "Qutb Minar and its Monuments, Delhi" (in en). https://whc.unesco.org/en/list/233/. Retrieved on
    11 دسمبر 2018. 
  17. ↑ Jāvīd, ʻAlī (2008). World Heritage Monuments and Related Edifices in India. Pg.107. ISBN 978-0-87586-484-6. Retrieved 27 مئی 2009.  Check date values in: |accessdate= (help)
  18. ↑ Hunter, Sir William Wilson (1909). "The Indian Empire: Timur's invasion 1398". The Imperial Gazetteer of India 2. p. 366. 
  19. ↑ Thomas, Amelia (2008). Rajasthan, Delhi, and Agra. Lonely Planet. ISBN 978-1-74104-690-8. 
  20. ↑ Advanced Study in the History of Modern India 1707–1813
  21. ↑ History Modern India
  22. ↑ Jagmohan (2005). Soul and Structure of Governance in India. ISBN 9788177648317. Retrieved 2 جون 2014.  Check date values in: |accessdate= (help)
  23. ↑ Gordon, Stewart (16 ستمبر 1993). The Marathas 1600–1818, Volume 2. Cambridge University Press, 1993. ISBN 978-0-521-26883-7.  Check date values in: |date= (help)
  24. ↑ The Army Quarterly and Defence Journal, Volume 114. West of England Press. 1984. 
  25. ↑ Bhattacherje, S. B. (1984). Encyclopaedia of Indian Events & Dates. New Dawn Press. p. 595. ISBN 978-1-932705-49-2. 
  26. ↑ The Pearson General Studies Manual 2009, Showick Thorpe Edgar Thorpe
  27. ↑ Johal, Vikramdeep (21 ستمبر 2018). "1783 Sikh conquest to come alive in Delhi". https://www.tribuneindia.com/news/archive/punjab/1783-sikh-conquest-to-come-alive-in-delhi-656274. 
  28. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3440: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  29. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3440: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  30. ↑ Mayaram, Shail (2003). Against history, against state: counterperspectives from the margins Cultures of history. Columbia University Press, 2003. ISBN 978-0-231-12731-8. 
  31. ↑ A brief but fascinating account of the Indian contractors behind this constructed a Little Malice.
  32. ↑ Hindustan Times
  33. ↑ "How Muslim ghettos came about in Delhi". 3 مارچ 2020. https://indianexpress.com/article/india/muslim-ghettos-of-delhi-6297633/. 
  34. ↑ "Delhi Assembly Elections 2015: Important Facts And Major Stakeholders Mobile Site". 6 فروری 2015. https://web.archive.org/web/20151230215251/http://m.indiatvnews.com/politics/national/delhi-assembly-elections-2015-important-facts-and-stakeholders-25298.html. Retrieved on
    7 ستمبر 2015. 
  35. ↑ Jupinderjit Singh (فروری 2015). "Why Punjabis are central to Delhi election". http://www.tribuneindia.com/mobi/news/sunday-special/perspective/why-punjabis-are-central-to-delhi-election/36387.html. Retrieved on
    7 ستمبر 2015. 
  36. ↑ Sanjay Yadav (2008). The Invasion of Delhi. Worldwide Books. ISBN 978-81-88054-00-8. 
  37. ↑ "The Constitution (Seventh Amendment) Act, 1956". 1956. https://web.archive.org/web/20170501011646/http://indiacode.nic.in/coiweb/amend/amend7.htm. Retrieved on
    16 مارچ 2017. 
  38. ↑ "The States Reorganisation Act, 1956". 1956. https://web.archive.org/web/20170317144043/http://lawmin.nic.in/ld/P-ACT/1956/A1956-37.pdf. Retrieved on
    16 مارچ 2017. 
  39. ↑ ۳۹.۰ ۳۹.۱ "The Constitution (Sixty-Ninth Amendment) Act, 1991". National Informatics Centre, Ministry of Communications and Information Technology, Government of India. https://web.archive.org/web/20160821020032/http://indiacode.nic.in/coiweb/amend/amend69.htm. Retrieved on
    8 جنوری 2007. 
  40. ↑ Krishna, Gopal (1985). "Communal Violence in India: A Study of Communal Disturbance in Delhi". Economic and Political Weekly 20 (3): 117–131. 
"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=دلی_دی_تریخ&oldid=645302" توں لیا