بھارت چین تعلقات

بھارت چین تعلقات
حصہ	دو طرفہ تعلقات
نقشہ
انتظامی تقسیم
ملک	بھارت چین

بھارت چین تعلقات

بھارت	چین

بھارت چین تعلقات تو‏ں مراد بھارت تے چین دے درمیان وچ دوطرفہ تعلقات ا‏‏ے۔ حالانکہ دونے ملکاں دے تعلقات دوستانہ نيں مگر سرحدی جھگڑے ہمیشہ تو‏ں رہے نيں۔ دونے معشیاندی طور اُتے اک دوسرے تو‏ں اگے ودھنے د‏‏ی کوشش وچ نيں۔ دونے ملکاں دے وچکار جدید تعلقات دا آغاز ۱۹۵۰ء تو‏ں ہُندا اے جدو‏ں بھارت نے شروع وچ ہی تائیوان تو‏ں تعلقات ختم ک‏ر ک‏ے پی آر سی نو‏‏ں برعظیم چین د‏‏ی مستقل حکومت دے طور اُتے تسلیم کیتا۔ چین تے بھارت دو سب تو‏ں زیادہ آبادی والے ملکاں (دیس لسٹ بلحاظ آبادی نيں تے سب تو‏ں زیادہ تیز رفتاری تو‏ں ترقی کرنے والے ملکاں (دیس لسٹ بلحاظ خام ملکی پیداوا‏‏ر وچ وی شمار کیتے جاندے نيں۔ دونے دے درمیان وچ باہمی ڈپلومیٹک تے معاشیاندی رشتے مضبوط ہوئے نيں۔

عہد قدیم تو‏ں ہی دونے ملکاں دے درمیان وچ ثقافتی تے معاشیاندی رشتے رہے نيں۔ شاہراہ ریشم نہ صرف اک تجارتی راستہ سی بلکہ مشرقی ایشیا وچ بدھ مت دے پھیلنے دا اہ‏م ذریعہ وی بنیا۔ ۱۹واں صدی وچ برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دے نال افیون د‏‏ی تجارت تو‏ں پہلی افیونی جنگ تے دوسری افیونی جنگ دا آغاز ہويا۔ دوسری جنگ عظیم وچ بھارت تے چین دونے نے مل ک‏ے سلطنت جاپان دے زور نو‏‏ں توڑنے تے اسنو‏ں روکنے وچ اہ‏م کردار ادا کیتا۔ عبوری دور وچ دونے ملکاں دے تعلقات سرحدی تنازع د‏‏ی نذر ہو گئے تے ہن تک تن جنگاں لڑی جا چکيتیاں نيں؛ چین بھارت جنگ، ۱۹۶۷ء وچ چولا واقعہ تے ۱۹۸۷ء چین بھارت کشمکش۔ ۲۰۱۷ء وچ دونے ملکاں چین بھوٹان سرحد اُتے ڈوکلام پلاٹو نو‏‏ں لےک‏ے آمے سامنے ہوئے۔ البتہ ۱۹۸۰ء د‏‏ی دہائی دے بعد دونے ملکاں نے اپنے اقتصادی تعلقات نو‏‏ں استوار کیتے نيں۔ ۲۰۰۸ء وچ چین بھارت دا سب تو‏ں وڈا اقتصادی پارٹنر بنا ساتھی دونے ملکاں نے اپنے حکمت عملی تے فوجی تعلقات وی مضبوط کیتے۔تجارت تے معاشیات دے علاوہ وی دونے ملک دے تعلقات رہے نيں تے عرصہ دراز تک دونے ملک اک دوسرے وچ دلچسی لیندے رہے نيں۔رضاء الکریم لشکر، بھارت دے اک سیاست دان دے لفظاں وچ “فی الحال دونے ملک عالمی سطح اُتے تجارت، موسمیا‏‏تی تبدیلی تے عالمی معاشیاندی اصلاح دے نال نال ہور میداناں وچ وی اک دوسرے د‏‏ی مدد ک‏ر رہ‏ے نيں تاکہ مشترک مفاد د‏‏ی تشہیر د‏‏ی جاس دے۔“ تجارتی تے حکمت عملی تعلقات دے علاوہ ایداں کئی امور نيں جنہاں دا دونے ملک حالے تک کوئی صحیح حل نئيں کڈ پائے نيں مثلاً چین نو‏‏ں فائدہ پہونچانے دے لئی بھارت تجارتی توازن کھو رہیا ا‏‏ے۔ دونے دے سرحدی معاملات بری طرح الجھے ہوئے نيں تے ایسی خبراں آندی رہندیاں نيں کہ چین بھارتی زمین اُتے قبضہ کررہیا ا‏‏ے۔ دونے ملکاں نے سرحد اُتے اچھی خاصی فوج جمع کررکھی ا‏‏ے۔ ہور ایہ کہ بھارت پاک چین تعلقات نو‏‏ں اچھی نظر تو‏ں نئيں دیکھدا ا‏‏ے۔ اوتھے بحیرہ جنوبی چین وچ بھارتی د‏‏ی تجارتی آمد و رفت تو‏ں چین پریشان ا‏‏ے۔ جون ۲۰۱۲ءچین نے اپنا موقف ظاہر کردے ہوئے کہیا کہ “بھارت چین تعلقات“ “اس صدی د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م دوطرفہ تعلقات“ ثابت ہون گے۔ اسی ماہ وزیر اعظم چین وین جیا باو تے وزیر اعظم بھارت منموہن سنگھدونے ملکاں نے درمیان وچ عالمی تجارت نو‏‏ں ۲۰۱۵ء تک ۱۰۰ بلین امریکی ڈالر تک پہونچانے دا ہقدف بنایا۔ ۲۰۱۷-۲۰۱۸ء تک بھارت تے چین دے وچکار تجارتی لین دین ۸۹٫۶ بلین امریکی ڈالر تک پہونچ گیا، لیکن اس وچ بھارت نو‏‏ں ۶۲٫۹ امریکی ڈالر دا تجارتی خسارہ جھیلنا پيا جس دا سیدھا فائدہ چین نو‏‏ں ہويا۔ ہانگ کانگ دے نال بھارت دا لین دین ۳۴ بلین امریکی ڈالر دا سی ۔ برطانوی نشریات‏‏ی ادارہ (بی بی سی ) دے مطابق اک سروے وچ پایا گیا کہ ۳۳ فیصد بھارتی چین نو‏‏ں اچھی نظر تو‏ں دیکھدے نيں جدو‏ں کہ ۳۵ فیصد بھارتی چین نو‏‏ں بھارت دے لئی خطرہ سمجھدے نيں۔ اوتھے ۲۷ فیصد چینی عوام بھارت دا چنگا مندی اے جدو‏ں کہ ۳۵ فیصد عوام بھارت نو‏‏ں پسند نئيں کردی ا‏‏ے۔ پیو ریسرچ سینٹر نے ۲۰۱۴ء وچ اک سروے کیتا جس وچ پتہ چلا کہ ۷۲ فیصد بھارتی مندے نيں بھارت تے چین دے درمیان وچ سرحدی تنازع جنگ کيت‏ی صورت حال اختیار کرلے گی۔

جغرافیائی جائزہ

مغربی تے جنوبی ایشیا دا نقشہ۔ بھارت تے چین د‏‏ی سرحداں اروناچل پردیش وچ ملدیاں نيں۔

چین اتے بھارت نے ۱۹۵۰ وچ دولے تعلقاں دا قیام کیتا۔ بھارت اتے چین(پیپلز رپبلک آف چائنا،پیارسی) نے تریخی طور 'تے ہزاراں سالاں دے ریکارڈ کیتے اتہاس توں شانتیپورن تعلق بنائے رکھے ہن، پر چینی کمیونسٹ پارٹی دی جت توں بعد، جدید ویلے وچ اوہناں دے تعلقاں دی اکسرتا بدل گئی اے۔ ۱۹۴۹ وچ چینی گھریلو لڑائی وچ، اتے خاص طور 'تے چین دے لوک لوکراج ولوں تبت دے قبضے توں بعد۔ دوواں دیساں نے اک دوجے نال معاشی تعاون دی منگ کیتی اے، جدوں کہ اکثر سرحدی اختلاف اتے دوواں دیساں وچ معاشی قوم پرستی اختلاف دا مکھ کارن ہن۔

چین اتے بھارت درمیان تہذیبی اتے معاشی تعلق پرانے ویلے توں ہن۔ سلک روڈ نے نہ صرف بھارت اتے چین وچکار اکّ پرمکھ وپاری رستہ وجوں کم کیتا، سگوں بھارت توں مشرقی ایشیا تک بدھ دھرم دے پرسار لئی وی سہرا دتا جاندا اے۔ ۱۹ویں صدی دے دوران، چین، ایسٹ انڈیا کمپنی دے نال افیم دے ودھدے وپار وچ شامل سی، جو بھارت وچ اگائی جان والی افیم دی برامدگی کردی سی۔ دوجے عالمی لڑائی دوران، برطانوی ہند اتے چین لوکراج (آرؤسی) دوواں نے امپیریئل جاپان دی ترقی نوں روکن وچ اہم کردار نبھائی۔ ۱۹۴۷ وچ بھارت دے آزاد ہون توں بعد، اسنے آرؤسی نال تعلق قائم کیتے۔ جدید چین-بھارتی کوٹاخلاقی تعلق ۱۹۵۰ وچ شروع ہوئے، جدوں بھارت چین دے لوکراج نال رسمی تعلقاں نوں ختم کرن اتے پیارسی نوں مینلینڈ چین اتے تائیوان دوواں دی جائز سرکار وجوں مانتا دین والے پہلے غیر-کمیونسٹ دیساں وچوں اکّ سی۔ چین اتے بھارت ایشیا دیاں دو پرمکھ علاقائی طاقتاں ہن، اتے دو سبھ توں ودھ آبادی والے دیس ہن اتے دنیا دیاں سبھ توں تیزی نال ودھ رہیاں پرمکھ ارتھووستھاواں وچوں اکّ ہن۔

President Xi with Prime Minister Modi, during the G20 Summit in 2016کوٹاخلاقی اتے معاشی اثر وچ وادھے نے اوہناں دے دولے تعلقاں دی اہمیت نوں ودھا دتا اے۔ ۲۰۰۸ اتے ۲۰۲۱ دے وچکار، چین بھارت دا سبھ توں وڈا وپاری بھائیوال رہا اے، اتے دوواں دیساں نے اپنے حکمت عملی اتے فوجی تعلقاں نوں وی ودھایا اے۔

بھارتی وزیراعظم نرندر مودی چینی صدر شی جنپنگ نال(2016)

حالانکہ، مقصداں دا ٹکراء دشمنی ول کھڑدا اے۔ دوویں دیس اپنے سرحدی اختلاف نوں سلجھاؤن وچ ناکام رہے اتے بھارتی میڈیا آؤٹلیٹاں نے وار-وار بھارتی علاقہ وچ چینی فوجی گھسپیٹھ دیاں رپورٹاں دتیاں ہن اتے ہم عصر چین اتے بھارت وچکار تعلقاں نوں سرحدی وواداں ولوں درسایا گیا اے، جسدے نتیجے وجوں تن فوجی جدوجہد - ۱۹۶۲ دی چین-بھارت جنگ، ۱۹۶۷ وچ ناتھو لا اتے چو لا وچ سرحدی جھڑپاں، اتے ۱۹۸۷ وچ سمڈورونگ چو رکاوٹ ساہمنے آئے۔ حالانکہ، ۱۹۸۰ دے دہاکے دے اخیر توں، دوواں دیساں نے سپھلتاپوروک کوٹاخلاقی اتے معاشی تعلقاں نوں دوبارہ بنایا اے۔ ۲۰۱۳ توں، سرحدی اختلاف دوواں دیساں دے آپسی تعلقاں وچ مڑ ابھر کے ساہمنے آئے ہن۔ ۲۰۱۸ دے شروع وچ، دوویں فوجاں ووادت بھوٹان-چین سرحد دے نال ڈوکلام پٹھار 'تے اکّ رکاوٹ وچ رجھیاں ہوئیاں سن۔ ۲۰۲۰ توں، پوری چین-بھارت سرحد دے نال کئی تھاواں 'تے ہتھیاربند رکاوٹاں اتے جھڑپاں ودھیاں ہن۔ گلوان گھاٹی وچ اکّ گمبھیر جھڑپ ہوئی، جس دے نتیجے وجوں ۲۰ بھارتی فوجی اتے کئی چینی فوجی مارے گئے۔ دوواں دیساں نے ۲۰۲۰ چین-بھارت جھڑپاں دے وچکار، سرحدی کھیتراں دے نال ملٹری بنیادی ڈھانچہ استحکام نال قائم کیتا اے۔ اس توں علاوہ، بھارت پاکستان دے نال چین دے مضبوط حکمت عملی دولے تعلقاں, اتے شمال مشرقی بھارت وچ وکھوادی گروہاں نوں چین ولوں فنڈنگ بارے سچیت رہندا اے، جدوں کہ چین نے ووادت دکھنی چین ساگر وچ بھارتی فوجی اتے معاشی سرگرمیاں بارے چنتاواں پرگٹائیاں ہن۔

جغرافیائی حالت

چین اتے بھارت ہمالیہ دے دوویں پاسے لگدے ہن۔ چین اتے بھارت اکّ سرحد سانجھی کردے ہن، نیپال اتے بھوٹان بپھر راجاں وجوں کم کردے ہن۔ بھارت ولوں دعوہ کیتے ووادت کشمیر علاقہ (J&K اتے لداخ) دے کجھ حصیاں 'تے جاں تاں پاکستان (آزاد کشمیر اتے گلگت بالٹستان) جاں پیارسی (اکسائی چین) ولوں دعوہ کیتا جاندا اے اتے پربندھت کیتا جاندا اے۔ پاکستان سرکار، اپنے نقشیاں 'تے، اکسائی چن علاقہ نوں زیادہ تر چین دے اندر درساؤندی اے اتے سرحد نوں "پھرنٹیئر انڈپھائینڈ" دا لیبل دیندی اے، جدوں کہ بھارت دا مننا اے کہ اکسائی چن 'تے پیارسی ولوں غیر قانونی قبضہ اے۔ چین اتے بھارت وی اروناچل پردیش دے زیادہ تر حصے 'تے اختلاف کردے ہن۔

نہ صرف چین دی بھارت پالیسی نوں متحدہ راج امریکہ نال ودھ مقابلے ولوں سائز دتا گیا اے، بلکہ بھارت-چین تعلقاں وچ اصل ڈھانچاگت مدعے وی ہن جو اختلاف نوں ودھاؤندے ہن۔ ایہہ مکھ طور 'تے ہند-پرشانت علاقہ وچ بھارت نوں نیڑے رکھن دیاں چین دیاں کوششاں توں پیدا ہندا اے۔ ایشیا وچ علاقائی کرم وچ واضع انتر ہن جو دوویں دیس چاہندے ہن - بھارت اکّ بہدھروی انتظام دی منگ کردا اے، جس وچوں بھارت اکّ مکھ دھرو اے، جدوں کہ چین اکّ دھرو چاہندا اے، جس وچ بھارت بالکل وی اکّ دھرو نہیں اے۔

پچھوکڑ

پراتنتا

ہڑپا دور دے کارنیلیئن منکے

Etched carnelian beads, Harappa Culture. Such beads were imported from India to China in the early half of 1st millennium BCE.

سندھو گھاٹی مول دے نکے ہوئے کارنیلیئن منکے چین دے وکھ-وکھ آثار قدیمہ ستھاناں توں مغربی جھوؤ اتے بسنت اتے پتجھڑ دی معیاد (پہلی ہزار سال بی سی ای دے شروعاتی ادھ) توں ہان اتے جن راجونشاں تک دی خدائی کیتے گئے ہن، جو کہ شروعاتی تہذیبی وٹاندرے نوں درساؤندے ہن۔

بدھ دھرم دے نشریاتی توں پہلاں چین اتے بھارت دا وی کجھ رابطہ رہا اے۔ پرانے بھارتی ساہت وچ چینی نامک لوکاں دے حوالے ملدے ہن۔ بھارتی مہانکاوِ مہامبھارت (۵ویں صدی ای.پو.) وچ چین دے حوالے ہن، جو شاید کن راج دا حوالہ دے رہا سی جو بعد وچ کن شاہی خاندان بن گیا۔ چانکیہ (سی. ۳۵۰-۲۸۳ ای.پو.)، موریا سامراج دے وزیراعظم نے اپنے مطلب شاستر وچ چینی ریشم نوں "سنمسکا" (چینی ریشم دا پہراوا) اتے "سناپٹا" (چینی ریشم دا بنڈل) کیہا اے۔

چین اتے بھارت وچکار رابطہ دے پہلے ریکارڈ دوجی صدی قبل مسیح دے دوران لکھے گئے سن، خاص طور 'تے جھانگ کیان دی مدھ ایشیا (۱۳۸-۱۱۴ قبل مسیح) دی مہم توں بعد۔ بدھ دھرم پہلی صدی عیسوی وچ بھارت توں چین وچ براڈکاسٹ ہویا سی۔ سلک روڈ راہیں وپاری تعلقاں نے دوواں کھیتراں وچکار معاشی رابطہ وجوں کم کیتا۔ گرینڈ ہسٹوریئن دے رکارڈاں وچ، جھانگ کیان (ڈی. ۱۱۳ ای.پو.) اتے سما کیان (۱۴۵-۹۰ ای.پو.) "شیندو" دا حوالہ دیندے ہن، جو شاید سندھو گھاٹی (جدید پاکستان وچ سندھ صوبہ) دا حوالہ دے رہا سی جدوں پہلی صدی وچ یونان نوں ہان شاہی خاندان نے اپنے قبضے وچ لے لیا سی، تاں چینی اہلکاراں نے اتھے رہن والے اکّ بھارتی "شیندو" بھائیچارے دی اطلاع دتی سی۔ ایریتھریئن ساگر دا اکّ گریکو-رومنو ٹیکسٹ پیریپلسّ (۱ویں صدی ای. دے مدھ) چین دی سرحد 'تے موجودہ شمال مشرقی بھارت وچ سالانہ میلے دا ذکر کردا اے۔

مدھیگّ

پہلی صدی توں بعد، بہت سارے بھارتی مفکراں اتے بھکشوآں نے چین دا سفر کیتا، جویں کہ باٹوؤ شاؤلن مٹھّ دے پہلے مٹھاٹھ اتے بودھیدھرم چان/زین بدھ دھرم دے بانی۔ اوہناں نے بھارت دی سفر وی کیتی، جویں کہ زوانزانگ (بی. ۶۰۴) اتے آئی چنگ (۶۳۵-۷۱۳), جو دوویں بہار دی نالندا یونیورسٹی دے طالب علم سن۔ زوانزانگ نے مغربی کھیتراں 'تے مہان ٹینگ رکارڈس لکھیا، جو اسدی بھارت سفر دا ذکر اے، جس نے بعد وچ وو چینگ'این دے منگ شاہی خاندان دے ناول جرنی ٹو د ویسٹ نوں متأثر کیتا، جو چینی ساہت دے چار مہان کلاسیکل ناولاں وچوں اکّ اے۔ کجھ لوکاں دے مطابق، سینٹ تھامس رسول نے بھارت توں چین اتے واپس سفر کیتی۔

تأمل شاہی خاندان

چولاں نے چینیاں نال چنگے تعلق بنائے رکھے۔ پرانے چینی سکیاں دی لڑی چولاں دے راج(جویں کہ تملناڈو، بھارت دے تنجاور، تروورور، اتے پڈوکوٹئی ضلعیاں) وچ پائی گئی اے۔ راجاراج چول اتے اس دے پتر راجیندر چول دے ماتحت، چولاں دے چینی سونگ ملنگ شاہی خاندان نال مضبوط وپاری تعلق سن۔چول شاہی خاندان دا اجوکے انڈونیشیا (سری وجے سامراج) اتے بہت اثر سی۔ بہت سارے سروت چین وچ زین سکول آف بدھ دھرم دے بانی بودھیدھرم نوں پلو شاہی خاندان دے اکّ شہزادہ وجوں ذکر کردے ہن۔

تانگ اتے ہرش شاہی خاندان

۷ویں صدی دے دوران، تانگ شاہی خاندان چین نے سلک روڈ اتے مدھ ایشیا دے وڈے حصے اتے قبضہ کر لیا۔ ۸ویں صدی دے دوران، بھارتی فلکیات-سائنسدان اتے گنت-کلاسیکل، آریابھٹّ (۴۷۶-۵۵۰) ولوں سائیناں دی فلکیات-سائنسی جَدوَل دا ترجمہ، ۷۱۸ وچ سنکلت جوتش شاستر 'تے کائیوآن یگ (کائییوآن جھانجنگ) دی چینی فلکیات اتے گنتک کتاب وچ کیتا گیا سی۔ تانگ شاہی خاندان دے دوران کائیوآن جھانجنگ نوں گوتم سدھ ولوں سنکلت کیتا گیا سی، جو کہ چانگان وچ پیدا ہوئے اکّ فلکیات سائنسدان اتے جوتشی سی، اتے جسدا پروار مول روپ وچ بھارت توں سی۔ اوہ نوگرہِ کیلنڈر دے چینی وچ ترجمہ لئی وی مشہور سی۔

جدید یگ

یوان شاہی خاندان

بداؤنی اتے فرشتہ دے مطابق، محمد بن تغلق دے ماتحت دلی سلطنت چین اتے حملہ کرن دی اچھا رکھدی سی۔ چین اتے دلی سلطنت وچکار سدھے وپاری تعلق سن۔ ابن بتوتا نے ذکر کیتا اے کہ یوآن بادشاہ نے سمبھل وکھے اکّ مندر دے پنر اساری لئی محمد نوں اکّ سفارت خانہ بھیجیا سی۔

منگ شاہی خاندان

۱۴۰۵ اتے ۱۴۳۳ دے وچکار، منگ شاہی خاندان چین نے ایڈمرل زینگ اے نے کئی بھارتی راجاں اتے بندرگاہاں دا دورہ کیتا، جس وچ مالابار ساحل، بنگال، اتے سیلون، فارس دی کھاڑی، عرب، اتے بعد وچ ہن کینیا وچ مالنڈی تک دیاں مہماں شامل ہن۔ اپنی ساری سفر دوران، زینگ نے ریشم، پورسلین اتے ہور سمان دے چینی تحفیاں نوں ادارتا نال ونڈیا۔ بدلے وچ، اسنوں امیر اتے غیر معمولی تحفے ملے، جس وچ افریقی زیبرا اتے جراف شامل سن۔ زینگ اتے اس دے ساتھیاں نے مقامی دیوی-دیوتیاں اتے ریتی-رواجاں دا ستکار کیتا، اتے سیلون وچ، اوہناں نے بدھ، اﷲ اتے وشنوں دا اعزاز کردے ہوئے اکّ یادگار (گالے تربھاشی شلالیکھ) بنایا۔ بنگال نے ۱۴۰۵ اتے ۱۴۳۹ دے وچکار نانجنگ وچ باراں کوٹاخلاقی مشن بھیجے۔

منگ خزانے دیاں یاتراواں توں بعد، نجی چینی وپاریاں نے مشرقی ہند مہاساگر وچ کم کرنا جاری رکھیا۔ چینی اکثر وجینگر سامراج دیاں بندرگاہاں وچ ریشم اتے ہور پیداواراں نوں لے کے دیکھے جا سکدے سن۔ منگلور، ہوناور، بھٹکل، برکر، کوچین، کینانور، مچھلیپٹنم، اتے دھرمدم دیاں بندرگاہاں اہم سن۔ دوجے پاسے، وجینگر توں چین نوں نریات تیز ہو گیا اتے اس وچ کپاہ، مصالے، گہنے، نیم-قیمتی پتھر، ہاتھی دند، گینڈے دے سنگ، آبنوس، امبر، کورل، اتے خوشبودار اتپاد جویں کہ عطر شامل ہن۔

کنگ شاہی خاندان

اڑیسہ دے بھوئیاں نے چین نال معمولی سمندری وپاری تعلق بنائے رکھے سن۔ ایہہ چین وچ کنگ شاہی خاندان دے راج دور دے ماتحت سمپرکاں نوں درساؤن والے مانچو بولی دیاں یادگاراں اتے آدیشاں توں نوٹ کیتا گیا اے، جدوں کیانلونگ بادشاہ نوں اکّ حاکم دے سفیر توں اکّ تحفہ ملیا سی جسدا نام مانچو سی۔ اٹگالی دا براکیشورا ہان جس نوں مشرقی بھارت وچ اکّ حاکم وجوں درسایا گیا اے۔ اس لئی، کھردا دے برکسور دیوا پہلے (۱۷۳۶-۱۷۹۳) دا حوالہ دیندے ہوئے، جس نے اپنے آپ نوں اتکل دے حاکم گجپتی وجوں درسایا سی۔ چین توں تبت وچ داخل ہون والے بہت سارے گوسائیں پوری دے جگن ناتھ مندر دے فلسفہ کرن ویلے اس دے علاقہ وچوں لنگھے۔

میسور وچ ٹیپو سلطان دے راج وچ چینی تکنیک دی ورتوں چینی پیداوار لئی کیتی جاندی سی، اتے چندن دی لکڑ چین نوں نریات کیتی جاندی سی۔ ۱۷۸۰ دے دہاکے دے شروع وچ ٹیپو اتے میسور دا ریشم نال رشتہ شروع ہویا جدوں اسنوں اپنے دربار وچ کنگ شاہی خاندان شاست چین توں اکّ سفیر ملیا۔ سفیر نے اس نوں ریشمی کپڑا بھینٹ کیتا۔ ٹیپو نوں وستو ولوں اس حدّ تک موہت کیہا جاندا اے کہ اسنے اپنے راج وچ اسدا پیداوار شروع کرن دا کانسپٹ لیا۔

ہمالیہ وچ کنگ دے پھلار توں بعد، دکھنی ایشیا نال رابطہ ودھیا، جو اکثر معاون تعلقاں دے روپ وچ ظاہر ہندا اے۔ کنگ نوں افغاناں اتے مراٹھیاں دے خلاف اپنے ماتحت راج دی رکھیا کرن لئی مجبور کیتا گیا سی، حالانکہ مراٹھیاں نال کدے کوئی وڈی جھڑپ نہیں ہوئی سی۔ افغاناں نے پہل کیتی اتے ۱۷۶۱ وچ پانیپت وچ مراٹھیاں نوں ہرایا۔ لڑائی دے نتیجے دی ورتوں افغاناں ولوں کنگ نوں ڈراؤن لئی کیتی گئی۔

سکھ-چین لڑائی

۱۸ویں توں ۱۹ویں صدی وچ سکھ سامراج گوانڈھی دیساں وچ پھیلیا۔ اسنے ۱۸۳۴ وچ لداخ نوں جموں راج وچ شامل کر لیا سی۔ ۱۸۴۱ وچ، اوہناں نے تبت اتے حملہ کیتا اتے مغربی تبت دے کجھ حصیاں اتے قبضہ کر لیا۔ چینی فوجاں نے دسمبر ۱۸۴۱ وچ سکھ فوج نوں ہرایا، سکھ فوج نوں پچھے ہٹن لئی مجبور کیتا، اتے لداخ وچ داخل ہو گئے اتے لیہ نوں گھیر لیا، جتھے اوہ سکھ فوج توں ہار گئے۔ اس موقعے 'تے، کوئی وی پکھ جدوجہد نوں جاری رکھنا نہیں چاہندا سی، کیونکہ سکھ، انگریزاں نال تناء وچ الجھے ہوئے سن جدوں کہ چینی پہلی افیم لڑائی دے وچکار سن۔ سکھاں نے جت دا دعوہ کیتا۔ دوواں دھراں نے ستمبر ۱۸۴۲ وچ اک سندھی 'تے دستخط کیتے، جس وچ دوجے دیس دیاں سرحداں وچ کوئی النگھنا جاں دخل اندازی نہیں کیتی گئی سی۔

برطانوی راج

بھارتی سپاہی، جو بریٹیش سیوا وچ سن، نے کنگ چین دے خلاف پہلی اتے دوجے افیم لڑائی وچ حصہ لیا۔ بھارتی سپاہی ہانگ کانگ دی بریٹیش بستی وچ گارڈ وجوں سیوا کرن اتے شنگھائی قومانتری بندوبست ورگیاں غیرملکی رعایتاں دے نال-نال بکسر ودروہ دے دمن وچ وی شامل سن۔ چینی گال "یندو اے سین" (بھارتی نمبر تن) بریٹیش سیوا وچ بھارتی فوجیاں دا ذکر کرن لئی ورتی جاندی سی۔

چین دا لوکراج

چیانگ کائی شیک، بیوی سونگ ملنگ، جواہر لال نہرو، مہاتما گاندھی

اپنے جیون دور وچ اصل وچ کدے وی بھارت دا دورہ نہ کرن دے باو جود، چین لوکراج دے بانی، سن یت-سین نے کدے-کدائیں بھارت نوں اکّ ساتھی ایشیئن راشٹر وجوں بولیا اتے لکھیا اے۔ سامراجواد دے خلاف اکجٹّ مورچہ. ۱۹۲۱ دے اکّ بھاشن وچ، سن نے کیہا: "بھارتیاں اتے لمبے سمیں توں انگریزاں دوارا ظلم کیتے گئے ہن۔ اوہناں نے ہن اپنی انقلابی سوچ وچّ تبدیلی دے نال پرتیکریا دتی ہے ... اوہناں دی انقلابی بھاونا وچّ ترقی ہے، اوہ برطانیہ دے اگے نہیں جھکنگے۔" اج تک، کلکتہ دے اکّ پرانے چائیناٹاؤن وچ سن یت-سین گلی نامک اکّ پرمکھ گلی اے۔

۱۹۲۴ وچ، کئی وڈے چینی شہراں دے اپنے وڈے دورے 'تے، عالمی امن نوں مُتحرک کرن لئی اوہناں دیاں سانجھیاں ایشیائی قدراں-قیمتاں اتے روایتی ادھیاتمکتا دی ورتوں کرن بارے لکچر دیندے ہوئے، ربندرناتھ ٹیگور نوں سن یت-سین ولوں کینٹن وچ سدا دتا گیا، جس نوں اسنے انکار کر دتا۔ چینی طالب علماں اتے بدھیجیویاں ولوں ٹیگور دا کافی ملیا جلیا استقبال کیتا گیا۔ اداہرن لئی، شنگھائی وچ اکّ پرمکھ بودھی ایسوسی ایشن نے کیہا کہ ستّ سو سالاں توں، اوہناں نے "بھارت توں سندیش دی اڈیک کیتی سی"، جدوں کہ دوسرے، زیادہ تر آدھونکتاوادی اتے کمیونسٹ، نے اس دے آدرشاں نوں پوری طرحاں ردّ کر دتا، ایہہ کہندے ہوئے کہ اوہ "درشن نہیں چاہندے، اسیں بھوتکواد چاہندے ہن" اتے "سیانپ نہیں، شکتی" چاہندے ہن۔

جواہر لال نہرو ۱۹۳۹ وچ سرکار دے اکّ اعزازی مہمان وجوں چین گئے سن۔ چیانگ کائی-شیک اتے اسدی بیوی سونگ میلنگ دوواں دی بہت زیادہ تعریف کردے ہوئے، نہرو نے چیانگ نوں "اکّ مہان چینی ہی نہیں، سگوں اکّ مہان ایشیائی اتے وشو ہستی... دنیا دے سبھ توں اچّ نیتاواں وچوں اکّ... اکّ سفل جرنیل کیہا"۔ اپنی پھیری دوران، چیانگ اتے نہرو نے اکّ رات اکّ بنکر سانجھا کیتا جدوں اگست دے اخیر وچ جاپانی بمباراں نے چونگکنگ 'تے حملہ کیتا، چیانگ نے اپنی ڈائری وچ نہرو دا اکّ مطابق اثر درج کیتا؛ چیانگ نے نہرو نوں اپنے جیل دے ویلے دوران اتے ۱۹۴۲ دی بھارت پھیری توں بعد وی مقررہ طور 'تے لکھیا سی۔

بھارت دی آزادی لئی چین دے حمایت دے بدلے جاپانی اتے مغربی سامراجواد دوواں دے خلاف بھارت دی مدد نوں انشک طور 'تے شامل کرن لئی، چیانگ نے ۱۹۴۲ وچ بریٹیش بھارت دا دورہ کیتا اتے نہرو، مہاتما گاندھی اتے محمد علی جناح نال ملاقات کیتی۔ چیانگ نے اپنی قوم نوں بھارتی لوکاں لئی اپنے آپ نوں گٹھجوڑ کرن لئی اکّ سنبھاوی تیجے آپشن وجوں پیش کرن دی وی کوشش کیتی۔ دوواں لوکاں وچکار آپسی دوستی اتے مستقبل دے تعاون دے وعدے دے باو جود، چیانگ نے دلیل دتی کہ، جدوں کہ گاندھی دا اہنسک خلاف بھارتی لوکاں لئی ضروری طور 'تے ایوگ نہیں سی، ایہہ عالمگیر حوالہ 'تے اکّ غیر-حقیقت پسند عالمی نظریہ سی۔ کلکتہ وچ اپنی میٹنگ وچ، جناح نے اکّ وکھرے راشٹر دا قیام دی لوڑ بارے چیانگ نوں مناؤن دی کوشش کیتی، جسنے برٹین نوں بھارت نوں جلدی توں جلدی چھڈن لئی دباء پایا سی۔ چیانگ نے جواب دتا کہ جیکر ۱۰ کروڑ مسلمان چین وچ دوجے بھائیچاریاں نال امن نال رہِ سکدے ہن، تاں وکھرے راشٹر دی اصل ضرورت نہیں سی۔ جناح دا مننا سی کہ چیانگ کائی-شیک وچ بھارتی سماج دی صحیح سمجھ دی گھاٹ سی اتے اوہ محسوس کردے سن کہ اوہ انگہلی کردے ہوئے نہرو اتے گاندھی دے پکھ وچ پکھپاتی سن۔ چیانگ نوں واضع طور 'تے یعقین سی کہ کوئی وی پرمکھ بھارتی لیڈر اسدی سرکار دی ارتھپورن مدد نہیں کر سکدا۔ اکّ اتشاہی قوم پرست ہون دے ناطے، جو چین دے اندرونی گڑبڑ والے سالاں وچ رہندا سی، اسنے محسوس کیتا کہ جناح "بے ایمان" سی اتے انگریزاں ولوں بھارت دے لوکاں نوں ونڈن لئی ورتیا جا رہا سی اتے، ایشیا وچ، اوہ اتے اسدی بیوی سونگ ملنگ دے وچکار تعاون نوں مندا سی۔ بھارتی مذہبی بھائیچاریاں لئی مشکل پر ممکن سی۔ اس دے نال ہی، اس نے گاندھی توں سچی نراشا وی محسوس کیتی، جس توں اس نوں شروع وچ بہت امیداں سن، اتے بعد وچ نوٹ کیتا کہ "اوہ صرف بھارت نوں جاندا اتے پیار کردا ہے، اتے ہور ستھاناں اتے لوکاں دی پرواہ نہیں کردا"۔ گاندھی نوں ایجیٹیشن بارے اپنے وچار بدلن وچ اسمرتھّ ہون دے باو جود، ایہہ دلیل دین توں بعد کہ اوہناں دے کجھ دشمن، جویں کہ جاپانی، اہنسا دے پرچار نوں ناممکن بنا دینگے، چیانگ نے اپنے آپ نوں اکّ بودھی ابھاریا، "روائتی بھارتی درشن" نوں ذمہ وار ٹھہرایا۔ پھر وی، چیانگ بھارتی آزادی تحریک نوں دوروں ہی حمایت کرن لئی اپنے آپ نوں پرعزم کردے رہے، زیادہتر کوٹپالیسی ولوں، سونگ میلنگ نے نہرو نوں مُتحرک کردے ہوئے لکھیا: "اسیں آزادی اتے آزادی پراپت کرن وچّ تہاڈی مدد کرن وچّ کجھ وی نہیں چھڈانگے۔ ساڈے دل تہاڈے ولّ کھچے گئے ہن۔ , اتے...تہاڈے اتے ساڈے وچکار پیار دا رشتہ ساڈی پھیری نال مضبوط ہویا ہے....جدوں تسیں نراش اتے تھکّ جاندے ہو...یاد رکھو کہ تسیں اپنے سنگھرش وچّ اکلے نہیں ہو، کیونکہ اسیں ہر سمیں تہاڈے نال ہاں۔"

حالانکہ اوہناں دیاں میٹنگاں اکّ مثبت نوٹ 'تے ختم ہوئیاں سن، گاندھی نے اپنے آشرم وچ سونگ ملنگ نوں "دھی" وجوں گود لین دی پیش کش کیتی۔ دوواں پاسیاں نوں بعد وچ کافی رکاوٹاں دا ساہمنا کرنا پیا۔ جدوں چیانگ نے لڑائی دوران ونسٹن چرچل نوں بھارت نوں آزادی دین لئی مناؤن لئی امریکی صدر پھرینکلن روزویلٹ دی مدد لین دی کوشش کیتی، تاں روزویلٹ نے تناء نوں سلجھاؤن دی امید وچ بھارت دے علاقہ نوں دو حصیاں وچ ونڈن دا سجھاء دتا، جس دا جواب سونگ نے دتا کہ اوہ اتے چیانگ دوواں نے محسوس کیتا کہ "بھارت چین وانگ اوبھاجت سی۔ گاندھی نے اس توں تھوڑی دیر بعد چیانگ نوں لکھیا، اپنے رخ نوں سپشٹ کرن دی کوشش کردے ہوئے: "مینوں تہانوں بھروسہ دواؤن دی ضرورت نہیں اے کہ، بھارت وچ نویں قدم دے لکھاری وجوں، میں جلدبازی وچ کوئی کاروائی نہیں کراں گا۔ " ۱۹۴۲ وچ، دکھن-مشرقی ایشیا وچ جاپانی وستار دے خلاف جدوجہد وچ، کؤمنتانگ دیاں فوجاں دی اکّ ڈویزن چینی فوج دے روپ وچ بھارت وچ داخل ہوئی۔ دوارکاناتھ کوٹنس اتے چار ہور بھارتی ڈاکٹر شاہی جاپانی فوج دے خلاف ڈاکٹری مدد حاصل کرن لئی لڑائی-گرست چین گئے سن۔

آزادی توں بعد

۱۵ اگست ۱۹۴۷ نوں بھارت نوں انگریزاں توں آزادی ملی۔ نویں آزاد بھارت نے چین نال کوٹاخلاقی تعلق قائم کیتے۔ ۱ اکتوبر ۱۹۴۹ نوں، چینی پیپلز لبریشن آرمی نے کؤمنتانگ (ستادھاری نیشنلسٹ پارٹی) نوں ہرایا اتے پیارسی دا قیام کردے ہوئے مینلینڈ چین اتے قبضہ کر لیا۔ چھیتی ہی بعد، بھارت ۲۶ جنوری ۱۹۵۰ نوں آئین لاگوُ ہون توں بعد اکّ سنگھی، لوکتنتری لوکراج بن گیا۔

۱۹۵۰-۶۰

بھارت چین دوساتانا ایسوسی ایشن دا قیام، ۱۶ مئی ۱۹۵۲

بھارت اتے اکّ نویں کمیونسٹ چین وچکار تعلق اکّ آشاوادی نوٹ 'تے شروع ہوئے۔ جواہر لال نہرو، بھارت دے پہلے وزیراعظم، اتے چینی وزیراعظم جھاؤ اینلائی نے پنچشیل (شانتیپورن سہِ-ہوند دے پنج اصول) دے اخلاقیات ولوں ریگولیٹ اکّ انترراشٹریوادی ودیش پالیسی دے اکّ نظریہ نوں واضع کیتا۔ حالانکہ، چینی ارادیاں نوں لے کے شروع توں ہی بھارتی پکھ وچ کافی سندیح سی۔ نہرو خود مأیوس ہو گیا سی جدوں ایہہ واضع ہو گیا سی کہ تبت وچ دوواں دیساں دے مقصداں دا ٹکراء اے، جو کہ روائتی طور 'تے اکّ بپھر زون وجوں کم کردا سی۔

چین تبت نوں اپنے علاقہ دا حصہ سمجھدا سی۔ چیانگ کائی-شیک دے ماتحت چین لوکراج دی پچھلی سرکار نے وی تبت نوں چینی علاقہ وجوں دعوہ کیتا سی۔ حالانکہ، اوہ دوبارہ کنٹرول کرن وچ اسمرتھّ سی۔ ماؤ نے تبت اتے بھارتی چنتا نوں پیارسی دے اندرونی معاملیاں وچ دخل اندازی دے روپ وچ دیکھیا۔ پیارسی نے تبت اتے مڑ کنٹرول جتایا اتے تبتی بدھ دھرم اتے جاگیرداری نوں ختم کرن لئی، جو کہ اسنے ۱۹۵۰ وچ ہتھیاراں دے زور نال کیتا سی۔

اکتوبر ۱۹۵۴ وچ، چین اتے بھارت نے تبت دے تعلق وچ اکّ سمجھوتے 'تے دستخط کیتے، جسدے تحت بھارت نے تبت نوں چین دے حصے وجوں مانتا دتی، چین نے پچھلے وپاری پربندھاں نوں جاری رکھن نوں قبول کیتا۔ آبزروراں نے نوٹ کیتا کہ سمجھوتے نے چین دا بہت پکھ کیتا۔

ماؤ جے تنگ اتے جواہر لال نہرو.

ایہہ مشہور خیال اے کہ ۱۹۵۰ دے دہاکے وچ چین دے نال بھارت دی کوٹپالیسی دا مکھ واک ہندی-چینی بھائی-بھائی سی، جسدا ہندی وچ مطلب اے، "بھارتی اتے چینی بھرا ہن"۔[۷۹] نہرو نے سبھیاچار اتے ساہت وچ چین اتے بھارت دے لوکاں وچکار ودھیرے سدھی گل بات شروع کرن دی کوشش کیتی۔ اس ویلے دے آس-پاس، بھارتی کلاکار (چترکار) بیہور راممنوہر سنہا، جس نے پہلاں بھارت دے مول آئین دے پنیاں نوں سجایا سی، نوں اکّ سدھا انتر-تہذیبی اتے انتر-رہتل پل قائم کرن لئی بھارت سرکار دی فیلوشپ 'تے ۱۹۵۷ وچ چین بھیجیا گیا سی۔ . مشہور بھارتی مفکر راہل سنکرتین اتے ڈپلومیٹ نٹور سنگھ وی اتھے سن، اتے سروپلی رادھاکرشنن نے پیارسی دا دورہ کیتا۔

۱۹۵۴ دے سمجھوتے 'تے دستخط کرن توں بعد، بھارت نے متأثر سرحداں نوں درساؤندے ہوئے نویں نقشے شائع کیتے۔ چین اتے بھارت وچکار دو وڈے علاقائی اختلاف موجود سن، جو کہ ۱۹۵۹ تک سست رہے۔ شمال مشرق وچ، بھارتی علاقہ وچ میکموہن لائن تک آسام ہمالیئن علاقہ شامل سی، جس نوں چین نے قانونی سیما وجوں مانتا نہیں دتی۔ مغربی سیکٹر وچ، بریٹیش راج توں وراثت وچ ملے بھارتی علاقہ وچ اکسائی چن پٹھار شامل سی، جس نوں چینی نقشیاں نے ۱۹۴۰ وچ چینی علاقہ وجوں دکھاؤنا شروع کیتا سی۔ جدوں بھارت نوں پتہ لگا کہ چین نے اس علاقہ وچوں اکّ سڑک بنائی اے، تاں سرحدی جھڑپاں اتے بھارتی خلاف ہور اکثر ہندے گئے۔ جنوری ۱۹۵۹ وچ، پیارسی دے پریمیئر جھاؤ اینلائی نے نہرو نوں اکّ پتر لکھیا، جس وچ کیہا گیا کہ چین وچ کسے وی سرکار نے میکموہن لائن نوں قانونی طور 'تے قبول نہیں کیتا، جس نوں ۱۹۱۴ دے شملہ کنوینشن نے بھارت اتے تبت درمیان سرحد دے مشرقی حصے وجوں متأثر کیتا سی۔

مارچ ۱۹۵۹ وچ، دلائی لاما، تبت دے روحانی اتے غیرمستقل مکھی، نے دھرم شالہ، ہماچل پردیش وچ پناہ دی منگ کیتی، جتھے اسنے تبتی سرکار-ان-غلامی دا قیام کیتا۔ ہزاراں تبتی پناہ گیر شمال مغربی بھارت وچ وس گئے۔ بھارت ولوں دلائیلاما نوں پناہ دین توں بعد بھارت اتے چین درمیان تعلق وگڑ گئے۔پیارسی نے بھارت 'تے تبت اتے پورے ہمالیئن علاقہ وچ وستارواد اتے سامراجواد دا الزام لگایا اے۔

۱۹۶۰-۷۰

بھارت دے ووادگرست سرحدی علاقے

سرحدی وواداں دے نتیجے وجوں ۲۰ اکتوبر ۱۹۶۲ نوں پیپلز ریپبلک آف چائنا اتے بھارت وچکار اکّ چھوٹا سرحدی لڑائی ہویا۔ سرحدی جھڑپ دے نتیجے وجوں بھارت دی سمچی ہار ہوئی کیونکہ پیارسی نے بھارتی بلاں نوں شمال مشرق وچ آسام دے میدانی علاقیاں دے ۴۸ کلومیٹر دے اندر دھکّ دتا۔ اس نے ۲۱ نومبر نوں اکپاسڑ جنگ بندی دی اعلان کرن توں پہلاں، لداخ دے اکسائی چن اتے ڈیمچوک کھیتراں وچ حکمت عملی نقطےآں 'تے وی قبضہ کر لیا۔ اس نے دعوہ کیتا کہ ایہہ اپنی ووادت کنٹرول لکیر توں ۲۰ کلومیٹر پچھے ہٹ گیا۔ بھارت اس داعوے نال اسہمت سی۔ چین اتے بھارت وچکار تعلق باقی ۱۹۶۰ اتے ۱۹۷۰ دے دہاکے دے شروع وچ وگڑ گئے، جدوں کہ چین-پاکستان تعلقاں وچ سدھار ہویا اتے چین-سوویت تعلق وگڑ گئے۔ چین نے بھارت نال ۱۹۶۵ دی لڑائی وچ پاکستان دی حمایت کیتا، اتے اپنی ہی سرحد 'تے فوجی کاروائی دی دھمکی دین والے "الٹی میٹم" جاری کیتے۔ دھمکیاں نے مغربی طاقتاں نال پاکستان دے تعلقاں نوں نقصان پہنچایا۔ ۱۹۶۷ دے اخیر وچ، سکم وچ، ناتھو لا اتے چو لا جھڑپاں وجوں جانے جاندے، اوہناں دی لڑائی والی سرحد 'تے بھارتی اتے چینی فوجاں وچکار دو ہور جدوجہد ہوئے۔ دوواں دھراں دا بھاری جانی نقصان ہویا، پر بھارت بہتر حالت وچ آیا۔ ۱۹۶۷ اتے ۱۹۷۱ دے وچکار، بھارت ولوں دعوہ کیتے گئے اکسائی چن علاقہ وچ اکّ سڑک بنائی گئی، جو چین دے شنجیانگ ائگر آٹونومس علاقہ نوں پاکستان نال جوڑدی سی۔

چین نے بھارت دے خلاف اکّ سرگرم پرچار مہم جاری رکھی اتے اسنتشٹ گروہاں، خاص کرکے شمال مشرقی بھارت وچ قبیلیاں نوں وچاردھاری، مالی اتے ہور مدد حاصل کیتی۔ چین نے بھارت 'تے تبت وچ کھمپا باغیاں دی مدد کرن دا الزام لایا۔ سری لنکا نے بھارتی علاقہ توں چینی فوجاں دی واپسی لئی مکھ وارتاکار دی کردار نبھائی۔ دوویں دیس کولمبو دے تجویز 'تے سہمت ہوئے۔

۱۹۷۰-۸۰

اگست ۱۹۷۱ وچ، بھارت نے سوویت یونین نال امن، دوستی اتے تعاون دا معاہدہ 'تے دستخط کیتے۔ چین نے بھارت نال دسمبر ۱۹۷۱ دی لڑائی وچ پاکستان دا ساتھ دتا۔

بھارتی وزیراعظم اندرا گاندھی دی کانگرس پارٹی ۱۹۷۷ دیاں چوناں مورارجی دیسائی دی جنتا پارٹی توں ہار جان توں بعد بھارت اتے چین نے تعلقاں نوں عام لئی نویں سرے توں یتن کیتے۔ ۱۹۷۸ وچ، بھارت دے ودیش وزیر اٹل بہاری واجپائی نے بیجنگ دا اکّ تریخی دورہ کیتا۔ چین نے کشمیر بارے اپنے پاکستان پکھی سٹینڈ نوں سودھیا اتے چپّ رہن لئی تیار دکھائی دتا سکم نوں بھارت وچ شامل کرن اتے بھوٹان نال اس دے خاص صلاح کار تعلقاں بارے وی سارتھک گل بات ہوئی۔ پیارسی دے لیڈر تعلقاں نوں وسیع کرن لئی پہلے قدم وجوں سیما مدعے 'تے چرچہ کرن لئی سہمت ہوئے۔ دوویں دیساں نے اکّ دوجے دیاں نیوز ایجنسیاں دی میزبانی کیتی، اتے تبت وچ کیلاش پربت اتے مانسروور جھیل سالانہ تیرتھ یاتراواں لئی کھوہلیا گیا۔

۱۹۸۰-۹۰

۱۹۸۱ وچ، پیپلز ریپبلک آف چائنا دے ودیش وزیر ہوانگ ہوا نے نویں دلی دا اکّ تریخی دورہ کیتا۔ پیارسی پریمیئر جھاؤ جیانگ نے اکو ویلے پاکستان، نیپال اتے بنگلہ دیس دا دورہ کیتا۔

۱۹۸۰ وچ، بھارتی وزیراعظم اندرا گاندھی نے اصل کنٹرول لکیر دے آلے دوآلے بلاں دی تعیناتی نوں اپگریڈ کرن دی اکّ سکیم نوں پروانگی دتی۔ بھارت نے ووادت کھیتراں وچ بنیادی ڈھانچہ ترقی وی کیتا۔ ۱۹۸۴ وچ، بھارتی فوجیاں دے دستے اروناچل پردیش وچ سمڈورونگ چو گھاٹی وچ سرگرمی نال گشت کرن لگے۔ ۱۹۸۶ دیاں سردیاں وچ، چینیاں نے بھارتی ٹیم دے پہنچن توں پہلاں سمڈورونگ چو وچ اپنیاں فوجاں تعینات کر دتیاں اتے وانڈنگ وکھے اکّ ہیلیپیڈ بنایا۔ چینی قبضے توں حیران ہو کے، بھارت دے اوس ویلے دے فوج مکھی، جنرل کے. سندرجی نے اس علاقہ وچ اکّ برگیڈ نوں ایئرلپھٹ کیتا۔ چینی فوجاں گھاٹی وچ ہور اگے نہیں ودھ سکیاں اتے گھاٹی توں دور جان لئی مجبور ہو گئیاں۔ ۱۹۸۷ تک، بیجنگ دی پرتیکریا ۱۹۶۲ دے سمان سی اتے اسنے کئی مغربی ڈپلومیٹاں نوں لڑائی دی بھوکھبانی کرن لئی راغب کیتا۔ حالانکہ، بھارتی ودیش وزیر عین.ڈی. تواری اتے وزیراعظم راجیو گاندھی نے آپسی ڈی-ایسکیلیشن لئی گل بات کرن لئی بیجنگ دا سفر کیتا۔

بھارت اتے پیارسی نے دسمبر ۱۹۸۱ اتے نومبر ۱۹۸۷ درمیان سرحدی وارتا دے اٹھ دور منعقد کیتے۔ ۱۹۸۵ وچ، چین نے اپنے "پیکیج پرستاو" دیاں صحیح شرطاں نوں متأثر کیتے بناں جاں اصل کنٹرول لکیر کتھے اے، نوں متأثر کیتے بناں آپسی رعایتاں 'تے زور دتا۔ ۱۹۸۶ اتے ۱۹۸۷ وچ، سمڈورنگ چو گھاٹی وچ فوجی قبضے دے دوناں دیساں دے وچکار الزاماں دے آدان-حاصل دے مدنظر، گل بات کجھ وی حاصل نہیں کر سکی۔ چین ولوں ۱۹۸۶ وچ علاقہ وچ اکّ فوجی چوکی اتے ہیلیکاپٹر پیڈ دا اساری اتے فروری ۱۹۸۷ وچ بھارت ولوں اروناچل پردیش (پہلاں شمال مشرقی سرحدی ایجنسی) نوں راج دا درجہ دین کارن دوواں دھراں نوں اس علاقہ وچ فوجی تعینات کرنے پئے۔ پیارسی نے چیتاونی دتی اے کہ جے ایہہ چینی علاقہ 'تے "نکلنا" بند نہیں کردا تاں اوہ "بھارت نوں سبق سکھائیگا"۔ ۱۹۸۷ دیاں گرمیاں تک، حالانکہ، دوویں دھراں جدوجہد توں پچھے ہٹ گئیاں سن اتے فوجی جھڑپاں ہون توں انکار کر دتا سی۔

دسمبر ۱۹۸۸ وچ راجیو گاندھی دی چین پھیری ولوں تعلقاں وچ گرم جوشی دے رجھان نوں سچارو بنایا گیا سی۔ دوواں دھراں نے اکّ سانجھا بیان جاری کیتا جس وچ پنچشیل دے بنیاد 'تے دوستانہ تعلقاں نوں بحال کرن دی لوڑ 'تے زور دتا گیا۔ بھارت اتے چین پیپلز ریپبلک آف چین سرحدی اختلاف دے "اکّ آپسی سویکاریوگ حلّ دی منگ کردے ہوئے اکّ نرپکھّ اتے واجب حلّ" حاصل کرن لئی سہمت ہوئے۔ بیان وچ بھارت وچ تبتی وکھوادیاں دے تحریک بارے چین دی چنتا وی ظاہر کیتی گئی اتے دہرایا گیا کہ پرواسی تبتیاں ولوں چین مخالف سیاسی سرگرمیاں نوں برداشت نہیں کیتا جاوے گا۔ راجیو گاندھی نے سائنس اتے تکنالوجی تعاون، سدھے ہوائی رابطہ قائم کرن اتے تہذیبی عدان-حاصل 'تے دولے سمجھوتیاں 'تے دستخط کیتے۔ دوویں دھراں ودیش منتریاں وچکار سالانہ کوٹاخلاقی صلاح-مشورے کرن، معاشی اتے سائنسی تعاون 'تے اکّ متحدہ کمیٹی دا تشکیل کرن اتے سرحد دے مدعے 'تے اکّ متحدہ کم گروہ بناؤن لئی وی سہمت ہوئے۔ بعد والے گروہ دی اگوائی بھارتی ودیش سیکٹری اتے چینی اپ ودیش وزیر ولوں کیتی جانی سی۔

۱۹۹۰-۲۰۰۰

دسمبر ۱۹۹۱ وچ پیارسی پریمیئر لی پینگ دی بھارت پھیری اتے مئی ۱۹۹۲ وچ بھارتی صدر آر. وینکٹارمن دی چین پھیری نال سکھر-پدھری گل بات جاری رہی۔ دسمبر ۱۹۸۸ توں جون ۱۹۹۳ درمیان سرحدی مدعے 'تے بھارتی-چینی متحدہ کم گروہ دی گل بات دے چھ دور ہوئے۔ آپسی فوجاں دی کٹمالی، مقامی فوجی کمانڈراں دیاں مقررہ میٹنگاں اتے اگاؤں اطلاع راہیں سرحد 'تے تناء نوں گھٹاؤن لئی وی پرگتی کیتی گئی۔ فوجی عوامل بارے جولائی ۱۹۹۲ وچ، شرد پوار نے بیجنگ دا دورہ کیتا، اجیہا کرن والے پہلے بھارتی رکھیا وزیر سن۔ دسمبر ۱۹۹۲ وچ بمبئی (ممبئی) اتے شنگھائی وچ کونسلیٹ دوبارہ کھولھے گئے۔

جنوری ۱۹۹۴ وچ، بیجنگ نے اعلان کیتی کہ اوہ نہ صرف کشمیر 'تے گل بات نال حل دی حمایت کردا اے، سگوں اس علاقہ لئی کسے وی طرحاں دی آزادی دا وی خلاف کردا اے۔ فروری وچ نویں دلی وچ گل بات کیتی گئی سی جسدا مقصد قائم "وشواس-نرمان اپاواں" دی تأئید کرنا، "اصل نینترن ریکھا" دے سپشٹیکرن، لائن دے نال ہتھیاربند بلاں دی کمی، اتے آگامی فوجی عوامل بارے مشرق جانکاری بارے چرچہ کرنا سی۔ چین ولوں سرحدی مدعے دے حل دی امید دہرائی گئی۔

۱۹۹۸ وچ بھارت دے ایٹمی پریکھن توں بعد چین-بھارت تعلقاں وچ نگھار آ گیا سی۔ ۱۹۹۸ وچ، چین بھارت دے ایٹمی پریکھناں اتے ایٹمی کلبّ وچ داخلے دے سبھ توں مضبوط قومانتری نقاداں وچوں اکّ سی۔ ۱۹۹۹ دے کارگل لڑائی دوران، چین نے پاکستان دی حمایت کیتا، پر پاکستان نوں اپنیاں فوجاں واپس لین دی صلاح وی دتی۔

۲۰۰۰-۲۰۱۰

چین لئی اکّ وڈی نموشی وچ، ۱۷ویں کرماپا، ارگیین ٹرنلے دورجے، جسنوں چین ولوں اعلان کیتا گیا سی، نے تبت توں سکم وچ رمٹیک مٹھّ تک ناٹکی ڈھنگ نال بھجیا۔ چینی اہلکار اس مدعے 'تے دچتی وچ سن کیونکہ اس مدعے 'تے بھارت دے کسے وی خلاف دا مطلب سکم دے بھارت دے حکمرانی 'تے واضع حمایت ہووےگا، جس نوں چینیاں نے اجے تک مانتا نہیں دتی سی۔ ۲۰۰۳ وچ، چین نے سرکاری طور 'تے سکم 'تے بھارتی خود مختاری نوں مانتا دتی کیونکہ دوویں دیس اپنے سرحدی وواداں نوں سلجھاؤن ول ودھے۔

۲۰۰۴ وچ، دوواں دیساں نے سکم وچ ناتھو لا اتے جیلیپلا لانگھے کھولن دا تجویز رکھیا۔ ۲۰۰۴ چین-بھارت دولے وپار وچ اکّ میل پتھر سی، جسنے پہلی وار ۱۰ بلیئن ڈالر دے انکڑے نوں پار کیتا۔ اپریل ۲۰۰۵ وچ، چینی وزیراعظم وین جیاباؤ نے اچّ تکنیکی صنعتاں وچ چین-بھارتی تعاون نوں ودھاؤن لئی بنگلور دا دورہ کیتا۔ وین نے کیہا کہ ۲۱ویں صدی "آئیٹی ادیوگ دی ایشیائی صدی" ہوویگی۔ متحدہ راشٹر سرکھیا کونسل وچ بھارت دی مستقل سیٹ حاصل کرن دے مدعے دے تعلق وچ، وین جیاباؤ شروع وچ اس وچار دی حمایت کردے نظر آئے، پر اوہ اکّ نرپکھّ حالت وچ پرت آئے سن۔

توانائی نال جڑے مدعیاں دی اہمیت ودھ گئی اے۔ معاشی ترقی نوں حمایت دین لئی دوواں دیساں وچ توانائی دی منگ ودھ رہی اے۔ دوواں دیساں نے ۲۰۰۶ وچ اوئینجیسی ودیش لمٹڈ (اوویئیل) اتے چائنا نیشنل پیٹرولیئم کارپوریشن (سیئینپیسی) ولوں وعدہ کرن والے پروجیکٹاں لئی متحدہ بولی لگاؤن دی سوچ کرن لئی اکّ سمجھوتے 'تے دستخط کیتے سن۔

۲۰۰۶ وچ، چین اتے بھارت نے وپار لئی ناتھلا پاس نوں مڑ کھوہلیا؛ ناتھلا نوں ۲۰۰۶ توں پہلاں ۴۴ سالاں لئی بند کر دتا گیا سی۔ سرحدی وپار دے مڑ کھلھن نال علاقہ دی معاشی الگّ-تھلگتا نوں گھٹ کرن وچ مدد ملدی اے۔ نومبر ۲۰۰۶ وچ، شمال مشرقی بھارتی راج اروناچل پردیش دے داعوے نوں لے کے چین اتے بھارت وچ زبانی جھگڑا ہویا سی۔ بھارت نے دعوہ کیتا کہ چین کشمیر وچ اس دے ۳۸٬۰۰۰ مربع کلومیٹر علاقہ اتے قبضہ کر رہا اے، جدوں کہ چین نے پورے اروناچل پردیش نوں اپنا ہون دا دعوہ کیتا اے۔

جنوری ۲۰۰۸ وچ، وزیراعظم من موہن سنگھ نے وپار، ونج، رکھیا، فوج اتے ہور کئی مدعیاں 'تے چرچہ کرن لئی چین دا دورہ کیتا۔ اکتوبر ۲۰۰۹ وچ، ایشیئن ترقی بینک نے رسمی طور 'تے اروناچل پردیش نوں بھارت دے حصے وجوں قبول کیتا اتے اتھے اکّ ترقی پروجیکٹ لئی بھارت نوں قرضہ منظور کیتا۔

۲۰۱۰-۲۰۲۰

چینی وزیراعظم وین جیاباؤ نے وزیراعظم من موہن سنگھ دے سدے 'تے ۱۵ توں ۱۷ دسمبر ۲۰۱۰ تک بھارت دا سرکاری دورہ کیتا۔ اس دے نال ۴۰۰ چینی کاروباری آگوُ سن، جو بھارتی کمپنیاں نال وپاری سودیاں 'تے دستخط کرنا چاہندے سن۔ اس پھیری دوران، پریمیئر وین جیاباؤ نے کیہا کہ "بھارت اتے چین پراچین سبھیتاواں والے دو بہت آبادی والے دیش ہن، دوواں دیشاں وچکار دوستی دا اتہاس ہے، جو کہ ۲٬۰۰۰ سال پرانا ہے"۔

اپریل ۲۰۱۱ وچ، سانیا، ہینان، چین وچ برکس کانفرنس دوران، دوویں دیس رکھیا تعاون نوں بحال کرن لئی سہمت ہوئے اتے چین نے اشارہ دتا سی کہ اوہ جموں اتے کشمیر دے نواسیاں نوں سٹیپل ویزا دین دی اپنی پالیسی نوں الٹا سکدا اے۔ ایہہ مشق بعد وچ بند کر دتا گیا سی،اتے نتیجے وجوں، دوواں دیساں وچکار رکھیا تعلق مڑ شروع ہو گئے سن اتے متحدہ فوجی عوامل دی امید کیتی گئی سی۔

نویں دلی وچ مارچ ۲۰۱۲ دے برکس کانفرنس وچ، سیسیپی دے جنرل سیکٹری اتے چینی صدر ہو جنتاؤ نے بھارتی وزیراعظم من موہن سنگھ نوں کیہا کہ "چین-بھارت دوستی نوں وکست کرنا، رننیتک سہیوگ نوں ڈونگھا کرنا اتے سانجھے وکاس دی کوشش کرنا چین دی اٹلّ نیتی ہے"۔ ہور موضوعاں 'تے چرچہ کیتی گئی، جس وچ سرحدی اختلاف دیاں سمسیاواں اتے اکّ ایکیکرت برکس مرکزی بینک شامل ہن۔ اپریل ۲۰۱۲ وچ، بیجنگ تک ایٹمی ہتھیار لجان دے اہل اکّ اگنی-V مزائیل دے بھارت دے پریکھن دے جواب وچ، پیارسی نے دوہاں دیساں نوں "سہیوگ دی سخت کمائی دی گتی دی قدر" کرن لئی کیہا۔

۲۰۱۳ وچ بھارت دے ودیش وزیر سلمان خورشید دی چین سفر توں کجھ دن پہلاں کیہا کہ دوواں دیساں دے سانجھے ہتّ ہن کہ سرحدی مدعے نوں نہ ودھایا جاوے اتے نہ ہی تعلقاں وچ لمبے ویلے دی ترقی نوں نشٹ کیتا جاوے۔ چینی ووادت چمار سیکٹر وچ، دکھن وچ ۲۵۰ کلومیٹر دور کئی "لو-ان بنکراں" نوں ڈھاہن لئی اکّ بھارتی سمجھوتے دے بدلے وچ اپنیاں فوجاں نوں واپس لین لئی سہمت ہوئے۔ چینی وزیراعظم لی کیکیانگ نے ۱۸ مئی ۲۰۱۳ نوں بھارت دا اپنا پہلا غیرملکی دورہ کیتا۔ بھارت دے صدر پرنب مکھرجی دی نومبر ۲۰۱۳ دے اخیر وچ اروناچل پردیش دی پھیری اتے اپنے بھاشن وچ ایہہ ذکر کرنا کہ ایہہ علاقہ "بھارت دا اکّ اٹٹّ اتے مہتوپورن حصہ" سی، جستے چین نے جوابی بیان دتے۔

برکس دے لیڈر ۲۰۱۹ دے G20 کانفرنس دوران

شی جنپنگ ۲۰۱۴ وچ نرندر مودی دے بھارت دے وزیراعظم وجوں عہدہ سنبھالن توں بعد نویں دلی آؤن والے چوٹی دے عالمی لیڈراں وچوں اکّ سن۔ ستمبر ۲۰۱۴ وچ، پیپلز لبریشن آرمی دیاں ٹکڑیاں کتھت طور 'تے چمار سیکٹر وچ اصل کنٹرول لکیر دے اندر دو کلومیٹر اندر داخل ہو جان کارن رشتے نے اکّ ڈنکا لیا۔ اگلے مہینے، وی.کے. سنگھ نے کیہا کہ چین اتے بھارت، پاکستان توں پیدا ہون والے اتواد دے خطرے 'تے سمجھوتے 'تے آئے ہن۔ ووادت کشمیر علاقہ 'تے پاکستان دے نال چین-پاکستان معاشی گلیارا، چین ولوں وپاری مارگاں، چین-پاکستان معاشی گلیارے دے اساری کارن وگھن پھر توں ودھ گیا اے۔ ۱۶ جون ۲۰۱۷ نوں، اساری واہناں اتے سڑک بناؤن والے سازوسامان دے نال چینی فوجاں نے ڈوکلام وچ دکھن ول اکّ موجودہ سڑک نوں ودھاؤنا شروع کیتا، اکّ اجیہا علاقہ جس 'تے چین اتے بھارت دے شراکت دار بھوٹان دوواں ولوں دعوہ کیتا جاندا اے۔ ۱۸ جون ۲۰۱۷ نوں، لگبھگ ۲۷۰ بھارتی فوجی، ہتھیاراں اتے دو بلڈوزراں نال، چینی فوجیاں نوں سڑک بناؤن توں روکن لئی ڈوکلام وچ داخل ہوئے۔ ہور الزاماں وچ، چین نے بھارت 'تے اپنے علاقہ وچ غیر قانونی گھسپیٹھ کرن دا الزام لگایا-جس نوں ایہہ آپسی رضا مندی والی چین-بھارت سیما، اتے اسدی علاقائی خود مختاری اتے متحدہ

چینی اتے بھارتی صدر اتے ودیش وزیر کیلاش مانسروور سفر دے سمجھوتے تے رضا مندی ویلے

راشٹر چارٹر دی النگھنا کردا اے۔ بھارت نے چین 'تے ٹرائی-جنکشن سیما نقطےآں دے تعلق وچ ۲۰۱۲ وچ ہوئی سمجھوتہ دی النگھنا کرکے اتے "سرکھیا چنتاواں" پیدا کرن لئی چین 'تے یتھا-حالت نوں بدلن دا الزام لگایا، جس نوں حکمت عملی سلیگڑی کوریڈور نال مکمل طور 'تے اسدیاں چنتاواں وجوں سمجھیا گیا سی۔ بھارتی میڈیا نے رپورٹ دتی کہ ۲۸ جون نوں بھوٹان نے اکّ ڈیمارچ جاری کرکے منگ کیتی کہ چین ڈوکلام وچ سڑک بناؤنا بند کرے اتے علاقہ چھڈّ دیوے۔ اس ویلے بھارت دی ودیش وزیر، سشما آزادی، نے زور دے کے کیہا کہ جیکر چین نے چین-بھارت اتے بھوٹان وچکار ٹرائی-جنکشن پوآئنٹ دی حالت نوں اکپاسڑ طور 'تے بدلیا، تاں راشٹر بھارت دی سرکھیا لئی چیلنج بن جاوے گا۔ ۲ اگست ۲۰۱۷ نوں، چین دے ودیش معاملیاں دے وزارت نے اکّ دستاویز شائع کیتا جس وچ دعوہ کیتا گیا سی کہ بھارتی سرحدی بلاں نے چین اتے بھارت درمیان غیر قانونی طور 'تے سرحد پار کیتی سی اتے اس معاملے 'تے چین دی حالت دا ویروا دتا سی۔ دستاویز وچ کیہا گیا اے کہ چین نے "چین دی سدبھاونا دے پورے پرتیبمب وچّ" اکّ سڑک بناؤن دی اپنی سکیم بارے بھارت نوں پہلاں ہی سوچت کیتا سی۔بھارتی ودیش وزارت نے اس معاملے 'تے اپنی پچھلی پریس رلیز دا حوالہ دے کے اسدا خلاف کیتا۔ ۲۸ اگست ۲۰۱۷ نوں، چین اتے بھارت سرحدی کھڑمالیات نوں ختم کرن لئی اکّ رضا مندی 'تے پہنچ گئے۔

مئی ۲۰۱۸ وچ، دوویں دیس افغانستان وچ صحت، سکھیا اتے غذا سرکھیا دے کھیتراں وچ اپنے ترقی پروگراماں دا تالمیل کرن لئی سہمت ہوئے۔ ۲۰۱۹ وچ، بھارت نے دہرایا کہ اوہ چین دے بیلٹ اینڈ روڈ انیشیئےٹو وچ شامل نہیں ہووےگا، ایہہ کہندیاں کہ اوہ اکّ اجیہے پروجیکٹ نوں قبول نہیں کر سکدا جو اسدی علاقائی اکھنڈتا بارے چنتاواں نوں نظر انداز کردا اے۔ ۱۱ اکتوبر ۲۰۱۹ نوں، صدر شی جنپنگ نے بھارت اتے چین درمیان دوجی غیر رسمی میٹنگ لئی مہابلیپرم، تاملناڈو، بھارت وکھے وزیراعظم نرندر مودی نال ملاقات کیتی۔ مودی اتے شی جنپنگ ۲۰۱۴ توں ۲۰۱۹ درمیان ۱۸ وار ملے۔ چین نے COVID-۱۹ مہانماری دے جواب وچ بھارت نوں عوامی صحت اتے معاشی مدد دی پیش کش کیتی، حالانکہ بھارت نے متحدہ راج دی بینتی دے مطابق انکار کر دتا۔

۲۰۲۰-ہن

۱۰ مئی ۲۰۲۰ نوں، سکم دے ناتھو لا وچ چینی اتے بھارتی فوجاں وچ جھڑپ ہوئی، جس وچ ۱۱ فوجی زخمی ہو گئے۔ سکم وچ جھڑپاں توں بعد، لداخ وچ کئی تھاواں 'تے فوجاں دے تشکیل دے نال دوواں دیساں وچکار تناء ودھ گیا۔ ۱۵/۱۶ جون دی رات نوں ۲۰ بھارتی فوجی اتے انجان گنتی وچ چینی سپاہی مارے گئے سن۔موتاں توں بعد، وزیراعظم مودی نے اس حادثہ بارے راشٹر نوں سنبودھت کردے ہوئے کیہا کہ "ساڈے سینکاں دوارا دتی گئی قربانی وارتھ نہیں جاوے گی"، جدکہ بھارتی ودیش وزیر نے چینی ودیش وزیر نوں کیہا کہ گلوان وچ چینی کاروائیاں "سوچی سمجھی سازش سی۔"۱۵ جون ۲۰۲۰ نوں گلوان جھڑپ توں بعد، چینی سمان دا بائیکاٹ کرن لئی بھارت بھر وچ نویں سرے توں کالاں کیتیاں گئیاں سن۔ حالانکہ، بہت سارے بھارتی سرکاری اہلکاراں نے کیہا کہ سرحدی تناء دا وپار 'تے بہت گھٹ اثر پویگا۔

۲۹ جون ۲۰۲۰ نوں، بھارت سرکار نے دوواں دیساں وچکار ودھدے تناء اتے ودھدے کوٹاخلاقی اختلاف دے جواب وچ ۵۹ مکمل طور 'تے ورتے جان والے چینی موبائیل فون اتے ڈیسکٹوپ ایپلیکیشناں 'تے پابندی لگا دتی۔ ۱۹ اگست نوں، ٹائیمز آف انڈیا نے رپورٹ دتی کہ بھارت دے ودیش وزارت نوں دسیا گیا اے کہ چینی کاروباریاں، اکادمک، صنعت ماہراں اتے وکالت گروہاں لئی ویزا لئی پہلاں سرکھیا منظوری دی لوڑ ہوویگی۔ ۱۹ ستمبر نوں، بھارت پولیس نے چینی خفیہ ایجنسی نوں حساس جانکاری دین لئی اکّ پھریلانس صحافی نوں گرفتار کیتا۔

۲۷ اکتوبر ۲۰۲۰ نوں، متحدہ راج اتے بھارت نے علاقہ وچ چین دی ودھ رہی فوجی طاقت دا مقابلہ کرن لئی، ودھیرے جانکاری-سانجھاکرن اتے ہور رکھیا تعاون نوں اہل بناؤن لئی، بنیادی وٹاندرا اتے تعاون سمجھوتے 'تے دستخط کیتے۔

نینسی پیلوسی دی ۲۰۲۲ دی تائیوان پھیری توں بعد، بھارت دے ودیش وزارت نے جواب دتا، "کئی ہور دیشاں دی طرحاں، بھارت وی حال ہی دے گھٹناکرم توں چنتت ہے۔ اسیں سنجم دی ورتوں کرن، ستھتی نوں بدلن لئی اکپاسڑ کاروائیاں توں بچن دی اپیل کردے ہاں۔" ستمبر ۲۰۲۲ وچ، بھارت اتے چین نے اصل کنٹرول لکیر دے نال اکّ پوآئنٹ توں فوجیاں نوں واپس کھچّ لیا۔ ڈپلومیٹ نے رپورٹ دتی اے کہ دیساں وچکار سرحد دے آلے دوآلے سدھارنتا ناممکن جاپدی اے اتے ہو سکدا اے کہ ہور وگاڑ نہ ہووے۔

تریپکھی تعلق

نیپال

چین اتے بھارت درمیان ودھے تناء دے ویلے، نیپال نے ساودھانی والا رخ اپنایا اے۔ نیپال دے مستقل نمائندہ نے کیہا، "اسیں چین-بھارت سرحدی وواد دے گناں 'تے فیصلہ نہیں دینا چاہندے۔ دوواں لئی دوستانہ دیش ہون دے ناطے..."۔ تلسی گری، اس ویلے دے نیپال دے ودیش وزیر، نے کیہا، "بھارت نال نیپال دے سبندھ نزدیکی رہنگے پھر وی، نیپال دی چین نال ۶۰۰ میل دی سیما ہے، چین ہن اکّ مہان شکتی وجوں ابھریا ہے اتے ساڈے نال دوستانہ سبندھ ہن۔ گوانڈھی (چین) دیش دی ودیش نیتی دا قدرتی ادیش ہونا چاہیدا ہے۔" تبت دے آزاد ہون دے ویلے دوران، نیپال نے اکّ اہم بپھر راج وجوں کردار نبھائی اتے کھیتراں دے وچکار اثر لئی مرکزی سی۔

چین-نیپال-بھارتل معاشی گلیارا (CNIEC) اپریل ۲۰۱۸ وچ چین ولوں پیش کیتا گیا سی۔ ایہہ بھارت وچ چین-نیپال ٹرانس-ہمالیئن بہو-آیامی کنیکٹیوٹی نیٹورک 'تے رضا مندی دا وستار اے۔ جدوں کہ چین اتے نیپال نے CNIEC متعلق مطابق پرتیکریاواں دکھائیاں ہن۔ بھارت دی اداسینتا CNIEC دے BRI دا اکّ حصہ ہون، نیپال اتے چین دے ودھدے اثر، اتے "نیپال دے ٹرانزٹ پوائنٹاں اتے بھارت دی ایکادھکار اتے بھارت اتے اپنی نربھرتا نوں ختم کرن دی نیپال دی کوشش" دے انت توں پیدا ہوئی اے۔

امریکہ

بھارتی کانگرس پارٹی دے کھبے-پکھی کوٹاخلاقی جھکاء دے الٹ، بھاجپا انتظامیہ نے متحدہ راج امریکہ نال اپنی حکمت عملی بھائیوالی نوں مضبوط کیتا اے۔ چین نوں اپنے گانڈھیاں نال اپنے اثر لئی متحدہ چنوتیاں دا ساہمنا کرنا پے رہا اے، اتے کیونکہ ایہہ بھارت اتے متحدہ راج امریکہ دے تعاون توں ودھ رہے خطرے نوں دیکھدا اے، اس نے اپنے مخالفاں نوں ونڈن اتے جتن لئی دوواں دیساں وچکار اختلاف نوں ودھا-چڑھا کے پیش کیتا اے۔

بھارت نے مستطیل(QUAD) سرکھیا وارتالاپ، دی مڑ شروعات وچ حصہ لیا اتے متحدہ راج، جاپان، اتے آسٹریلیا نال فوجی، کوٹاخلاقی اتے معاشی تعاون نوں مضبوط کیتا اے۔ حال ہی وچ، جون ۲۰۲۰ وچ گلوان گھاٹی وچ چینی ولوں شروع کیتی گھاتک جھڑپ توں بعد، ۲۰۱۷ دے ڈوکلام رکاوٹ توں پہلاں، امریکہ-بیسڈ تھنک ٹینک، غیرملکی تعلقاں لئی مرکز، نے دسیا کہ QUAD سرگرمی وچ اکّ اہم رینپ-اپپ سی۔ گروہ دسدا اے کہ شاعرں، ۲۰۲۰ توں، گروہ نے علاقائی تعاون توں پرے دیکھیا اے اتے چینی علاقائی ووہار دی جانچ کرن 'تے دھیان مرتکز کیتا اے، چار پانی فوجاں نے نومبر ۲۰۲۰ وچ اکّ دہاکے توں ودھ ویلے وچ اپنا پہلا متحدہ مشق کیتا سی۔ ایہہ خاص طور 'تے بھارت ولوں سرحدی جھڑپاں دے جواب وچ شروع کیتا گیا سی۔

انڈو پیسیفک

پاکستان، اتے سبھ توں اہم، میانمار، بھارت توں علاوہ، ہند مہاساگر وچ سنبھاوی زمینی رستے ہن۔ پین کیو، کمیونیکیشن دے اپ وزیر، نے ۱۹۸۵ وچ لکھیا سی کہ چین نوں اپنے لینڈلاک صوبےآں لئی اکّ آؤٹلیٹ لبھن دی لوڑ ہوویگی۔ اس ویلے، اسنے میانمار راہیں ہند مہاساگر دے رستے سجھائے۔

بھو-سیاسی سہیوگیاں نال رشتیاں نوں مضبوط کرن دی اسے ناڑی وچ، بھارت نے وی اپنی لکّ ایسٹ پالیسی نوں مضبوط کیتا اے، اس نوں مودی انتظامیہ ماتحت ایکٹ ایسٹ پالیسی وچ بدل دتا اے۔ ریبرانڈڈ ایکٹ ایسٹ پالسی وچ بنیادی ڈھانچہ پروجیکٹاں، جویں کہ اگرتلا-اکھوراا ریل پروجیکٹ اتے ایشیئن ٹرائیلیٹرل ہائیویء 'تے زیادہ دھیان دتا گیا اے۔ اجیہے بھو-سیاسی رابطہ اپاواں نے چینی دبدبے نوں روکن لئی فلپائن، ملیشیا اتے ویئتنام نال بھارت دے گٹھجوڑ وچ سدھار کیتا اے۔

فوجی تعلق

فوجی مشق

چین اتے بھارت نے 'ایکسرسائیز ہینڈ-ان-ہینڈ' نامک اکّ متحدہ فوجی مشق کیتا۔ مشق ۲۰۰۷ وچ شروع ہویا سی، جسدا دوجا ایڈیشن ۲۰۰۸ وچ ہویا سی۔ ہینڈ-ان-ہینڈ دا تیجا، پنجواں اتے ستواں ایڈیشن ترتیب وار ۲۰۱۳, ۲۰۱۵ اتے ۲۰۱۸ وچ چین وچ منعقد کیتا گیا سی، جدوں کہ چوتھا اتے چھیواں ایڈیشن بھارت وچ ۲۰۱۴ اتے ۲۰۱۶ وچ منعقد کیتا گیا سی۔ اٹھواں ایڈیشن بھارت وچ ۲۰۱۹ وچ منعقد کیتا گیا سی۔حالانکہ پچھلے کجھ سالاں توں بھارت اتے چین درمیان دولے فوجی مشق بند ہو گئے ہن، بھارت اجے وی بہو-پکھی ہتھیاربند بل عوامل لئی روس دے سدے نوں قبول کر رہا اے، جو چینی فوجیاں دی میزبانی وی کردے ہن۔

پانی دی ونڈ اتے پن-سیاست

تبت وچ شروع ہون والیاں کل ستّ ندیاں بھارت وچ وگدیاں ہن - سندھ، ستلج، کرنالی (گھگر)، سبنسری، برہمپتر، اتے لوہت (اتے اسدی معاون ندی دلئی)۔ برہما چیلانے نے لکھیا اے کہ "تبت اتے چینی پربھوستا دی بھارت دی رسمی مانتا بھارتی کھیتری اتے دریا-پانی ہتاں لئی ستھائی نتیجیاں دے نال اکّ وڈی سرکھیا غلطی ہے"۔

بھارت نوں چین دیاں پانی-ڈائورشن، ڈیم-اساری اتے انتر-ندی سکیماں نال چنتا اے۔ اس توں علاوہ بھارت نوں ڈر اے کہ چین دریاواں نوں لابھ وجوں ورت سکدا اے۔ چین پہلاں ہی بھرمپتر اتے اسدیاں معاون ندیاں 'تے دس ڈیم بنا چکا اے، جویں کہ زینگمو ڈیم، اتے چین ولوں موٹوؤ ڈیم نامک اکّ میگا-ڈیما بناؤن دی گل کیتی گئی اے۔ بھارت دیاں چنتاواں اس حقیقت توں وی پیدا ہندیاں ہن کہ چین پانی دی ونڈ نوں متأثر کرن والے پروجیکٹاں نال متعلق جانکاری نوں ویلے سر سانجھا کرن وچ تعاون نہیں کردا اتے نہ ہی چین بھارتی ماہراں نوں ڈیم سائیٹاں دا دورہ کرن دی اجازت دندا اے۔ برہمپتر دے تعلق وچ دوواں دیساں درمیان ہائیڈرولوجیکل ڈیٹا شیئرنگ 'تے کئی رضا مندی پتر ہن، جس وچ ایمرجینسی پربندھن وی شامل اے۔

معاشی تعلق

چین اتے بھارت نے اکّ اودھی دے بعد اپنے آپ دے پورک ہنر ترقی یافتہ کیتے ہن جس وچ اوہ اکّ دوجے توں وکھ ہو گئے سن۔ ۲۰۰۷ تک، جدوں کہ چین لاگت-بااثر اساری وچ اتم سی، بھارت لاگت بااثر ڈزائیننگ اتے ترقی وچ نپن سی۔ ۲۰۰۷ وچ، ترن کھنہ نے ہارورڈ بزنس رویو وچ لکھیا کہ "چین اتے بھارت نوں جوڑن دا سبھ توں سرل، اتے سبھ توں شکتی شالی طریقہ چین وچّ ہارڈویئر اتے بھارت وچّ سوپھٹویئر اتے دھیان کیندرت کرنا ہے۔"

اجیہے معاملے ہن جدوں بھارتی کمپنیاں نے چین جا کے چنگا مظاہرہ کیتا اے، جویں کہ مہندرا اتے مہندرا، جدکہ چینی کمپنیاں جویں کہ ہواویئی نے بھارت وچ چنگا مظاہرہ کیتا اے۔ ہواویئی نے ۱۹۹۹ وچ اپنی بھارتی یونٹ قائم کیتی اتے ۲۰۰۷ تک، ۱۵۰۰ انجینیئر سن۔ ہواویئی دی بنگلور اکائی، جو پہلاں ہی ہواویئی دے سبھ توں اہم کھوج اتے ترقی مرکزاں وچوں اکّ اے، ۲۰۰۳ وچ گنجائش پرپکتا ماڈل لیول ۵ مصدقہ سی۔

تیل دے علاقہ وچ، مقابلہ اتے رجھیویں ہن - چین دی سنوپیک اتے چائنا نیشنل پیٹرولیئم کارپوریشن اتے بھارت دی تیل اتے قدرتی گیس کارپوریشن کجھ کھیتراں وچ تیل سمپتیاں نوں لے کے لڑدیاں ہن، جدوں کہ شام، کولمبیا، انگولا اتے ہوراں وچ سانجھے ادماں وجوں بولیاں جتدیاں ہن۔

ونج وزارت دے مطابق، بھارت نے مارچ ۲۰۲۰ نوں ختم ہوئے مالی سال وچ چین توں ۶۵٫۳ بلیئن ڈالر دیاں وستاں دی درامد کیتی اتے ۱۶٫۶ بلیئن ڈالر دا نریات کیتا۔

دولاّ وپار

جون ۲۰۱۲ وچ، چین نے زور دے کے کیہا کہ "چین-بھارتی سبندھ" صدی دی سبھ توں "مہتوپورن دولی بھائیوالی" ہو سکدی اے، جو موجودہ وزیراعظم نرندر مودی دی مئی ۲۰۱۵ وچ چین دی تریخی پھیری ولوں مصدقہ پرتیت ہندی اے۔ اس اہم دورے 'تے، چین دے وزیراعظم وین جیاباؤ اتے بھارت دے وزیراعظم من موہن سنگھ نے ۲۰۱۵ تک بھارت-چینی دولے وپار نوں USD 100 بلیئن ڈالر تک ودھاؤن دا مقصد رکھیا۔ شنگھائی وچ بھارت-چین وپاری فورم وچ، مودی نے دعوہ کیتا کہ چین اتے بھارت اپنیاں اساری سمرتھاواں نوں اکٹھا کرنگے، پہل قدمی دیاں اداہرناں دا حوالہ دیندے ہوئے، جویں کہ ۲۰۲۲ تک ۵۰ ملیان گھر بناؤنا، سمارٹ شہراں اتے میگا صنعتی گلیاریاں دا ترقی کرنا تے ایف.ڈی.آئی. پالیسی نوں صحیح کرنا اتے ریلوے پرنالیاں دا آدھنکیکرن کرنا۔

چین توں بھارت دی درامد(۲۰۱۰-۲۰۱۹)

اس کانفرنس توں بعد، چین اتے بھارت وچکار دولاّ وپار ۲۰۱۷-۱۸ وچ ۸۹٫۶ بلیئن ڈالر نوں چھوہ گیا۔ ۲۰۱۷ وچ، بھارت اتے چین وچکار دولے وپار دی مقدار ۸۴٫۵ بلیئن ڈالر سی۔ ۲۰۱۴ وچ بھارت توں چینی درامد ۱۶٫۴ بلیئن ڈالر ، جاں اس دے سمچے آیات دا ۰٫۸٪, اتے بھارت دے سمچے نریات دا ۴٫۲٪ سی۔ بھارت توں چین نوں نریات کیتیاں پرمکھ وستواں سن: کپاہ؛ رتن، قیمتی دھاتاں، سکے؛ تانبہ؛ دھات، سلیگ، سواہ؛ جیوک کیمیا؛ لون، گندھک، پتھر، سیمنٹ؛ مشیناں، انجن اتے پمپ۔ بھارت نوں چینی نریات ۵۸٫۴ بلیئن ڈالر جاں اس دے سمچے نریات دا ۲٫۳٪ سی، جو کہ ۲۰۱۴ وچ بھارت دے کل آیات دا لگبھگ ۱۲٫۶٪ بندا اے۔ چین توں بھارت نوں نریات کیتیاں پرمکھ وستواں سن: الیکٹرانک آلہ؛ مشیناں، انجن، پمپ؛ جیوک کیمیا؛ کھاد؛ لوہے اتے سٹیل؛ پلاسٹک؛ لوہے جاں سٹیل اتپاد؛ رتن، قیمتی دھاتاں، سکے؛ جہاز، کشتیاں؛ میڈیکل، اتے تکنیکی آلہ۔

۲۰۲۰ وچ، تعاون دے پچھلے وعدے توں ہٹ کے، مودی نے چینی پیداواراں 'تے پابندی لگا دتی، جس وچ اٹینجیبل ایپس (ٹکٹوک) اتے ٹینجبل سامان (کھڈونے اتے فرنیچر) شامل ہن۔ اس توں علاوہ، مودی انتظامیہ نے بھارت-بیسڈ سیلپھون اسمبلی اتے اساری نوں مُتحرک کرن لئی پڑائوار اساری پروگرام بنایا۔ اس قانون اتے آیات نربھرتا نوں گھٹاؤن لئی اس دے نال بنی ٹاسک فورس دے مارگدرشن دے تحت، بھارت نے چین وچ پیدا ہون والیاں الیکٹرانک وستواں دے نال-نال معاون وستاں دی لانڈری لسٹ 'تے درامد ڈیوٹی ودھا دتی اے۔

۲۰۱۸ وچ، نریش گجرال دی پردھانگی والی ونج دی اکّ مستقل کمیٹی نے 'بھارتی صنعت 'تے چینی وستواں دے اثر' بارے اکّ رپورٹ پیش کیتی۔ جویں کہ دوائیاں، بھارت دے قومی سولر مشن وچ چینی درامداں 'تے نربھرتا، چین توں درامد ودھن دے نتیجے وجوں کجھ پیداواراں 'تے وستواں اتے سیواواں ٹیکس، اتے بھارتی سمارٹ سٹی انتظامیہ بھارتی سائیکلاں نالوں چینی سائیکلاں نوں ترجیح دیندے ہن۔ThePrint وچ شائع ۲۰۲۱ دے اکّ سروے دے مطابق، پچھلے سال گلوان جھڑپ توں بعد ۴۳٪ بھارتیاں نے 'میڈ ان چائنا' اتپاد نہیں خریدے۔ مودی نے مقامی جاگرن سٹیج (SJM) دیاں مہماں دا وی نوٹس لیا، جس وچ سٹیل، فارماسیوٹیکل اتے کیمیائی مادےآں توں لے کے چینی وستواں خلاف ۳۷۰ اینٹی-ڈمپنگ سوٹاں وچوں ۲۲۰ نوں شروع جاں مڑ سرجیت کیتا گیا۔

حوالے