پنجاب دے ندی نالے
پنجاب دے علاقے وڈے دریاواں راوی ، بیاس ، ستلج ، چناب ، جہلم تے سندھ دریاواں تے ہور کئی نکے دریاواں دے علاوہ کئی ندی نالے وی وگدے نیں ، جنہاں چوں کجھ ایہہ نیں:
ایہہ ندی بڑابن جہڑا کٹاسن درگا مندر توں تھلے والے پیندا ہے توں شروع ہندی ہے ۔ پہلاں ایہہ ناہن دے کھیتر وچ کجھ سنچائی کردا سی ۔ امب دی تھاں 'تے ایہہ انبالہ ضلعے وچ وڑدا اے ۔ پہلے 32 کلومیٹر دے میداناں وچ سفر توں پچھوں اس نال دو چھوٹے نالے سداندی اتے بیگنا مل جاندے ہن ۔ جی. ٹی. روڈ دے کراسنگ 'تے اس اپر 27 دراں دا 1400 فٹّ لما پل انگریزی راج ویلے بنیا سی، جس 'تے ساڈھے تنّ لکھ روپئے خرچ ہوئے سن ۔ اس پل دی اساری توں پہلاں کئی وار گڈیاں نوں دریا پار کرن لئی دو دناں دا انتظار کرنا پیندا سی، تاں کہ پانی گھٹّ جاوے ۔ شاہ آباد توں لہندے دکھن پاسے چ وہندا ہویا ایہہ ودھیا مٹی چھڈدا ہے، جس اپر بھرپور فصلاں ہندیاں ہن ۔ جھانسا توں کجھ اپر ایہہ دو حصیاں وچ ونڈیا جاندا ہے ۔ بنھ بنائے جان مگروں لہندی دھارا اصلی ندی ہے ۔ ایہہ بنھ 19ویں صدی دے آخری دہاکے وچ بنایا گیا سی ۔ چڑھدا دھارا وچ اچانک ہی ہڑھاں دے دناں وچ بہت وڈی سنکھیا(مقدار) وچ پانی آ جاندا ہے تے کاسو توں باہر ہندا ہے ۔ ہڑھاں دے دناں وچ اس نوں پار کرنا کٹھن ہندا ہے ۔ کجھ کلومیٹر تھلے ارندی دے تھاں تے مارکنڈا سرسوتی دریا نال مل جاندا ہے ۔ ایہہ تھاں پہووے توں اتلے چڑھدے وچ ہے ۔ سرسوتی دے کنڈھے بہتے پانی نوں جھل نہیں سکدے اتے پہووے توں چڑھدے وچ اک بہت وڈی جھیل بن جاندی ہے، جس نوں بیبی پور جھیل کیہا جاندا ہے، جس دے پوربی پاسے بنھ بنا کے دتا گیا ہے تاں کہ ہڑھاں دی مار نال کھیتر برباد نہ ہووے ۔ 20ویں صدی دے چھویں دہاکے مارکنڈا دے دوویں پاسیں بنھ بنا دتے گئے سن ۔
ایہہ ندی سرسوتی دے دکھن وچ شروع ہو کے، سرسوتی دے سمانتر(پیرلل) چلدی ہے ۔ بالچھپڑ دے نیڑے دوویں ندیاں اکٹھیاں ہندیاں ہن پر کجھ تھلے جا کے پھر اڈّ-اڈّ چلدیاں ہن ۔ چوتنگ یمنا دے سماننتر چل کے ہانسی تے حصار ولّ نوں مڑ جاندی ہے ۔ ایہہ سرمور دیاں پہاڑیاں 'چوں شروع ہندی ہے، لاڈوا، جیند، ہانسی، ہسار اتے بھدرا (بیکانیر کھیتر) دے پاس دی گزردی ہوئی ایہہ ماروتھل وچ الوپ ہو جاندی ہے ۔ اتر ویدک کال وچ اس نوں درسدوتی کیہا جاندا سی، کیونکہ ایہہ اپنے پانی نال چھوٹے پتھر لیاؤندی سی ۔ اس دا خشک وہن نوہر اتے سورتگڑھ پاس ویکھیا جا سکدا ہے، جتھے ایہہ گھگر دریا نال مل جاندی سی ۔
فیروز شاہ تغلق نے جد 1356 وچ جہڑی نہر یمنا وچوں کڈھی سی اتے جس نوں اجکل لہندی یمنا نہر کیہا جاندا ہے، اس ندی دے پرانے وہن نوں ہی ورتیا سی ۔ رامائن کال وچ اس نوں سرکنڈا کیہا گیا ہے ۔ امپیریئل گزٹیئر آف انڈیا، پنجاب، بھاگ-1 انوسار اکبر نے 1568 وچ اس نہر دی پھر کھدائی کیتی تے یمنا دے پانی نوں چوتنگ راہیں لجا کے ہانسی اتے حصار وچ ورتیا ۔
رگوید کال دے پرسدھ قبیلے 'بھارت' نے اسے ندی اتے سرسوتی دے کنڈھے کئی یگّ کیتے اتے قربانیاں دتیاں، اس لئی اسیں زور نال کہہ سکدے ہاں کہ ایہہ قبیلہ اس کھیتر وچ رہندا سی، جس نوں پچھوں کروکشیتر کیہا گیا ۔ لہندی یمنا نہر دی ہانسی برانچ نہر لئی اسے چوتنگ ندی دے پرانے وہن نوں ورتیا گیا ہے ۔
گھگر دریا یمنا اتے ستلج دریاواں دے وچکار پیندیاں نیویاں ہمالیائی ڈھلواناں جو ناہن دے علاقے وچ پیندیاں ہن، چوں نکلدا ہے ۔ کجھ میل چل کے ایہہ منیماجرا پاس پہاڑاں نوں چھڈّ میداناں وچ دی وگدا ہویا انبالہ توں 4.5 کلومیٹر لہندے ولّ وگدا ہویا پٹیالہ دے علاقے وچ وڑدا ہے ۔اتے دکھن-پچھمی رستہ دھارن کردا ہویا 112 کلومیٹر دا فاصلہ طے کردا، لہندے ولّ نوں موڑ کٹدا ہویا، راجستھان دے گنگانگر ضلعے وچ وڑدا اے ۔ 19 ویں صدی وچ منیماجرا دے نیڑے بناؤٹی کولھاں تے کٹاں راہیں کجھ خیتر دی سنچائی ہندی سی ۔ اتھے دریا دے بیڈ وچ وڈے-وڈے پتھر ہن اتے اس توں تھلے اک چوڑے خیتر وچ ریت کھلری ہوئی ہے ۔ اس دریا وچ اپرلے بھاگ وچ گرمیاں وچ لگبھگ اک فٹّ ڈنوگھا پانی وگدا ہے، جو برساتاں وچ چھ فٹّ ڈنوگھائی تکّ پہنچ جاندا ہے تے ہڑھاں ویلے اس نوں پار کرنا بڑا خطرناک ہے ۔ بھوتکال وچ انبالہ تے کالکا وچکار ریلوے پل دی اساری توں پہلاں بارشاں وچ ڈاک ہاتھیاں راہیں جاندی سی ۔ بنوڑ نہر سسٹم جو کہ برساتی قسم دا ہے، چھتبیڑ لاگے 19ویں صدی وچ ستھاپت کیتا گیا سی تاں کہ بنوڑ دے لاگلے کجھ خیتر نوں پانی دتا جا سکے ۔ ایہہ نہری سسٹم اجے وی چل رہا ہے ۔ اسے طرحاں دیویگڑھ لاگے کجھ برساتی نہراں گھگر وچوں کڈھیاں گئیاں سن، جنہاں نوں 'کھنڈ' کیہا جاندا سی ۔
پٹیالہ ضلعے دے شترانا نگر لاگے اس نال سرسوتی اتے مارکنڈا ندیاں دا سانجھا وحہ آ رلدا ہے | اتھے بڑا لمبا تے چوڑا نیواں کھیتر ویکھیا جا سکدا ہے، جتھے پرانے سمیاں وچ سرسوتی دریا وڈا روپ دھار لیندا سی ۔ سمانا دے دکھن وچ گھگر دریا (پرانی سرسوتی) پنڈ سپرہیڑی، اسمانپر، رتنہیڑی، ننہیڑا، ہرچندپورا، گردیالپورا آدی دے پاس دی لنگھدا ہے، جتھے 1947 توں پہلاں جیند ریاست دی تحصیل سنگرور وچ ایہہ پنڈ پیندے سن ۔ پنڈ سپرہیڑی اتے رتنہیڑی پاس برسات دے دناں وچ دریا دی چوڑائی 4.8 کلومیٹر بن جاندی ہے ۔
دریا ستلج 1245 وچ روپڑ توں دکھن ولّ نوں موڑ کٹدا سی اتے اس دا رستہ ورتمان گھگر دریا دا ہی سی ۔ 1593 دے نیڑے-تیڑے ستلج نے گھگر دریا دے راہ نوں چھڈّ دتا اتے اتر دشا ولّ مڑ گیا ۔ ستلج اک وار پھر گھگر نال آ ملیا اتے پھر 1796 وچ گھگر نوں چھڈّ کے ہریکے بیاس نال جا ملیا ۔
جاکھل دے نیڑے رنگوئی ناں دی اک نہر گھگر وچوں 19ویں صدی دے شروع وچ کڈھی گئی سی، جہڑی لگبھگ 12000 اےکڑ علاقے نوں سنجدی سی پر کئی وار ریماڈل کرن دے باو جود چنگی طرحاں نال نہ چل سکی اتے 1912 وچ اس نوں ڈسٹکٹ بورڈ نے اپنے ادھین کر لیا ۔ اٹو دے ستھان 'تے اک بنھ بنا کے گھگر وچوں دو نہراں اک اتر والے پاسے اتے اک دکھن والے پاسے کڈھیاں گئیاں ہن ۔
گھگر نوں پہاڑاں وچ پیندی برف دا پانی نہیں ملدا اتے کیول بارشاں دے پانی 'تے نربھر کردا ہے، جس کرکے برساتی موسم وچ اس وچ ہڑ آؤن کارن پاسیاں 'تے بنے بنھاں نوں توڑ کے پانی پٹیالہ ضلعے وچ چوکھا نقصان کردا ہے ۔ اٹو دے تھلے راجستھان وچ انوپگڑھ تکّ گھگر نوں نالی کیہا جاندا ہے ۔ برساتاں وچ اس وچ کافی پانی ہون کارن آلے-دوآلے دے لوک اس نوں کھیتاں دی سنچائی لئی ورتدے ہن ۔
گھگر انوپگڑھ توں اگے ماروتھل وچ سما جاندا ہے ۔ اس دا رستہ بہاول پور وچ میرگڑھ تکّ ملدا ہے اگے نہیں ۔ پرانے سمیں وچ گھگر سرسوتی دے سنگم توں تھلے سرسوتی ہی جانیا جاندا سی اتے ایہہ گجرات وکھے رن کچھّ وچ جا ڈگدا سی، جو سمندر دا اک حصہ ہے ۔ اریئن دے ویلے ستلج وی رن کچھّ وچ آزادانا طور 'تے ڈگدا سی ۔ اریئن سکندر ویلے ہویا اک اتہاسکار ہے ۔ جے لگبھگ 2340 سال پہلاں دریا ستلج رن کچھّ وچ سمندر 'چ ڈگدا سی تاں گھگر دریا وی (سرسوتی) جہڑا ستلج دے کھبے پاسے ہے، اوش ہی رن کچھّ وچ ڈگدا سی ۔ سو، اس ویلے نہ ہی ستلج اتے نہ ہی گھگر سندھ بیسن وچ پیندے سن، جاں اس دا حصہ سن ۔
ٹانگری ندی تے کالی تے چٹی بیئیاں
سودھوٹانگری ندی اک وڈی اتے تباہی کرن والی ندی ہے، جہڑی پنچکولے نیڑے موہنی پہاڑیاں 'چوں شروع ہندی ہے ۔ ایہہ انبالہ چھاؤنی کولوں لنگھدی ہے ۔ نارائنگڑھ کھیتر وچ کھیڑا غنی پنڈ دے لاگے پنڈاں دے بچاء لئی کئی ہڑ بچاؤ اپرالے کرنے پیندے ہن اتے پھر انبالہ چھاؤنی دے اتر وچ وی ۔ انبالہ توں کجھ کلومیٹر تھلے اس نال اک ہور املا ناں دی ندی آ ملدی ہے ۔ ٹانگری ندی پٹیالہ پیہووا سڑک نوں کراس کردی ہوئی بھاگل دے ستھان 'تے گھگر دریا نال مل جاندی ہے | 20ویں صدی دے 60ویاں وچ اک ماسٹر پلان ادھین اس ندی دے دوواں کناریاں 'تے ہڑ روکو بنھ لگائے گئے سن، جنہاں دے لگن نال بہت سارے کھیتر نوں ہڑھاں توں راحتَ ملی ہے ۔
ایہہ قدرتی ندی نوانشہر دی نیایں توں شروع ہندی ہے اتے لگبھگ 179 کلومیٹر ول کھاندی ہوئی ایہہ ستلج وچ اس دے بیاس دریا نال سنگم توں کجھ اپر جا پیندی ہے ۔ شروع وچ لگبھگ 25 کلومیٹر وچ اس دے کناریاں 'تے بنھ لگے ہوئے ہن ۔ کجھ چوء جہڑے ہشیارپور ضلعے دیاں نیویاں شوالک پہاڑیاں 'چوں نکلدے ہن، اس وچ سجے پاسے آ پیندے ہن ۔ ایہناں چوآں وچوں پرمکھ ہن، رجنیدیوی چوء، سیلا چوء، مہلانوالی چوء، کینالائیزڈ گروپ دا نسرالا چوء اتے تاراگڑھ چوء جہڑے اپروں ریت لیا کے کھلار دندے ہن ۔ برساتاں دی رتّ وچ بییں وچ 40،000 توں 45،000 کیوسک پانی ہندا ہے ۔ کئی سینکڑے سال پہلاں ایہہ جالندھر دے قلعے محلے دے کولوں لنگھدی سی اتے ہن اس دا وہاؤ پورب ولّ کھسک گیا ہے اتے ایہہ چہیڑو پاس دلی-امرتسر ریلوے لائن اتے جی. ٹی. روڈ نوں کراس کردی ہے ۔ کجھ دہاکے پہلاں اس وچ ہڑ دا پانی اتے پھر آلے-دوآلے دی زمین 'چوں رسّ کے آیا ہویا صاف-ستھرا پانی وگدا سی جو نہاؤن اتے پین یوگ سی پر ہن اس وچ نوانشہر، پھگواڑا اتے جالندھر شہراں دا گندگی بھریا پانی پا دتا گیا ہے ۔ اس وچ ہی نوانشہر، پھگواڑا دیاں ملاں دا گندہ پانی، سیلا خورد دی مل اتے چہیڑو پاس اک فیکٹری دا پانی وی پیندا ہے ۔ اس سارے کجھ نال بییں دا پانی اتیئنت گندی بدبو ماردا ہے، جس نے آلے-دوآلے دے واتاورن نوں بہت دوشت کر دتا ہے ۔ بییں دے نال پیندے پنڈاں دا دھرتی دے تھلے والا پانی وی دوشت ہویا ہے، جس نال کجھ لوکاں نوں کینسر دی بیماری وی ہوئی ہے ۔
چہیڑو توں تھلے ایہہ بییں جالندھر-نکودر-موگار سڑک اتے نکودر-لوہیاں روڈ نوں کراس کردی ہے، جتھے وڈے پکے پل بنے ہوئے ہن ۔ نکودر-فروزپور ریلوے لائن توں تھلے پنڈ نوانپنڈ کھاجیوال توں لے کے دریا ستلج اتے بیاس دے سنگم تکّ اس دے دوواں پاسیاں 'تے محکمہ جل نکاس ولوں بنھ لگائے ہوئے ہن تاں کہ آس-پاس دا کھیتر ہڑ دے پانی توں سرکھات ہو سکے ۔ نکودر دے پاس اس دے کنارے مغل راج ویلے پنڈ دکھنی پاس اک سراں بنائی گئی سی، جو ہن وی موجود ہے اتے ویکھن یوگ ہے ۔
لہندی جاں کالی بیئیں
سودھولہندی جاں کالی بییں ضلع ہشیارپور دی تحصیل مکیریاں دے پنڈ دھنوآ دے کول ٹیرکیانا چھمبھ توں شروع ہو کے 34 کلومیٹر ضلع ہشیارپور وچ دکھن-پچھمی دشا وچ سفر کردی ہے اتے پھر 126 کلومیٹر ضلع کپورتھلہ (سابقہ ریاست کپورتھلہ) وچوں لنگھ کے دریا بیاس وچ پنڈ آہلی پاس جا ڈگدی ہے ۔ ضلع ہشیارپور وچ ایہہ دریا بیاس دے سمانانتر چلدی ہے اتے دریا بیاس دا جھکاؤ نیواں کھیتر ہون کرکے بییں ولّ ہے اتے کئی وار بییں دا رستہ وی ملّ لیندا سی، جس توں جالندھر-پٹھان کوٹ ریلوے لائن نوں خطرہ پیدا ہو جاندا سی | اس نوں روکن لئی انگریزی راج ویلے 1888-89 وچ بییں اتے بیاس وچکار اک بنھ لگا دتا گیا سی، جس نوں 'بیئی بنھ' کیہا گیا ۔ بییں اپنے رستے وچ بہت ولھ کھاندی ہے ۔
ہشیارپور ضلعے دے کنڈی کھیتر وچ شوالک پہاڑیاں دی ڈھلوان دکھن-پچھم دشا وچ ہے، جس کارن برساتاں دے دناں وچ کئی چوء پہاڑاں توں پانی لے کے آؤندے سن جو بییں وچ پیندے سن اتے اوہناں وچوں کئی ریت کھلار کے راہ وچ ہی رہِ جاندے سن ۔ اس کارن ہزاراں اےکڑ اپجاؤ زمین خراب ہو جاندی سی ۔ پچھلی صدی دے 60ویاں 'چ اک ماسٹر پلان بنا کے ایہناں چوآں نوں آپس وچ میل کے اک وڈے چوء وچ سٹدے ہوئے کئی گروپ بنائے گئے تے اوہناں دا پانی بییں وچ پایا گیا ۔ ایہہ اکٹھے کیتے چوء ہن، گنگیا چوآ، دسوہا لنگرپور گروپ آف چوء، مہنگروال گروپ آف چوء اتے کنگرانوالا چوء آدی ۔
لہندی بییں اپنے سارے رستے وچ گنج کھاندی ہوئی جاندی ہے ۔ دلی-امرتسر جرنیلی سڑک نوں سبھانپور دی تھاں 'تے کٹدی ہے اتے پھر ایہہ کانجلی ویٹلینڈ جس نوں ریاست کپورتھلہ دے مہاراجیاں نے ڈویلپ کیتا سی، پہنچدی ہے ۔ کانجلی ویٹلینڈ پرسدھ سیر-سپاٹے والی تھاں ہے پر ہن سمیں دیاں پنجاب سرکاراں نے اس نوں وسار دتا ہے ۔ وشکارلے ایشیا توں کئی قسماں دے پنچھی وی اتھے اڈّ کے آؤندے ہن ۔ بییں دے پانی نال بنائی جھیل وچ جل بوٹی بہت ہو جاندی ہے، جس نوں سمیں-سمیں سر پانی 'چوں کڈھنا بڑا ضروری ہے ۔
پچھلے سالاں وچ بییں وچ بہت بھاری ہڑ آؤندے سن اتے سردیاں وچ دھرتی 'چوں رس کے صاف تے چٹا پانی بییں وچ پیندا سی ۔ پر ہن دھرتی دے پانی دا لیول نیواں ہو جان 'تے رساؤ والا پانی بییں 'چ نہیں وگدا ۔ ہن کپورتھلہ شہر دی میواسپل کمیٹی، ریل کوچ فیکٹری اتے کجھ ہور چھوٹے قصبیاں دا گندہ پانی اس وچ وگدا ہے ۔
بیئیں دے کنارے اتہاسک مہتتا دا اک شہر سلطان پور لودھی پیندا ہے، جہڑا بییں دے بیاس نال سنگم توں 20 کلومیٹر دی دوری 'تے ہے ۔ ایہہ بدھ کال دی پراچین تھاں 'تے وسیا ہے ۔ سکھ دھرم دے پہلے گورو سری گورو نانک دیوَ جی نے 13 سال توں کجھ اپر اتھے رہائش رکھی سی، جنہاں دی سمرتی 'چ کئی گردوارے بنے ہن | اوہناں وچوں دو گردوارے پہلا سنت گھاٹ جتھے بیٹھ کے گورو صاحب نے پروارک جیون نوں تیاگن دا فیصلہ لیا اتے دوسرا جتھے گورو صاحب نہاؤندے تے سیر کردے ہندے سن، بییں دے کنڈھے 'تے ستھت ہن ۔ بییں دی دھارمک پوترتا نوں دھیان وچ رکھدیاں واتاورن پریمی سنت بلبیر سنگھ سیچیوال نے کجھ سال پہلاں بییں نوں صاف کرن اتے اس دا سندریکرن دا کم آرنبھیا سی، جہڑا سلطان پور دے نیڑے لگبھگ ختم ہو گیا ہے ۔ بھارت دے سابقہ صدر عبدالکلام دو وار اتھے سیچیوال جی دے کیتے کم نوں ویکھن آ چکے ہن، اک وار صدر ہندیاں ۔ بییں اپر پراتن سمیں دے بنے دو ٹٹے پلّ ویکھے جا سکدے ہن، جنہاں وچوں اک جہانگیر بادشاہ نے بنوایا سی تے اک اورنگزیب نے ۔ مغل شہزادیاں دارا شکوہ اتے اورنگزیب کجھ سماں سلطان پور رہے سن اتے اتھوں دے رہن والے مولوی اکھنڈ عبدل لطیفَ توں تعلیم حاصل کیتی سی ۔ اتھے اک اچے ٹلے 'تے مغل راج ویلے بنی سراں دے کھنڈر ویکھے جا سکدے ہن اتے اس دا درشنی دروازہ اجے بالکل ٹھیک حالت وچ ہے ۔ سلطان پور لودھی مغل سلطنت ویلے دلی-لاہور شاہ راہ 'تے پرسدھ نگر سی ۔ اس ویلے دریا ستلج اتے بیاس اج دے تھاں ہریکے 'تے نہیں ملدے سن، جس کرکے اس کھیتر وچ ہڑ گھٹّ آؤندے سن ۔
سکی نالہ پٹھان کوٹ شہر دے دکھن-پچھم وچ پیندے چھمبھاں توں کرن نالے دے ناں نال شروع ہندا ہے ۔ جتھے اس وچوں اک نہر کڈھ کے سنچائی ہندی ہے ۔ اس نہر دا انت تحصیل اجنالا دے پنڈ رمداس ہندا ہے ۔
امرتسر ضلعے وچ سکی نالے دی شکل اک تیر دی طرحاں تنگ ہو جاندی ہے اتے سردیاں وچ پانی گھٹّ جاں کئی وار نہیں ہندا پر اپر باری دوآب نہر جو مادھوپور ہیڈورکس توں راوی وچوں نکلدی ہے، دا پانی علیپور ایسکیپ راہیں اس وچ چھڈیا جاندا ہے ۔ جدوں بارشاں دے دناں وچ ہڑ آؤندا ہے تاں ایہہ نالہ بہت بربادی کردا ہے اتے اس کھیتر وچ اس نوں اضل نالہ کیہا جاندا ہے ۔ ایہہ سپّ وانگ ول کھاندا چلدا ہے اتے راوی وچ پنڈ رینا اتے ککر نیڑے جا ڈگدا ہے ۔
اس ندی نوں اپایا جاں اپاگا وی کیہا جاندا ہے ۔مہابھارت گرنتھ (8.44.10) اس نوں مدر دیش نال سبندھت ساکل (سیالکوٹ) کھیتر وچ دسدا ہے، جتھے جارتک (جٹّ) لوک جنہاں نوں واہک کیہا جاندا ہے، رہندے ہن ۔ پراچین ساہت وچ جنہاں جنپداں دا ورنن ہے، اوہناں وچوں مدر وی اک جنپد ہے جہڑا جہلم توں لے کے راوی تکّ پھیلیا ہویا سی اتے جسدا کیندر ساکیت سی جس نوں ہن سیالکوٹ ناں نال جانیا جاندا ہے، جو ایک ندی 'تے ستھت ہے اتے مہابھارت وچ اپاگا کیہا گیا ہے | اس جنپد وچ مدر لوک اتے جارتک لوک رہندے سن جہڑے ورتمان جٹّ لوکاں دے وڈیرے سن ۔ مدر بادشاہ کرو نسل دے بادشاہاں نال کوٹنیتک سبندھ رکھدے سن، جنہاں نوں ویاہک سبندھاں نال پکیاں کیتا جاندا سی | مدر دیش دی شہزادی مادری کرو حکمران پانڈو نال ویاہی ہوئی سی ۔ مدر دے شاسک سلی نے مہابھارت یدھ وچ دریودھن دا ساتھ دتا سی ۔
سیالکوٹ ایک دے سجے کنڈھے 'تے اک اچے تکونے پہاڑی دے سرے 'تے جو جموں توں دکھن والے پاسے توں شروع ہندا ہے، اپر ستھت ہے ۔ بادشاہ شاہ جہاں دے پتر دارا شکوہ نے ایک ندی 'چوں پکوالا دی تھاں توں شیخوپور تکّ اک نہر کڈھی سی، جس نوں کپتی کیہا جاندا ہے ۔
ایک نالہ سکندر اعظم ویلے وی موجود سی | ہندستان توں مڑدیاں سکندر نے اپنی سینا نوں کئی یونٹاں وچ ونڈ کے، جھنگ اتے شورکوٹ دے درمیان کسے تھاں حکم دتا سی کہ اوہناں پاس جو برتن ہن، اوہناں نوں دریا وچوں پانی نال بھر لیا جاوے | اس طرحاں پانی دی سپلائی نوں مضبوط بنا کے اُہ ساندل بار (ساندلبار) دے کھیتر وچ رہندے مالو لوکاں 'تے ٹٹّ پیا ۔
ایک نالے دا پرانا وہن سانگلے توں تھلے تکّ ویکھیا جا سکدا ہے اتے پھر 29 کلومیٹر جھنگ دے پورب وچ وی، پر ہور 19 کلومیٹر شورکوٹ دے پورب تکّ اس دا پرانا وگن دا راہ نہیں لبھدا | شاید پرانے ویلے وچ ایہہ چناب وچ جا ڈگدا سی ۔
کدے وڈا دریا سی دیگ نالہ پر مہابھارت وچ اس نوں دیویکا کیہا گیا ہے ۔ ہن ایہہ راوی دی سہائک ندی ہے، جہڑی اس نال گوگیرا دی تھاں 'تے ملدی ہے ۔ گوگیرا منٹگمری ضلعے (ضلع ساہیوال)وچ ہے ۔ پراناں وچ وی دیویکا ندی دا ورنن ملدا ہے ۔ اس دا ادگم شوالک دیاں پہاڑیاں وچ جموں دے نیڑے جسروٹا توں ہے | پاننی نے وی اپنے گرنتھ اشٹادھیائی وچ اس دا ورنن کیتا ہے ۔ ایہہ سیالکوٹ، شیخوپورا تے منٹگمری ضلعےآں وچوں دی گزردا ہے، جتھے اس دے کناریاں 'تے بھرپور خوشبودار باسمتی چولاں دی فصل ہندی ہے، جس نوں اجکل لوک پاکستانی باسمتی بولدے ہن ۔
سیالکوٹ دے ضلعے وچ ایہہ لگبھگ راوی دریا دے سمانانتر چلدا ہے ۔ زپھروال تحصیل وچ وگدیاں اس دے راہ تبدیل کرن 'تے بڑے وڈے کھیتر وچ سکی ریت بھر گئی ہے | لاہور ضلعے دی شرقپور تحصیل وچوں لنگھدیاں ایہہ شیخوپورا اتے پھر منٹگمری ضلعےآں وچ داخل ہندا ہے اتے پھر راوی وچ اپنے-اپنے نوں لین کر لیندا ہے ۔ لائلپور (فیصل آباد) ضلعے دا وڈا کھیتر اس دے ہڑھاں نال سال 1968، 1973، 1976، 1978 اتے 1981 وچ بہت بری طرحاں متاثر ہویا سی ۔
ایہہ چھوٹی جہی ندی ہمالیا دیاں نیویاں پہاڑیاں توں شروع ہندی ہے اتے پبی پہاڑیاں دوآلے گھنم کے 40 کلومیٹر دکھن دی دشا وچ سفر کرکے گجرات ضلعے وچ داخل ہندی اے ۔ گجرات دے اتر پچھم وچ 6.5 کلومیٹر چل کے ایہہ الوپ ہو جاندی ہے ۔ پنڈ ہریاول والا نیڑے ایہہ پھر دسدی ہے اتے اتر پچھم دشا 'چ وگدی ایہہ جلالیا نالہ جو چناب دی اک شاخ ہے، وچ جا ملدی ہے ۔ بارشاں دے دناں وچ اس 'تے قابو پاؤنا مشکل ہو جاندا ہے پر سردی دی رتّ وچ ایہہ خشک ہو جاندی ہے ۔
رگوید وچ ندی ستتی (10.75) اتے کجھ ہور سوتراں وچ پنجاب دے دریاواں بارے ورنن ملدا ہے، جس وچ سسوما (ورتمان سہاں) دا ورنن وی ہے جو راولپنڈی اتے جہلم زلھاں وچوں دی گزردی دریا سندھ وچ جناح بیرج توں اپر موکھٹ دے ستھان 'تے جا ڈگدی ہے ۔
اس دا ادگم مری دیاں پہاڑیاں وچوں مری شہر دے دکھن وچ ہندا ہے | ایہہ بڑی وڈی سنکھیا وچ پانی برساتاں دے دناں وچ لے کے وگدی ہے ۔آریہ لوک سندھ ندی نوں پار کرکے پہلاں سہاں دے کناریاں 'تے آ کے وسے کیونکہ اس ندی دی سلاہتا وچ کئی سوتر رگ وید وچ درج ہن | اس دیاں کئی سہائک ندیاں ہن، جویں تھراب، گھمبر، اہکر، پوربی صلع اتے پچھمی صلع آدی ۔
آریہ لوکاں دی آمد توں پہلاں پتھر یگ دی سبھیتا دا اس کھیتر وچ پتہ لگا ہے ۔ بلوری پتھراں دی انڈسٹری دا اس گھاٹی وچ ملنا بھارت وچ انسانی سبھیتا دی ہوند درساؤندا ہے ۔
کوشل راج دے راجا دشرتھ دی رانی کیکئی جنپد نال سبندھ رکھدی سی ۔ رامائن کال وچ کیکی لوکاں دا جنپد وی اسے کھیتر وچ سی، جہڑا سہاں توں لے کے راوی تکّ پھیلیا ہویا سی، جس وچ ورتمان سمیں دے ضلعے جہلم، شاہ پور، گجراں والہ اتے لاہور، گجرات دے کجھ حصے، لائلپر اتے جھنگ ہن ۔ سہاں دے آلے-دوآلے دا کھیتر پوٹھوہار اکھواؤندا ہے، جس نے کئی پرسدھ سکھ سکالر اتے کوی پیدا کیتے ہن، جویں پرو: پورن سنگھ، کرتار سنگھ دگل، پرو: موہن سنگھ، ڈاکٹر: ہرنام سنگھ شان، ڈاکٹر: مان سنگھ، ڈاکٹر: سوندر سنگھ ونجارا بیدی، پنرسیپل تیجا سنگھ اتے کئی ہور ۔ کئی پوٹھوہار دے لیکھکاں نے اس ندی بارے لکھیا ہے ۔ پرو: موہن سنگھ دی کویتا 'کڑی پوٹھوہار دی' وی اس ندی نال سبندھت ہے ۔
نالہ بنہا اتلے پنجاب پاکستان دا اک برساتی نالہ اے۔ اے سرالہ ضلع چکوال توں ٹردا اے تے ضلع جیلم چ آندا اے۔ ڈمن دے نیڑے ایدے چ کٹیاں تے سارولی نالیاں دا پانی وی آجاندا اے۔ اے سارا پانی کعوڑا گلی توں توں لنگ کے کھدر دے پاسے ول اندا اے۔ کعوراگلی کول ایدی چوڑائی کج میٹر اے۔ ٹلے کول ایدے چ کئی ہور نالے رلدے نیں جناں نوں آندڑی کیا جاندا اے۔ پنڈ سوکہ کول اے نالہ اچے پعاڑاں چوں لنگدا اے۔ داراپور کول اے نالہ جہلم دریا وچ رل جاندا اے۔ ایس نالے تے کوئی پل نیں تے برسات ج اینوں پار کرنا اوکھا ہوندااے۔
کورنگ نالہ پنجاب دا اک پعاڑی نالہ اے۔ اے ضلع راولپنڈی توں نکلدا اے تے سواں ندی نال رلدا اے۔
نالہ سل ضلع اٹک دا اک نالہ اے جیہڑا کھیڑیمورت تے کالا چٹا دے وشکاروں نکلدا اے سل دی وادی بناندا ہویا دریاۓ سواں چ جا رلدا اے۔
پلکھو نالہ پنجاب دا اک نالہ اے۔ اے کشمیر توں ٹردا اے تے وزیرآباد کولوں لنگ کے دریاۓ چناب نال رلدا اے۔
نالہ لئی ضلع اسلام آباد تے راولپنڈی دا اک نالہ اے۔ ایدے تن انگ یا کسیاں مارگلہ پعاڑ چوں نکلدیاں نیں۔ ساون پعادوں دے مینہ نال ایس موسم چ ایدے چ چوکھا پانی ہوندا اے۔ایدے چ 234.8 مربع کلومیٹر تھاں دا پانی کٹھا ہوکے رلدا اے۔ دریاۓ سوآں تے کورنگ نالہ نال اے سوآں کیمپ کول رلدا اے۔ پہلے ایدے چ مچھیاں وی ہوندیاں سن پر ہن اے اک گندہ نالہ بن چکیا اے۔
نالہ گم ضلع اسلام آباد دا اک پعاڑی نالہ اے۔ اے ضلعے دے اتر چ پعاڑاں چوں نکلدا اے۔ اسلام آباد ہائیوے کول اے کورنگ نالہ نال رلدا اے۔
لنگ نالہ اتلے پنجاب دا اک پعاڑی نالہ اے۔ اے لہتراڑ تے کعوٹہ کولوں لنکدا اے۔ سہالہ کول اے دریاۓ سواں نال رلدا اے۔ اپنے راہ وچ ایہ روات تریڑ نوں وی کئی واری پار کردا اے۔
گھیمبر نالہ پنجاب دا اک پعاڑی نالہ اے۔ اے ضلع چکوال چ سکیسر کولوں ٹردا اے تے سواں دریا چ آڈگدا اے۔
نالہ بروچ ضلع میانوالی دا اک پعاڑی نالہ اے۔ سندھ دریا چ اے ڈگدا اے۔