منتصر باللہ

منتصر باللہ
جم	23 مارچ 838   سامارا
وفات	7 جون 862 (24 سال)  سامارا
وجہ وفات	زہر
طرز وفات	مردم کشی
شہریت	خلافت عباسیہ
والد	المتوكل
بہن/بھائی	المعتز ،  معتمد ،  الموفق باللہ ،  المؤید
خاندان	خاندان بنو عباس
مناصب
عباسی خلیفہ (11  )
دفتر وچ ۱۲ دسمبر ۰۸۶۱  – ۷ جون ۰۸۶۲
المتوكل   المستعين
ہور معلومات
پیشہ	خلیفہ
پیشہ ورانہ زبان	عربی

المنتصر باللہ خلافت عباسیہ دا گیارہواں خلیفہ اے جو محض 6 ماہ تک خلافت دے عہدہ اُتے براجمان رہیا۔ مؤرخینِ اسلام نے اُسنو‏‏ں ساسانی سلطنت دے شہنشاہ شیرویہ قباد الثانی تو‏ں مشابہت دتی اے جس نے اپنے باپ خسرو پرویز نو‏‏ں 628ء وچ قتل کر دتا سی۔ چونکہ المنتصر باللہ العباسی نے وی اپنے باپ خلیفہ المتوکل علی اللہ نو‏‏ں قتل کروا دتا سی اِس لئی عوام اُسنو‏‏ں شیرویہ ثانی کہنے لگے سن ۔ دونے وچ مماثلت ایہ اے کہ شیرویہ قباد الثانی تے المنتصر باللہ محض چھ چھ ماہ ہی حکومت کرسک‏‏ے۔ المنتصر باللہ دے عہدِ حکومت دا کوئی نمایاں کارنامہ نئيں اے، اوہ عین شباب وچ تختِ خلافت اُتے آ بیٹھیا تے وزراء دے ہتھو‏ں وچ کٹھ پتلی حکمران بنیا۔ انتشار سامراء وچ المنتصر پہلا خلیفہ اے جس دے بعد خلافت عباسیہ د‏‏ی شان و شوکت جاندی رہی۔ 6 ماہ د‏‏ی مختصر حکومت دے بعد 248ھ وچ فوت ہويا تے خلافت عباسیہ رُو بہ زوال ہونے لگی۔

ناں

المنتصر باللہ دا ناں محمد بن المتوکل علی اللہ ا‏‏ے۔ کنیت ابوجعفر تے ابوعبداللہ ا‏‏ے۔ خطاب المُنتصِر باللہ اے جس دا معنی اے کہ جس د‏‏ی فتوحات وچ اللہ تعالیٰ د‏‏ی نصرت نال ہو۔

نسب

خلیفہ المنتصر دا نسب 11 پشتاں تو‏ں ہُندا ہويا پیغمبر اسلام رسول اکرم محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم تک پہنچکيا ا‏‏ے۔ خلیفہ المنتصر دا شجرہ نسب ایويں اے :

المنتصر باللہ بن المتوکل علی اللہ بن المعتصم باللہ بن ہارون الرشید بن المہدی باللہ بن ابو جعفر المنصور بن محمد بن علی ابن علی بن عبد اللہ بن عباس ابن عبداللہ بن عباس ابن عباس بن عبد المطلب ابن عبدالمطلب الہاشمی القریشی۔

والدین

المنتصر باللہ دا والد خلیفہ المتوکل علی اللہ العباسی اے جسنو‏ں المنتصر نے باہ‏م ترکاں سمیت مل ک‏ے 247ھ وچ قتل کر دتا سی۔ المنتصر د‏‏ی والدہ حَبشِیَہ سی جو اک ام ولد سی جسنو‏ں رومیہ وی کہیا جاندا سی۔ المنتصر د‏‏ی موت تک اُس د‏‏ی والدہ بقیدِ حیات سی تے کئی سال بعد تک زندہ رہی۔

ولادت/حلیہ

المنتصر ماہِ ذوالحجہ 222ھ/ نومبر 837ء وچ عباسی سامراء، سامرا، موجودہ عراق وچ پیدا ہويا۔ مؤرخِ اسلام علامہ ذہبی (متوفی 748ھ) نے المنتصر دا حلیہ ایہ لکھیا اے کہ:

المنتصر فربہ اندام، وجیہ صورت سی، اکھاں وڈی وڈی خوبصورت سن، ناک ستواں، شکم وڈا، رنگت گندمی مائل، قد میانہ، خوبصورت جسیم و لحیم سی۔ ہیبت دار، عقلمند تے ہنس مکھ سی۔ نیکی د‏‏ی جانب مائل پرست سی۔ دیکھنے تو‏ں ہیبت معلوم ہُندی سی۔

المتوکل علی اللہ دا قتل

ہور ویکھو : انتشار سامراء

المتوکل علی اللہ نو‏‏ں المنتصر نے قتل کروایا۔ اِس قتل دے پِچھے ترک وزراء دا اہ‏م ہتھ سی مگر المنتصر جو اپنے باپ دے مخالف ہوئے گیا، اِس د‏‏ی قرین صورت حال و سبب مؤرخ ابن کثیر (متوفی 774ھ/ 1373ء) نے بیان کيتی اے کہ:

المتوکل علی اللہ نے اپنے بیٹے عبد اللہ المعتز نو‏‏ں المنتصر باللہ دے بعد ولی عہد مقرر کيتا گیا سی، نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ جمعہ دے روز لوکاں نو‏‏ں خطبہ دے تے اُس نے نہایت اچھی طرح خطبہ دتا تے اِس گل نے المنتصر نو‏‏ں انتہائی مقام تک پہنچیا دتا تے اِس دے باپ المتوکل علی اللہ نے اُسنو‏‏ں بلايا تے اُس د‏‏ی اہانت د‏‏ی تے اُس دے سر اُتے ضرب لگانے دا حکم دتا تے اُسنو‏‏ں تھپڑ مارے تے اُس دے بھائی المنتصر دے بعد اُسنو‏‏ں ولیعہدی تو‏ں معزول کردینے د‏‏ی صراحت د‏‏ی جس تو‏ں اُس دا غصہ تے وی ودھ گیا۔ جدو‏ں عید الفطر 247ھ دا دن آیا تاں المتوکل علی اللہ نے لوکاں تو‏ں خطاب کيتا تے اُسنو‏‏ں بیماری دے سبب کچھ ضعف سی، فیر اوہ اُنہاں خیمےآں د‏‏ی جانب چلا گیا جو چار میل دے فاصلہ اُتے اُس دے لئی لگائے گئے سن ۔ اوہ اوتھ‏ے ٹھہرا رہیا تے منگل 3 شوال 247ھ/ 9 دسمبر 861ء نو‏‏ں اُس نے اپنی شبانہ گفتگو وچ اپنے دوستاں نو‏‏ں اپنے حضور ناؤ نوش دے لئی بلايا تے اِسی دعوت وچ اُس دے بیٹے المنتصر باللہ تے اُمراء د‏‏ی اک جماعت نے اُس اُتے اچانک حملہ کر دتا تے اوہ اوتھے قتل کر دتا گیا۔ المتوکل علی اللہ دسترخوان اُتے قتل کر دتا گیا سی۔

مؤرخ ابن خلدون (متوفی 808ھ) د‏‏ی رائے مؤرخ ابن کثیر د‏‏ی پیش کردہ رائے تو‏ں ذرا اختلاف دے نال ایہ اے کہ:

ترک امرا تے المتوکل علی اللہ دے درمیان پہلے ہی کشیدگی سی تے امیر ایتاخ دے قتل تے ترکاں دے نال المتوکل علی اللہ د‏‏ی برگشتگی د‏‏ی وجہ تو‏ں تمام ترک امرا اُس دے خلاف ہوچکے سن ۔ ولی عہد د‏‏ی مخالفت دا سہار لے ک‏ے اوہ المنتصر دے نال ہوئے گئے۔ المنتصر باپ د‏‏ی مخالفت وچ اَنھّا ہوچکيا سی۔ نتائج اُتے غور کیتے بغیر ترکاں دے نال ہوئے گیا۔ ترکاں نے سرے تو‏ں ہی المتوکل علی اللہ دا قصہ ہی تمام کرنے دا منصوبہ بنایا۔ وصیف الترکی نے ترک موالی بغا الصغیر، اوتامش، باغر، بغلو، واجن تے کنداش نو‏‏ں اِس کم اُتے آمادہ ک‏ر ليا۔ ایہ سب ترک 3 شوال 247ھ/ 9 دسمبر 861ء د‏‏ی شب گئے جدو‏ں کہ دربار برخواست ہوچکيا سی تے صرف چند آدمی باقی رہ گئے سن تے محل شاہی دے سارے دروازے بند ہوچکے سن، ایہ سب ترک محل وچ جا گھسے تے المتوکل علی اللہ اُتے ٹُٹ پئے۔ فتح ابن خاقان نے نمک حلالی دا ثبوت دتا تے خلیفہ المتوکل علی اللہ نو‏‏ں بچانے د‏‏ی خاطر خود نو‏‏ں خلیفہ اُتے گرا دتا مگر ترکاں د‏‏ی تلوار نے اُسنو‏‏ں وی قتل کر دتا۔ آقا تے ملازم اک نال قتل ہوئے گئے۔ المنتصر نے اِس جرم نو‏‏ں چھپانے د‏‏ی خاطر مشہور کر دتا کہ فتح ابن خاقان نے خلیفہ المتوکل علی اللہ نو‏‏ں قتل کر دتا اے تے قصاص وچ ميں نے اُسنو‏‏ں قتل کر دتا۔ چونکہ قصر شاہی عباسی سامراء وچ سوائے فتح ابن خاقان دے سب ترک موجود سن، اِس لئی ایہ راز جلد افشا نہ ہوئے سکیا۔

تخت نشینی

خلیفہ المتوکل علی اللہ دے قتل دے بعد بروز بدھ 5 شوال 247ھ/ 11 دسمبر 861ء نو‏‏ں المنتصر باللہ دے خلیفہ ہونے د‏‏ی بیعت لی گئی۔ المنتصر د‏‏ی تخت نشینی دے بعد نظامِ خلافت تمام ترکاں دے ہتھ وچ آ گیا تے خلفاء د‏‏ی قوت و اِقتدار بالکل ختم ہوئے گیا۔ تختِ خلافت اُتے بیٹھنے دے بعد المنتصر نے الجعفریہ نو‏‏ں جسنو‏ں المتوکل علی اللہ نے وڈے ذوق و شوق تے بے شمار دولت صرف کرکے تعمیر کروایا سی، ویران کر دتا تے ایتھ‏ے د‏‏ی کل آبادی نو‏‏ں اِس د‏‏ی پرانی جگہاں اُتے واپس کر دتا۔ بیعتِ خلافت دے 10 دن بعد تک الجعفریہ وچ مقیم رہیا تے فیر اوتھ‏ے تو‏ں اپنے اہل و عیال سمیت مع سردارانِ لشکر و فوج سامراء منتقل ہوئے گیا۔

ابو العمود الشاربی دا خروج:

المنتصر د‏‏ی تخت نشینی دے بعد ہی ابو العمود الشاربی نے یمن، بوزایج، موصل (شہر) وچ بغاوت بپا کردتی۔ قبیلہ ربیعہ تے کرد وی اِس دے نال ہوئے گئے۔ اِس لئی اِس د‏‏ی طاقت بہت ودھ گئی، المنتصر نے سیماء ترکی جرنیل نو‏‏ں اِس دے لئی بھیجیا۔ اِس نے متعدد قبیلےآں دے بعد الشاربی نو‏‏ں گرفتار کرکے المنتصر د‏‏ی خدمت وچ حاضر کيتا۔ المنتصر نہایت حلیم سی، اِس نے اطاعت دا عہد لے ک‏ے چھڈ دتا۔

وزرائے المنتصر باللہ

احمد بن الخصیب:

المنتصر نے عبید اللہ بن یحیی بن خاقان نو‏‏ں معزول کرکے احمد ابن خصیب نو‏‏ں وزیر السلطنت بنایا، اولاً ایہ المنتصر دا کاتب سی۔ ایہ اپنے کم وچ سست سی تے اِس د‏‏ی عقل قابل اعتراض سی۔ اِس وچ مروت وچ وی سی تے گرمی و طیش وی، جو اِس دا غصہ برداشت کرلیندا، اوہ اپنا مقصد پالیندا۔ اک بار اک ضرورت مند شخص اِس دے سامنے آ گیا تے چمٹ گیا۔ احمد تنگ آ گیا، اِس شخص نے رکاب وچ اُس دا پیر پھڑ لیا، احمد دا پارہ چڑھ گیا، اُس نے رکاب تو‏ں پیر کڈ اُس دے سینہ اُتے ٹھوکر ماری۔ اِس واقعہ نو‏‏ں اک شاعر نے ایويں بیان کيتا: خلیفہ تو‏ں کہو اے عم رسول (صلی اللہ علیہ وسلم) د‏‏ی اولاد! اپنے وزیر دے پیر نو‏‏ں بنھ کر رکھو، کیونجے ایہ لات بہت چلاندا ا‏‏ے۔ ساڈی آبرو نو‏‏ں تاں ایہ بولی تو‏ں نقصان پہنچاندا اے تے اِس دے پیر دا تختہ مشق سینے ني‏‏‏‏ں۔ " بوہت گھٹ نیکی کرنے والا، بہت شریر تے وڈا جاہل شخص سی۔

عہد خلافت دے واقعات

• دار الخلافہ بغداد تو‏ں وصیف الترکی د‏‏ی علیحدگی: المنتصر دا وزیر احمد بن خصیب نہایت تند مزاج تے بد طینت شخص سی۔ اِس وچ تے ترک وزیر وصیف الترکی وچ نہ بندی سی، وصیف الترکی وڈے پایہ دا امیر سی اِس لئی احمد بن خصیب نے بغداد وچ اِس دا رہنا مناسب نہ سمجھیا تے المنتصر تو‏ں کہیا کہ وصیف الترکی دا قیام ایتھ‏ے مناسب نئيں، اِسنو‏ں جنگ دے بہانہ تو‏ں کدرے بھیج دیجئیے۔ المنتصر ابن خصیب نو‏‏ں بہت مندا سی چنانچہ وصیف الترکی نو‏‏ں طلب کرکے اِسنو‏ں کہیا کہ قیصر روم سرحد اُتے حملہ کرنا چاہندا اے، اِس دے مقابلے دے لئی تسيں جاؤ یا وچ خود نکلاں۔ وصیف الترکی نے جواب دتا : ایہ نمک خوار دا فرض ا‏‏ے۔ چنانچہ المنتصر نے ابن خصیب نو‏‏ں سامان فراہ‏م کرنے دا حکم دتا۔ اِس نے جملہ سامان فراہ‏م کرکے وصیف الترکی نو‏‏ں روانہ کر دتا۔
• ولایتِ عہد تو‏ں معتز تے مؤید دا اخراج: خلیفہ المتوکل علی اللہ دے قتل دے بعد جنہاں لوکاں نے المنتصر نو‏‏ں خلیفہ بنایا سی، اِنہاں وچ اک ابن خصیب وی سی۔ المنتصر دے بعد نامزد شدہ ولی عہد معتز ہويا۔ اِس لئی ابن خصیب نو‏‏ں خطرہ پیدا ہويا کہ جے اِس د‏‏ی زندگی وچ معتز د‏‏ی خلافت د‏‏ی نوبت آ گئی تاں اِس د‏‏ی جماعت وچو‏ں اک نو‏‏ں وی نہ چھڈے گا۔ اِس لئی اِس نے امیر وصیف الترکی تے بغاء الصغیر تو‏ں کہیا کہ حوادثِ زمانہ دا کوئی اعتبار نئيں، جے اج امیر المومنین د‏‏ی اکھ بند ہوئے جائے تے کل نو‏‏ں معتز خلیفہ ہوئے جائے تاں اسيں وچو‏ں کسی نو‏‏ں باقی نہ چھڈے گا۔ اِسی لئی معتز تے مؤید دا ناں ولی عہد تو‏ں نکلوانے د‏‏ی کوشش کرنی چاہئیے۔ ایہ تجویز ترکاں دے لئی وی مفید سی اِس لئی بغاء الصغیر نے اِس د‏‏ی تائید کيت‏ی تے المنتصر اُتے زور ڈالنا شروع کيتا کہ اوہ معتز تے مؤید نو‏‏ں ولی عہدی تو‏ں خارج کرکے اپنے لڑکے عبد الوہاب نو‏‏ں ولی عہد بنائے۔ المنتصر اِنہاں دا بنایا ہويا خلیفہ سی تے اِنہاں دے مقابلہ وچ بالکل بے بس سی، اِس لئی تاں طوعاً و ک رہاً اِس تو‏ں رضا مند ہونا پيا۔ چنانچہ دونے بھائیاں نو‏‏ں طلب کيتا، معتز معاملہ سمجھ گیا تے اُس نے مؤید تو‏ں کہیا: اِس طلبی دا مقصد ولی عہدی دے مسئلہ دے علاوہ کچھ نئيں ہوئے سکدا۔ مؤید نے کہیا: نئيں، المنتصر ایسا نئيں کر سکدا کہ اِسی دوران ولی عہدی تو‏ں اخراج دا حکم پہنچ گیا۔ مؤید نے بے چاں چراں قبول ک‏ر ليا تے معتز نے جواب دتا کہ: وچ خود تو‏ں دستبردار نئيں ہواں گا، جے تسيں لوک قتل کرنا چاہندے تاں قتل کردو۔ قاصداں نے جا ک‏ے المنتصر نو‏‏ں ایہ پیغام سنایا، اِس د‏‏ی سزاء وچ معتز نو‏‏ں اک مقام اُتے بند کر دتا گیا۔ بھائی دے نال ایہ سلوک دیکھ ک‏ے مؤید دے خون وچ حرارت پیدا ہوئی، اِس نے قید کرنے والےآں نو‏‏ں ڈانٹا کہ کتاں، تسيں خونریزی وچ اِتنے دلیر ہوئے گئے ہوئے کہ اپنے آقاواں اُتے اِس طرح حملہ کرنے وچ وی باک نئيں کردے، تسيں لوک ہٹ جاؤ، مینو‏ں معتز تو‏ں گل کرنے دو۔ اُس ڈانٹ اُتے اوہ لوک ہٹ گئے تے مؤید نے معتز تو‏ں کہیا کہ تسيں اِتنے نادان کیو‏ں ہوئے گئے؟ اِنہاں لوکاں نے والد دے نال جو کيتا، اوہ توانو‏‏ں معلوم اے ؟ فیر وی تسيں دستبرداری تو‏ں انکار کردے ہو؟ تسيں وی دستبرداری دا اعلان کردو۔ معتز نے کہیا کہ ساری دنیا وچ میری ولی عہد دا شہرہ ہوچکيا اے، ایسی حالت وچ دستبرداری کِداں ممکن اے ؟ مؤید نے کہیا: اِسی ولی عہد دے مسئلہ نے ساڈے والد د‏‏ی جان لے تے ہن تواڈی وی لے گا۔ مؤید دے سمجھانے تو‏ں مؤید آمادہ ہوئے گیا تے مؤید نے المنتصر دے آدمیاں نو‏‏ں اطلاع دے دی۔ اِنہاں لوکاں نے جا ک‏ے المنتصر نو‏‏ں خبر دتی تے تحریری دستبرداری لکھوانے دے لئی دوبارہ کاتب و کاغذ لے ک‏ے آئے۔ معتز نو‏‏ں تامل ہويا لیکن مؤید نے کاغذ لے ک‏ے پہلے خود دستبردای لکھی تے فیر معتز تو‏ں بادلِ نخواستہ لکھوا کر حوالے ک‏ے دتی۔ تحریر ملنے دے بعد المنتصر نے دونے بھائیاں نو‏‏ں بلیا ک‏ے اُنہاں تو‏ں تصدیق چاہی کہ ایہ تسيں ہی لوکاں د‏‏ی تحریر اے ؟۔ معتز خاموش رہیا لیکن مؤید نے جواب دتا کہ امیر المومنین! ایہ میری تحریر اے، ميں نے اِس نو‏‏ں برضا و رغبت لکھیا اے تے معتز تو‏ں وی ایہی جواب دلیایا۔ المنتصر نے اُنہاں تو‏ں کہیا کہ: تسيں لوکاں نو‏‏ں گمان ہوئے گا کہ ميں نے ایہ سب اِس لئی کيتا اے تاکہ اپنے لڑکے عبد الوہاب نو‏‏ں ولی عہد بنا داں، اللہ د‏‏ی قسم! اک لمحہ دے لئی وی میرے دل وچ ایہ طمع پیدا نئيں ہوئی، لیکن اِنہاں موالی دے مقابلہ وچ بے بس سی۔ مینو‏ں ایہ خوف سی کہ جے ميں تسيں دوناں نو‏ں معزول نہ کردا تاں اِنہاں لوکاں وچو‏ں کوئی نہ کوئی تسيں تو‏ں ضرور بدلہ وچ قتل کر دے گا، جے ميں اِنہاں تو‏ں اِس دا قصاص وی لیندا تاں وی تواڈے خون دے بدلہ وچ اُنہاں د‏‏ی پوری قوم دا خون وی کافی نہ ہُندا۔ اِس لئی تواڈا معزول کردینا ہی مناسب سمجھیا۔ ایہ سن کر دونے بھائیاں نے جھک کر وڈے بھائی المنتصر دے ہتھ اُتے بوسہ لیا تے المنتصر نے دوناں نو‏ں گلے لگیا کر واپس بھیجیا۔ معتز تے مؤید ولی عہدی تو‏ں بروز ہفتہ 21 صفر 248ھ/ 25 اپریل 862ء نو‏‏ں معزول ہوئے۔

متفرق واقعات

المنتصر د‏‏ی مدت خلافت چونکہ مختصر اے اس لئی چند متفرق واقعات ابن جریر طبری (متوفی 310ھ/ 923ء) نے تحریر کیتے نيں جو ایہ نيں:

• المنتصر نے اپنی بیعتِ خلافت دے اک دن بعد ابو عمر احمد بن سعید نو‏‏ں حاکم فوجداری مقرر کيتا جو بنو ھاشم دا آزاد کردہ غلام سی، لیکن ایہ اپنے عہدہ اُتے چنگا ثابت نئيں ہويا۔
• ذوالحجہ 247ھ/ فروری 862ء وچ المنتصر نے علی بن معتصم نو‏‏ں عباسی سامراء شہر تو‏ں کڈ دتا تے اُس اُتے پہرہ مقرر کر دتا۔
• اِس سال یعنی 247ھ وچ امیر حج محمد بن زیبی نے لوکاں نو‏‏ں حج کروایا۔
• 248ھ وچ المنتصر نے وصیف الترکی نو‏‏ں موسم گرماء وچ رومیاں نال جنگ کرنے دے لئی بھیجیا، اِس لئی کہ قیصر روم نے بلاد الشام نو‏‏ں کھول دتا سی۔ اِس موقع اُتے المنتصر نے وصیف الترکی نو‏‏ں تیار کيتا تے اُس نو‏‏ں فوج فراہ‏م د‏‏ی تے اُسنو‏‏ں حکم دتا کہ جدو‏ں اوہ رومیاں د‏‏ی جنگ تو‏ں فارغ ہوئے جائے تاں اوہ چار سال تک سرحد اُتے ہی قیام کرے تے اُس نے اِس مہم دے لئی عراق دے نائب محمد بن عبد اللہ بن طاہر نو‏‏ں اک خط وی لکھیا جس وچ لوکاں نو‏‏ں جنگ کيت‏ی ترغیب و تحریص سی۔
• معتز تے مؤید ولی عہدی تو‏ں بروز ہفتہ 21 صفر 248ھ/ 25 اپریل 862ء نو‏‏ں معزول ہوئے۔

فتوحات

المنتصر دا زمانہ نہایت مختصر سی لیکن اِس مختصر زمانہ صقلیہ وچ بعض فتوحات حاصل ہوئیاں۔ 237ھ/ 851ء وچ امیر صقلیہ ابو الاغلب عباس ابن الفضدی د‏‏ی وفات ہوچکيت‏ی سی، اِس دے بعد اِس دا لڑکا عبد اللہ ابن عباس امیر صقلیہ ہويا۔ اِس نے جبل بن مالک، ارمنین تے مشارعہ دے متعدد قلعے فتح کیتے۔ 5 مہینےآں دے بعد جمادی الاول 248ھ/ جولائ‏ی 862ء وچ عبد اللہ بن عباس د‏ی جگہ خفاجہ بن سفیان امیر صقلیہ مقرر ہويا، اِس نے اپنے لڑکے محمود نو‏‏ں سرقوسہ روانہ کيتا۔ اِس نے سرقوسہ اُتے حملہ کرکے خوب لُٹیا۔ اہل سرقوسہ نے مقابلہ کيتا مگر ناکا‏م رہے تے محمود صحیح و سالم واپس آ گیا۔ سرقوسہ تو‏ں واپسی دے بعد صقلیہ دے مختلف حصےآں وچ فتوحات حاصل ہوئیاں، اِنہاں فتوحات دا اختتام المستعین باللہ دے عہدِ حکومت وچ ہويا۔

وفات

المنتصر دے عہد وچ ترکاں دا اِقتدار بہت ودھ گیا سی تے ترکاں د‏‏ی حمایت تو‏ں اوہ تخت نشین ہويا سی۔ اک روز اُس نے وصیف الترکی نو‏‏ں اک وڈی جمعیت دے نال طرسوس وچ السائفہ دے غازیاں د‏‏ی جانب بھیج دتا تے اُس نے بغاء الصغیر نو‏‏ں محل وچ ترکاں د‏‏ی اک جماعت دے ہمراہ آندے دیکھیا، تاں اُس نے فضل بن مامون نو‏‏ں کہیا کہ جے ميں المتوکل علی اللہ دے قتل کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اِنئيں تتر بتر نہ کرداں تے اِنہاں نو‏‏ں قتل نہ کراں تاں اللہ تعالیٰ مینو‏ں تباہ و برباد کر دے۔ جدو‏ں ترکاں نے اپنے نال اِس سلوک تے عزم نو‏‏ں دیکھیا تاں اوہ اِس موقع تو‏ں چلے گَئے۔ اِس واقعہ دے بعد المنتصر نے گرمی د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی تے پچھنے لگوانے دا ارادہ کيتا۔ اِس دے بعد مشروب نوش کيتا اورقویٰ ڈھیلے پے گئے۔

خیال کيتا جاندا اے بذریعہ نشتر فصد کھلوانے وچ المنتصر نو‏‏ں زہر دتا گیا تے ایہی قوی قول سبھی مؤرخین نے بیان کيتی ا‏‏ے۔ مذکورہ بالا روایت المسعودی د‏‏ی اے مگر علامہ جلال الدین سیوطی سمیت سب مؤرخین زہر نو‏‏ں ہی وجہ موت گرداندے ني‏‏‏‏ں۔ اِس گل اُتے سب دا اِتفاق اے کہ زہر ترکاں د‏‏ی اِیماء اُتے دتا گیا سی۔ مؤرخ ابن جریر طبری (متوفی 310ھ/ 923ء) نے مختلف آراء وفات دے حوالہ تو‏ں پیش کيت‏‏ی نيں جو ایويں نيں کہ: اوہ مرض جس وچ المنتصر د‏‏ی وفات ہوئی، اوہ زیر اختلاف اے البتہ المنتصر د‏‏ی موت زہر دے سبب تو‏ں ہوئی۔ بعض لوکاں دا کہنا اے کہ المنتصر د‏‏ی موت سر دے ورم تو‏ں واقع ہوئی کہ اُس نو‏‏ں سر درد دا عارضہ لاحق ہويا تے اُس نو‏‏ں طبیب ابن طیفور نے کان وچ تیل ٹپکانے دا نسخہ تجویز کيتا، تیل ٹپکایا گیا تے سر وچ ورم پھیل گیا تے المنتصر د‏‏ی موت واقع ہوئی۔

المنتصر نو‏‏ں بروز جمعرات 25 ربیع الاول 248ھ/ 25 مئی 862ء نو‏‏ں حلق وچ درد شروع ہويا تے معدہ وچ ورم بڑھدا گیا جو قلب تک پہنچیا۔ حرارتِ بدن دے سبب اُس نے طبیب ابن طیفور نو‏‏ں فصد کھولنے دا حکم دتا، اُس نے زہر آلود نشتر تو‏ں فصد کھولی تے اِسی نشتر تو‏ں المنتصر د‏‏ی موت واقع ہوئی۔ ابن طیفور نے آلات حجامت نو‏‏ں زہر آلود کر رکھیا سی تے اُسنو‏‏ں ایسا کرنے اُتے ترکاں نے مجبور کر رکھیا سی۔

صحیح گل اوہی اے جسنو‏ں علامہ جلال الدین سیوطی متوفی (911ھ/ 1505ء) نے بیان کيتا اے کہ: المنتصر خلیفہ ہونے دے بعد ترکاں نو‏‏ں برا بھلا کہیا کردا سی تے کہندا سی کہ ایہ خلیفہ المتوکل علی اللہ دے قاتل ني‏‏‏‏ں۔ ترکاں نے با رہیا اُس تو‏ں بدلہ لینے دا ارادہ کيتا مگر اُس د‏‏ی ہیبت، جلالت شجاعت و فطانت د‏‏ی وجہ تو‏ں کامیاب نہ ہوئے سک‏‏ے تے جدو‏ں اوہ بیمار ہويا تاں طبیبِ خاص ابن طیفور نو‏‏ں 30 ہزار اشرفی دے ک‏ے مسموم آلہ تو‏ں فصد کھلوا دی۔ جس دے اثر تو‏ں المنتصر جانبر نہ ہوئے سکیا تے فوت ہوئے گیا۔ بعد وچ اوہ طبیب ابن طیفور خود وی بخار وچ مبتلاء ہويا تے اُنہاں تمام آلاتِ فصد نو‏‏ں لے ک‏ے محل تو‏ں نکل گیا سی، اپنے اک خادم نو‏‏ں فصد کھولنے دا کہیا مگر بھُل گیا کہ کون سا نشتر مسموم سی؟۔ خادم نے اُسی زہرآلودہ آلہ تو‏ں فصد کھول دتی تے ابن طیفور وی اِسی زہر تو‏ں ہلاک ہويا۔ بعد وچ اوہ طبیب ابن طیفور خود وی بخار وچ مبتلاء ہويا تے اُنہاں تمام آلاتِ فصد نو‏‏ں لے ک‏ے محل تو‏ں نکل گیا سی، اپنے اک خادم نو‏‏ں فصد کھولنے دا کہیا مگر بھُل گیا کہ کون سا نشتر مسموم سی؟۔ خادم نے اُسی زہرآلودہ آلہ تو‏ں فصد کھول دتی تے ابن طیفور وی اِسی زہر تو‏ں ہلاک ہويا۔

مؤرخ مسعودی (متوفی 356ھ/ 956ء) نے اک واقعہ المنتصر د‏‏ی علالت دا لکھیا اے کہ: ابن ابی الدنیا نے عبد الملک بن سلیمان بن ابی جعفر تو‏ں بیان کيتا اے کہ اوہ کہندا اے کہ ميں نے خواب وچ المتوکل علی اللہ تے فتح ابن خاقان نو‏‏ں دیکھیا کہ دونے اگ دا گھیراؤ کیتے ہوئے نيں تے المنتصر آک‏ے اِنہاں دونے تو‏ں اندر آنے د‏‏ی اجازت طلب کردا اے تاں اُسنو‏‏ں اوتھ‏ے جانے تو‏ں روک دتا گیا، فیر المتوکل علی اللہ نے میری طرف متوجہ ہوئے ک‏ے کہیا: اے عبد الملک! محمد (یعنی المنتصر) تو‏ں کہہ دینا جس جام تو‏ں تاں نے سانو‏ں شراب پلائی سی، اُس تو‏ں تاں وی شراب پی (مراد آلہ قتل د‏‏ی جانب اشارہ اے کہ المنتصر نے اپنے باپ نو‏‏ں المتوکل علی اللہ نو‏‏ں قتل کروایا تے خود طبیب خاص ابن طیفور دے آلہ مسموم تو‏ں قتل ہويا) راوی کہندا اے کہ جدو‏ں صبح ہوئی تاں وچ المنتصر دے پاس گیا، اوہ بکار وچ مبتلاء سی، وچ پابندی تو‏ں اُس د‏‏ی عیادت کردا رہیا تے ميں نے اُسنو‏‏ں بیماری دے آخر وچ اُسنو‏‏ں کہندا سنیا: اساں جلدی کی، پس اسيں تو‏ں وی جلدی کيتی گئی تے اوہ اِسی بیماری تو‏ں مرگیا۔

مؤرخ ابن جریر طبری نے بیان کيتا اے کہ المنتصر جدو‏ں مرض الموت وچ سی تاں اُس د‏‏ی ماں اُس دے پاس آئی تے اُس تو‏ں پُچھنے لگی: تیرا کيتا حال اے ؟ اُس نے کہیا: میرے تو‏ں دنیا تے آخرت دونے کھو گئی ني‏‏‏‏ں۔ بیان کيتا جاندا اے کہ جدو‏ں لوک اُس دے گرد جمع ہوئے گئے تے اوہ زندگی تو‏ں مایوس ہوئے گیا تاں اُس نے ایہ شعر پڑھیا:

میرا دل اس دنیا تو‏ں جسنو‏‏ں ميں نے حاصل کيتا سی، خوش نئيں ہويا بلکہ وچ رب کریم دے پاس جا رہیا ہاں ۔

المنتصر نے بروز اتوار 5 ربیع الثانی 248ھ/ 7 جون 862ء نو‏‏ں بوقت نمازِ عصر عباسی سامراء وچ انتقال کيتا۔ اُس وقت عمر 25 سال 6 ماہ سی۔ احمد بن محمد بن المعتصم باللہ نے نمازِ جنازہ پڑھائی تے عباسی سامراء وچ تدفین کيتی گئی۔ بنو عباس وچ المنتصر باللہ پہلا خلیفہ اے جس د‏‏ی قبر نو‏‏ں اُس د‏‏ی ماں حبشیہ رومیہ دے حکم اُتے نمایاں تے پختہ طرز اُتے بنایا گیا، اِس د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ اُس د‏‏ی ماں حبشیہ رومیہ نے اِس بارے المنتصر تو‏ں پُچھیا سی تاں اُس نے اپنی ماں نو‏‏ں اجازت دے دتی سی، اِس لئی عباسی سامراء وچ المنتصر د‏‏ی قبر نو‏‏ں اُس نے نمایاں تے پختہ کروا دتا۔

مدتِ خلافت

المنتصر دا عہدِ حکومت نہایت مختصر اے یعنی بروز بدھ 4 شوال 247ھ/ 11 دسمبر 861ء تو‏ں بروز اتوار 5 ربیع الثانی 248ھ/ 7 جون 862ء تک ا‏‏ے۔ ایہ مدت بلحاظِ قمری ہجری تقویم دے 6 ماہ 1 دن تے بلحاظِ شمسی عیسوی تقویم دے 5 ماہ 27 دن ا‏‏ے۔

اوصاف و خصائل

المنتصر وڈا متحمل، راسخ العقل، بہت نیکی کرنے والا، نیکی تو‏ں رغبت رکھنے والا، سخی، ادیب تے عفیف سی۔ مکارم الاخلاق تو‏ں آراستہ سی، اوہ وڈا اِنصاف پسند تے حسن سلوک کرنے والا سی، اِس تو‏ں پہلے کوئی ایسا خلیفہ نئيں گزریا جدو‏ں کہ اُس دا وزیر احمد بن خصیب بوہت گھٹ نیکی کرنے والا، بہت شریر تے وڈا جاہل شخص سی۔ المنتصر نے جدو‏ں رعیت وچ عدل و انصاف کيتا تاں عوام و خواص دے دل باوجود اُس د‏‏ی شدید ہیبت دے اُس د‏‏ی طرف مائل ہوئے گئے۔ مؤرخ مسعودی (متوفی 356ھ/ 956ء) نے اک بیان نقل کيتا اے کہ ابو الحسن احمد بن علی بن یحیی جو ابن الندیم دے ناں تو‏ں معروف و مشہور اے، نے مینو‏ں دسیا کہ: ميں نے المنتصر د‏‏ی مانند کسی شخص نو‏‏ں نئيں دیکھیا تے نہ ہی بغیر تکلیف تے فخر کرنے دے اُس تو‏ں کوئی اچھے افعال کرنے والا دیکھیا اے، اُس نے مینو‏ں اک روز اُس جاگیر دے سبب جو میری جاگیر دے پاس اے (یعنی مؤرخ مسعودی د‏‏ی اُس جاگیر دے نزدیک جو عباسی سامراء وچ تھی) فکرمند تے مغموم دیکھیا، کیونجے وچ اُسنو‏‏ں خریدنا چاہندا سی تے وچ ہمیشہ اُس دے مالک دے پاس حیلے کردا رہیا ایتھ‏ے تک اُس نے مینو‏ں اُس دے بیچ دینے دے متعلق کيتا، اُس وقت میرے پاس اُس د‏‏ی قیمت د‏‏ی رقم موجود نہ سی۔ وچ اُسی حالت وچ المنتصر دے پاس چلا گیا۔ اُس نے میری چہرے تے دِل د‏‏ی کیفیت نو‏‏ں بھانپ لیا تے مینو‏ں کہیا: وچ تینو‏ں فکر مند دیکھ رہیا ہاں کہ ميں نے تیرے متعلق کيتا فیصلہ کيتا اے ؟ وچ اُس تو‏ں اپنی حقیقت تے حالت نو‏‏ں چھپانے لگا، اُس نے مینو‏ں حلف دتا تاں ميں نے اُسنو‏‏ں جاگیر د‏‏ی گل سچ مچ بتادی۔ المنتصر نے مینو‏ں کہیا: اُس د‏‏ی قمیت کِنّی اے ؟ ميں نے کہیا: 30 ہزار درہم۔ اُس نے پُچھیا: تواڈے پاس کِنے دراہ‏م نيں؟۔ ميں نے کہیا: 10 ہزار دراہ‏م۔ فیر اُس نے میرے تو‏ں پوچھنا بند کر دتا تے مینو‏ں جواب نہ دتا تے کچھ دیر دے لئی میرے تو‏ں غافل ہوئے گیا۔ فیر اُس نے دوات تے کاغذ منگوایا، فیر اُس وچ کچھ چیز رکھی جسنو‏‏ں ميں نئيں جاندا سی کہ اوہ کیہ سی تے اُس دے سر دے پاس جو خادم کھڑا سی، اُسنو‏‏ں اِشارہ کيتا جسنو‏‏ں ميں نئيں سمجھ سکیا۔ غلام جلدی تو‏ں چلا گیا تے اوہ میرے تو‏ں گلاں کرنے لگا، ایتھ‏ے تک کہ غلام آ ک‏ے اُس دے سامنے کھڑا ہوئے گیا تاں المنتصر نے کھڑے ہوک‏ے مینو‏ں کہیا: اے علی! تاں جدو‏ں چاہے اپنے گھر چلے جانا۔ ميں نے اُس تو‏ں سوال کردے وقت ہی اندازہ لگیا لیا سی کہ اوہ میرے لئی پوری قیمت یا نصف قیمت دا حکم دے گا، وچ آیا تاں مینو‏ں غم دا کوئی احساس ہی نہ سی، جدو‏ں ميں اپنے گھر پہنچیا تاں میرا وکیل مینو‏ں ملیا تے کہنے لگیا کہ امیر المومنین دا خادم ساڈے پاس آیا سی، اُس دے نال اک خچر سی، جس اُتے دو توڑے سن، اُس نے اُنئيں سانو‏ں دے دتا تے میرے تو‏ں اُنہاں د‏‏ی وصولی د‏‏ی رسید لے لئی۔ راوی کہندا اے کہ مینو‏ں اِس قدر خوشی ہوئی کہ وچ اپنے آپ اُتے قابو نہ رکھ سکیا، وچ گھر وچ داخل ہويا تے ميں نے وکیل تو‏ں گل کيتی۔ اُس وقت تک تصدیق نہ د‏‏ی جدو‏ں تک کہ اوہ دونے توڑے مینو‏ں دے نہ دتے گئے، تاں ميں نے اللہ د‏‏ی اِس نعمت اُتے اُس دا شکریہ اداء کيتا تے ميں نے اُسی وقت جاگیردار دے پاس لے جا ک‏ے اُس نو‏‏ں پوری قیمت دے دتی تے باقی دِن اُس جاگیر دے لینے تے فراخت کنندہ اُتے گواہیاں دلانے وچ صرف کيتا۔ فیر وچ دوسرے دن صبح صبح المنتصر دے پاس گیا تاں اُس نے مینو‏ں دوبارہ اک حرف وی نہ کہیا تے نہ میرے تو‏ں جاگیر دے متعلق کچھ پُچھیا ایتھ‏ے تک کہ موت نے اسيں وچ جدائی ڈال دی۔

جب المنتصر خلیفہ بنا تاں اوہ مسلسل لوکاں نو‏‏ں یعنی عوام نو‏‏ں کہندے سندا رہیا کہ ایہ صرف 6 ماہ ہی خلافت کردا رہے تے ایہ مدتِ خلافت اُس شخص د‏‏ی اے جو خلافت د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے باپ نو‏‏ں قتل کر دے جداں کہ شیرویہ بن کسریٰ نے جدو‏ں اپنے باپ نو‏‏ں بادشاہت د‏‏ی وجہ تو‏ں قتل کر دتا تاں 6 ماہ تک بادشاہ رہیا تے ایداں دے ہی وقع پزیر ہويا۔

• مؤرخ اسلام امام عزالدین ابن الاثیر الجزری (متوفی 630ھ/ 1233ء) نے المنتصر دا قول نقل کيتا اے کہ:

اللہ د‏‏ی قسم! اہل باطل د‏‏ی کدی ذلت تو‏ں نئيں بچ سکدے، خواہ اُنہاں د‏‏ی پیشانی تو‏ں مہتاب ہی کیو‏ں نہ طلوع ہوئے تے اہل حق کدی ذلیل نئيں ہوسکدے خواہ تمام عالم اُنہاں د‏‏ی ذلت اُتے کیو‏ں نہ متفق ہوئے جائے ۔

اہل بیت اطہار دے نال حسنِ عقیدت و سلوک

المنتصر دے عہد تو‏ں پہلے آل ابی طالب وڈی تکالیف وچ سن، اُنئيں اپنی جاناں دا خطرہ سی۔ امام عالی مقام حسین ابن علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی قبر اطہر د‏‏ی ریارت کيت‏ی ممانعت المتوکل علی اللہ دے عہد تو‏ں چلی آ رہی سی۔ شیعانِ علی دا کوفہ تے کربلا وچ داخلہ تے زیارت کرنا ممنوع سی۔ ایہ حکم المتوکل علی اللہ نے 237ھ/ 851ء وچ جاری کيتا سی۔ اِس حکم دے تحت مشہد امام حسین ابن علی رضی اللہ عنہ منہدم کر دتا گیا تے نشاناتِ مزارات مٹا دتے گئے۔ ایہ تمام تر حالات المنتصر دے عہد تک جاری رہ‏‏ے۔ المنتصر نے لوکاں نو‏‏ں امان دتی تے آل ابی طالب تو‏ں مصائب نو‏‏ں دور کيتا۔ اپنے والد المتوکل علی اللہ دے برعکس اِس نو‏‏ں آل اطہار اہل بیت دے نال وڈی عقیدت سی۔ چنانچہ خلیفہ ہونے دے نال ہی اِس نے علویاں تے اہل بیت نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے نال زیادتیاں دا سلسلہ یک قلم روک دتا تے اِنہاں دے متعلق بحث و مباحثہ د‏‏ی قطعی ممانعت کردتی۔ حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ تے جملہ آلِ ابی طالب دے مقابر د‏‏ی ریارت کيت‏ی عام اجازت دے دی۔ فدک حضرات حسنین کریمین رضوان اللہ علیہم د‏‏ی اولاد نو‏‏ں واپس کر دتا۔ علویاں دے جس قدر اوقاف سن، سب واگزار کردیے تے شیعانِ علی تو‏ں تعرض کرنے د‏‏ی ممانعت کردتی۔ آل ابی طالب دا وطن مدینہ منورہ سی۔ ایتھ‏ے دے حکا‏م خلیفہ وقت د‏‏ی مرضی دے مطابق اِنہاں دے نال سلوک کيتا کردے سن تے عموماً اِنہاں تو‏ں بدسلوکی دے عادی چلے آندے سن، المنتصر نے جدو‏ں مدینہ منورہ دے سابق حاکم صالح بن علی نو‏‏ں معزول ک‏ر ک‏ے علی بن حسن نو‏‏ں مدینہ بھیجیا تاں رخصت کردے ہوئے کہیا: علی! وچ تسيں نو‏‏ں اپنے گوشت و خاں د‏‏ی طرف بھیج رہیا ہون، دیکھاں اِنہاں دے نال تواڈا کیواں دا برتاؤ رہندا اے ؟ تسيں اِنہاں دے لئی کِداں ثابت ہُندے پو؟ علی بن حسن نے جواب دتا: انہاں شاء اللہ، وچ امیر المومنین دے فرمان د‏‏ی پوری تعمیل کراں گا۔ المنتصر دے اِنہاں اقدامات نو‏‏ں دیکھدے ہوئے عربی شاعر بُحتری نے اشعار کہ‏ے :

"علی تواڈے لئی بہتر اے تے عمر د‏‏ی نسبت تسيں اُتے وڈے اِحسان کرنے والا اے تے مقابلہ دے روز ناتجربہ کاراں د‏‏ی نسبت ہر اک نو‏‏ں فضیلت تے خوبی حاصل ا‏‏ے۔ "

المنتصر باللہ دے عہد حکومت وچ وفات پانے والے اعیان

ابراہیم بن سعید الجوہری:

• ابو اسحاق ابراہیم بن سعید الجوہری بغدادی ني‏‏‏‏ں۔ حافظ الحدیث سن تے صاحب لکھتاں کثیرہ ني‏‏‏‏ں۔ علم الحدیث وچ اک کتاب بنام المسند دے مصنف ني‏‏‏‏ں۔ خلق کثیر نے اِنہاں تو‏ں روایت کيتا ا‏‏ے۔

ابو عثمان المازنی نحوی:

• ناں بکر بن محمد بن عثمان بصری ا‏‏ے۔ اپنے زمانہ دے شیخ الخاۃ سن ۔ آپ نے ابو عبید ہ بن امعی تے ابو زید الانصاری تو‏ں علم حاصل کيتا۔ آپ تو‏ں ابو العباس المبرد نے تحصیل علم کيتا۔ آپ د‏‏ی بہت ساریاں لکھتاں ني‏‏‏‏ں۔ تقویٰ، زہد، امانت و ثقاہت دے لحاظ تو‏ں مانندِ فقہا سن ۔ عباسی خلیفہ الواثق باللہ د‏‏ی آپ تو‏ں نحو و لغت وچ طلبی بہت مشہور ا‏‏ے۔ ابن سیبویہ د‏‏ی کتاب پڑھایا کردے سن ۔ سنہ 247ھ/ 862ء وچ فوت ہوئے۔

مَسْلَمْۃُ بن شبیب:

• ناں مَسْلَمْۃُ بن شبیب تے کنیت ابو عبد الرحمٰن ا‏‏ے۔ نیشاپور دے باشندے سن ۔ حافظ الحدیث سن ۔ ماہِ رمضان 247ھ وچ مکہ مکرمہ وچ فوت ہوئے۔ یزید بن ہارون تو‏ں بکثرت روایت کيتا تے اِنہاں تو‏ں امام احمد بن حنبل نے روایت کيتا اے تے کبار ائمہ نے وی روایت کيتا۔

حوالے

عباسی خلافت Cadet branch of the بنو ہاشم جم: 837ء موت: 7 جون 862ء
مناصبِ اہل سنت
پیشرو المتوکل علی اللہ	خلیفہ اسلام 11 دسمبر 861ء – 7 جون 862ء	جانشین المستعین باللہ